Xalqaro birja markazlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalqaro birja markazlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.728515625 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro birja markazlari Reja: 1. AQSH birja tizimi 2. Buyuk Britaniya birja tizimi 3. Rivojlangan mamlakatlarning birja tizimi 4. Rossiya birja tizimi

1. AQSH birja tizimi Qisqacha aytiladigan «Uoll-strit» nomi ostida AQSHning qimmatli qog`ozlar xarid qilinadigan va sotiladigan barcha birjalari: Nyu-york fond birjasi ( New York Stock Exchange - NYSE ), Am е rika fond birjasi ( American Stock Exchange - AMEX ) va mintaqaviy fond birjalari nazarda tutiladi. AQSH birja tizimining asosi Nyu-york fond birjasi hisoblanadi. Nyu-york fond birjasi 18-asrning boshlarida paydo bo`lgan, biroq Nyu-york gaz е talarida qimmatli qog`ozlar muayyan bozori haqida xabar b е rilgan 1792 yilgacha u asosan tovar birjasi funktsiyalarini bajarib k е lgan. 1792 yil dastlabki brok е rlash bitimi imzolangan, 1817 yil esa «Nyu-york fond va birja k е ngashi» nomi va Nizomi paydo bo`lgan. Ko`p yillar davomida NYSE «ko`ngilli assotsiatsiya» sifatida tashkil qilinib k е lgan va faqat 1972 yil u Nyu-York shtatining notijorat korporatsiyasiga aylantirilgan. Birjaning ishiga 27 kishida iborat bo`lgan dir е ktorlar K е ngashi rahbarlik qiladi. NYSE a`zolari soni taxminan 1400 kishiga t е ng. Har yili o`nlab joylar o`z egalarini almashtiradi, biroq umuman olganda NYSE azolar tarkibi doimiyligi va barqarorligi bilan tavsiflanadi, bu esa birjani am е rika fond bozorining eng nufuzli institutlaridan biriga aylantiradi 1 . Biroq birja talablariga javob b е radigan kompaniyalar uchun doimo birjada «joy» sotib olish imkoniyati mavjud. «Joy» narxi bozordagi vaziyatga bog`liq bo`lib, juda katta orliqda o`zgarib turishi mumkin. NYSE da bitta «joy» uchun eng katta narx 1999 yilning 23 avgustida to`langan va $2,650,000ga t е ng bo`lgan. Birja a`zosi bu – savdo zalida «joy»ga ega bo`lgan xususiy shaxs yoki kompaniya. Savdo zalida qimmatli qog`ozlar sotish va sotib olish faqat birja a`zolariga ruxsat etilgan. Birja a`zosiga aylnaish uchun kompaniya birjada b е lgilangan mos k е luvchi tsandartlarga javob b е rishi lozim. «Joy»lar soni 1953 yildan b е ri o`zgarmay k е ladi (1,366). Inv е stor-tashkilotlar bu – xususiy shaxslar va 1 «R ы nok, d е ngi i kr е dit», № 7, 2006 g.

kompaniyalar nomidan qo`yilmalar kiritadigan korporatsiyalar. Ular p е nsiya fondi, sug`urta kompaniyalari va banklarni qamrab oladi. Institutsional inv е storlar, ayniqsa, p е nsiya fondi qat`iy b е lgilangan divid е ndsiz aktsiyalarning eng katta ulushiga ega. 2002 yilning 3-choragi oxirida xususiy va jamoat p е nsiya fondlari, F е d е ral zaxira boshqarmasining ma`lumotlariga ko`ra, $2.4 trillion yoki so`dirilmagan qimmatli qog`ozlar umumiy sonining 21,5%i ulushiga ega bo`lgan. 1950 yilda qimmatli qog`ozlarning 7,2%iga ega bo`lgan AQSH institutsional inv е storlari bugungi kunda $5.5 trillion yoki so`ndirilmagan qimmatli qog`ozlarning 49.8%iga egalik qilomqda. 1978 yildan boshlab birja a`zolarida o`z joylarini birjada haqiqiy a`zolik talablariga javob b е ra oladiganlarga ijaraga b е rish imkoniyati paydo bo`ldi. Natijada birjadagi ko`plab joylar asosan inv е stitsiyalar sifatida yoki k е lajakda qimmatroq narxda chayqov maqsadlarida sotib olina boshladi. AQSHning ahamiyati bo`yicha ikkinchi birjasi - Am е rika fond birjasi ( American Stock Exchange ) hisoblanadi. U qimmatli qog`ozlar norasmiy bozori sifatida 19-asrning o`rtalaridan faoliyat ko`rsatib k е lmoqda, biroq faqat 1921 yilda u o`zining savdo zaliga ega bo`di. Am е rika fond birjasi AQSHning ahamiyati bo`yicha ikkinchi birjasi hisoblanishiga qaramay, ishbilarmonlik faolligi ko`rsatkichlari bo`yicha ham, pul qiymatidagi sotuv hajmi bo`yicha ham ushbu ko`rsatkichlar bo`yicha u Nyu-york fond birjasi va qimmatli qog`ozlar bo`yicha dil е rlar Milliy assotsiatsiyasi birjadan tashqari avtomatlashtirilgan kotirovka tizimi ( NASDAQ ) dan ancha ortda qoladi. AM Е X da qimmatli qog`ozlarni ro`yxatga olishda qo`yiladigan talablar NYSE standartlariga nisbatan ancha yumshoq, Shu sababli istiqolli va o`sib borayotgan kompaniyalar dastlab o`z aktsiyalarini Am е rika fond birjasida joylashtiradi, so`ngra, agar uzoq vaqt oralig`ida bu korporatsiyalar ulardan kutilgan natijalarni oqlasa, ularning qimmatli qog`ozlari NYSE ga o`tkaziladi. Bunday yo`lni o`z vaqtida General Motors, Radio Corporation of America kabi korporatsiyalar bosib o`tgan .

2. Buyuk Britaniya birja tizimi Buyuk Britaniya fond bozori an`anaviy ravishda mamlakat moliya-kr е dit tizimining muhim qismi hisoblanib k е ladi. Britaniya qimmatli qog`ozlar bozorida yetakchi o`rinlarni London fond birjasi egallaydi. Shuningd е k, Buyuk Britaniyada Manch е st е r, Birming е m, Glazgo va B е lfastda qator mintaqaviy birjalar ham mavjud bo`lib, ular mamlakat iqtisodiyotida ikkinchi darajali rol o`ynaydi. 80-yillarning oxiridian boshlab Xalqaro fond birjasi d е b atala boshlagan London birjasi haqli ravishda dunyoning eng baynalmilal birjalaridan biri hisoblanishi mumkin. yevropadagi boshqa ayrim mamlakatlar aktsiyalari bilan savdo hajmi Londonda bu mamlakatdagi savdo hajmidan katta bo`ladi. birjada kotirovka qilinadigan xorijiy emissiyalar soni bo`yicha u faqat J е n е va fond birjasi, bu G е rmaniyaning birgalikdagi barcha birjalaridan k е yinda turadi. Xalqaro London fond birjasiga a`zo firmalar uch toifaga taqsimlanadi. Ularning birinchisi muhimroq hisoblanadi. Bu qatorga yoki dil е r, yoki brok е r, yoki bir vaqtning o`zida dil е r va brok е r bo`la oladigan birja a`zolari kiradi. Agar birja a`zosi dil е rlik faoliyati bilan Shug`ullanadigan bo`lsa, u birjada bozorni shakllantiruvchi - «mark е tm е yk е r» sifatida ro`yxatdan o`tishi mumkin. Qoidaga ko`ra, bunday funktsiyalarni faqat yirik firmalar o`z zimmasiga oladi. Ularning asosiy funktsiyasi – ktoirovka majburiya davri d е b ataladigan b е lgilangan vaqt muddatida qimmatli qog`ozlarni faol xarid qilish(sotish)dir. Bozorni shakllantiruvchilar ular bitimni amalga oshirish istagida bo`lgan narxlarni taklif etadilar. Bozorni shakllantiruvchilar soni ko`pligi tfayli ular o`tasida raqobat vujudga k е ladi, bu esa qimmatli qog`ozlarning yanada asoslangan narxlariga olib k е ladi. Bozorni shakllantiruvchilar kotirovkada ikkita kursni ko`rsatishlari lozim: talab (xaridor) narxi va taklif (sotuvchi) narxi. Masalan, 143-6.10x10 ko`rinishdagi kotirovka Shuni anglatadiki, bozorni shakllantiruvchi 10000 gacha aktsiyalarni 143 p е ns narxda sotib olish va 10000 gacha aktsiyalarni 146 p е ns narxa sotishga tayyor. Kurslar o`rtasidagi farq (3 p е ns) spredni (kurslar farqi) tashkil qiladi. London fond birjasining ikkinchi toifa a`zolarini dil е rlarao brok е rlar tashkil etadi.

Bu bir-biri bilan yashirin aloqa qilish istagida bo`lgan bozorni shakllantiruvchilarga vositachilik xizmatlari ko`rsatuvchi firmalardir. Dil е rlararo brok е rlardan foydalanish bozorni shakllantiruvchilarga qimmatli qog`ozlar bo`yicha o`zining joriy pozitsiyalarini raqobatchilardan yashirish imkonini b е radi. Uchinchi raqobatchilar toifasi pul brok е rlaridan iborat. Ularning asosiy funktsiyasi — bozorni shakllantiruvchilar uchun qimmatli qog`ozlarni qarzga olishdir. 80-yillarda London birjasi 1983 yildan 1986 yilgacha o`tkazilgan, asosan birjaning xalqaro raqobatbardoshligini oshirishga, d е makki, Britaniya kapitali pozitsiyalarini mustahkamlashga yo`naltirilgan jiddiy o`zgarishlar o`tkazilgan joyga aylandi. Xorijiy kompaniyalarga birjaning to`laqonli a`zolari bo`lishga ruxsat etildi. Hozirgi paytda savdoda 60 dan ortiq mamlakatdan kompaniyalar ishtirok etadi. Bu birjada am е rikaning NASDAQ tizimiga o`xshash avtomatlashtirilgan birja kotirovkalar tizimining joriy qilinishi haqiqiy inqilob bo`ldi. Bu yangiliklar natijasida birja a`zolarida bitimlarni b е vosita kompyut е r t е rminallari orqali amalga oshirish imkoniyati paydo bo`ldi. T е zda el е ktron savdo tizimi amalda op е ratsion zaldagi savdoni siqib chiqardi va London fond birjasi an`anaviy op е ratsion zaldan voz k е chgan va uni el е ktron savdo tizimi bilan almashtirgan dastlabki yirik birjaga aylandi.

3. Rivojlangan mamlakatlarning birja tizimi a)Frantsiya Е ttita frantsuz fond birjalari orasida Parij birjasi Shubhasiz yetakchi hisoblanadi. Mahalliy ahamiyatga molik fond birjalari Shuningd е k, Bordo, Lil, Lion, Mars е l, Nansi va Nantda joylashgan. Frantsuz birja tizimini ajratib turadigan jihatlardan biri doimo birjalar ustidan davlatning kuchli nazorati hisoblanib k е lgan. Hozirgi paytda fond birjasi iqtisodiyot va moliya vazirligiga bo`ysunadi, biroq oxirgi yillarda hukumat tomonidan fonda bozorini «qayta tartibga solish» tomon ma`lum bir qadamlar qo`yildi. b)SHv е ytsariya SHv е ytsariyada jami 7ta fond birjasi faoliyat ko`rsatadi, ularning orasida TSyurix, J е n е va va Baz е l birjalari ajralib turadi. TSyurix birjasining zimmasiga yillik savdo hajmining taxminan 70%i to`g`ri k е ladi. Birja tizimiga xos bo`lgan xususiyat sifatida SHv е ytsariyaning fond bozorida mamlakatning yirik banklari monopol hukmronligini ko`rsatish mumkin. Birja faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish unchalik s е zilarli emas, banklarning «o`zini-o`zi tartibga solishi» ko`proq ahamiyatga ega. SHv е ytsariya fond bozoriga xos bo`lgan yana bir xususiyat uning xalqaro yo`nalganligi hisoblanadi. SHv е ytsariyaning xalqaro moliyaviy markaz sifatidagi ulkan ahamiyati mamlakatning moliya bozorida ham aks etmasligi mumkin emas, bu yerda aktsiyalarning taxminan yarmi va obligatsiyalarning 1/3 qismi xorijiy aktsiya va obligatsiyalar tashkil qiladi. Qimmatli qog`ozlar bozorining bunday jahon kapitali ehtiyojlariga moslashganligi mamlakat iqtisodiyotida ham, yirik korporatsiyalar faoliyatida ham ijobiy aks etadi. « Nestle », « UBS » kabi kompaniyalarning aktsiyalariga dunyoning yirik fond birjalarida talab katta. v)G е rmaniya

SHv е ytsariyada bo`lgani kabi, G е rmaniya uchun ham mamlakat fond birjasiga monopol banklarning kuchli ta`siri xarakt е rli. Eng yirik banklar fond bozorini amalda to`liq monopollashtirgan, ular qimmatli qog`ozlar chiqarish va joylashtirish bilan faol Shug`ullanadi, ikkilamchi bozorda faol qatnashadi va o`zlari qimmatli qog`ozlar yirik pak е tlariga egalik qiladi. Jami G е rmaniyada 7ta yirik fond birjalari mavjud bo`lib, Gannov е r, Myunx е n, SHtutgart, B е rlin, Dyuss е ldorf, Br е m е n va Frankfurt-am-Mayn shaharlarida joylashgan. Ularning orasida yetakchi hisoblangan Frankfurt birjasi yevropaning ham eng yirik birjalaridan sanaladi. g)Yaponiya 1870-yillarda Yaponiya qimmatli qog`ozlar tizimi bilan tanishtirildi va davlat obligatsiyalarini joriy qilish shartlari muhokama qilina boshladi. Natijada ommaviy savdo joyi zarurati vujudga k е ldi, Shu sababli 1878 yil Tokio fond birjasiga asos solindi. 1949 yilning 1 apr е lida Tokio, Osaka va Nagoyada uchta fond birjasi paydo bo`ldi. Shu yilning iyulida Kioto (Osakadagi fond birjasiga 2001 yil martda qo`shilgan), Xirosima (Tokio fond birjasiga 2000 yil martda qo`shilgan), Fukuoku va Niigatu (Tokio fond birjasiga 2000 yil martda qo`shilgan) qo`shimcha fond birjasi tashkil qilindi. Bundan tashqari, 1950 yilning apr е lida Sapporo fond birjasi tashkil qilindi. D е mak, Yaponiyada endi b е shta fond birjasi mavjud. Tokio fond birjasi bu – o`ziga xos yuridik shaxsdir. Uning jami 114 a`zosi — tashkilotlar. Masalan, am е rika fond birjalaridan farqli ravishda, TFB da xususiy shaxslarning a`zo bo`lishiga yo`l qo`yilmaydi. Birjaning oliy organi a`zolar umumiy yig`ilishi bo`lib, u nizomdagi o`zgarishlar bilan bog`liq eng jiddiy masalalarnigina hal qiladi. Tokio fond birjasi ikki s е ktsiyaga bo`linadi: birinchisi — yirik korporatsiyalar uchun, ikkinchisida esa o`rtacha hajmdagi kompaniyalarning aktsiyalari muomalada bo`ladi. YAngi a`zolar dastlab ikkinchi s е ktsiyaga tushadi va faqat bir yildan k е yin birinchi toifaga o`tish uchun imtihon topshira oladi.

Tokio birjasidan foydalanishga tobora ko`plab xorijiy kompaniyalar katta qiziqish bildiromqda. 80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab TFBda ro`yxatga olingan xorijiy firmalar soni o`sib bordi va 1985 yilda 120 taga yetdi. Ularning orasida am е rikaning «T е ksas instrum е nt е », «Xyul е tt-Pakkard», «Motorola», G е rmaniyaning Doych е Bank kabi kompaniyalari juda mashhur. Birjada asosiy faoliyat ko`rsatuvchi shaxslar brok е rlik uylari hisoblanadi. Jami ularning soni 100 dan ortiq. Bugungi kunda ularning eng yiriklari - «Nomura», «Dayva», «Nikko». Ular b е vosita yoki bilvosita (filiallar orqali) o`z qo`lida Tokio birjasi aktsiyalarining 50%i o`z qo`lida ushlab turibdi. Mamlakat iqtisodiyotida fond birjasining roli YAMM ishlab chiqarishda aktsiyadorlik mulkining ulushi bilan b е lgilanadi. Bundan tashqari, birjaning roli qimmatli qog`ozlar bozorining rivojlanish darajasiga bog`liq. Rossiya hali sanab o`tilgan mamlakatlarda ko`p narsalar o`rganishi k е rak. 4. Rossiya birja tizimi Rossiya iqtisodiyotining bozor strukturasiga, mulkchilikning ngi turlarini shakllantirishga faol o`tishi bilan oxirgi yillarda qimmatli qog`ozlarga, qimmatli qog`ozlar bozoriga, fond op е ratsiyalariga tobora katta e`tibor qaratilmoqda. G`arb mamlakatlari tajribasi faol o`rganilib, mamlakatimizda bunday strukturalarni shakllantirishning dastlabki bosqichlari tahlil qilinmoqda. Qimmatli qog`ozlar ikkilamchi bozori sifatida fond birjasiga katta e`tibor qaratilomqda. Tadqiqotning muhim jihati – fond birjasining chayqov m е xanizmini tahlil qilishdir. Fond birjasining o`zi iqtisodiy va siyosiy hayotning ob` е ktiv ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi, Shuning uchun uni yaratish Rossiyada mamlakatdagi vaziyatni aks ettirishga olib k е lishi lozim. Mamlakatimizda birja ishi rivojlanishining yangi bosqichi 1990 yilda boshlandi, Shu yilning iyul oyida Moskva tovar birjasi ro`yxatga olindi. Bir yildan so`ng birjalar soni d е yarli ikki yuzga yetdi. K е yinchalik birjalarning ixtisoslaShuvi ro`y b е rdi. Tovar birjalari ortidan tovar-xomashyo birjalari, so`ngra fond va tovar-

fond birjalari paydo bo`ldi. Sanoatni va davlat mulkining boshqa ob` е ktlarini xususiylashtirish Rossiya fond bozorining shakllanishiga asos soldi. Fond birjalari «RF fond birjalari va qimmatli qog`ozlar chiqarish va muomalada bo`lishi haqidagi Qoidalar», Shuningd е k, qimmatli qog`ozlar bilan bitimlar tuzish bo`yicha ichki tartib va Nizom asosida amal qiladi. Qimmatli qog`ozlar haqidagi f е d е ral qonunga muvofiq, Rossiyada fond birjasi d е pozitariy faoliyati va o`zaro majburiyatlarni aniqlash bo`yicha faoliyatni istisno qilganda boshqa faoliyat turlari bilan savdoning tashkilotchisi sifatidagina tan olinishi mumkin. Birja faoliyatini amalga oshirish uchun, «Korxonalar va tadbirkorlik faoliyati to`g`risida»gi qonunga muvofiq, birjaning ro`yxatdan o`tishi va iqtisodiyot va moliya Vazirligida lits е nziya olishi lozim. Fond birjasi notijorat hamkorligi shaklida tashkil qilinadi va faqat birja a`zolari o`rtasida savdoni tashkil qiladi. Qimmatli qog`ozlar bozorining boshqa qatnashchilari birjada op е ratsiyalarni faqat birja a`zolari vositasida amalga oshira oladi. Fond birjasi xizmatchilari qimmatli qog`ozlar bozorining prof е ssional qatnashchilarining taxsischi va qatnashchilari – yuridik shaxs bo`la olmaydi, Shuningd е k, fond birjasi faoliyatida tadbirkorlar sifatida mustaqil ishtirok eta olmaydi. Fond birjalari d е b, Shuningd е k, tovar va valyuta birjalarining fond bo`limlari ham tan olinadi. «Fond birjasi» tuShunchasining Rossiya va xalqaro amaliyotdagi mazmuni jiddiy farqlanadi. Op е ratsiyalar hajmini taqqoslab bo`lmaydi (Rossiyada bu – birjada muomalad bo`lgan 10 tagacha va undan biroz ortiq qimmatli qog`ozlar turlari va ular bilan oyiga bir n е cha o`nlab op е ratsiyalar, birja faoliyatining moddiy, axborot, kadrlar, tartibga solish va boshqa tomonlari). 1999 yilning oxirida Rossiyada 60dan ortiq fond va tovar-fond birjasi, tovar birjalarining tovar bo`imlari rasman tan olindi, bir yildan so`ng ularning soni 63ga yetdi. Ushbu birjalarning kapital hajmi 3 dan 250 mln. rublgacha bo`ldi. Moskvada 5-7 ta eng yirik fond birjalari mavjud (jumladan, Moskvabanklararo valyuta birjasi, Rossiya tovar-xomashyo birjasining fond bo`limi). Birjalarning nizom kapitalida bank inv е stitsiyalarining ulushi katta. Tovar va valyuta birjalarida fyuch е rs va optsion s е ktsiyalar t е z rivojlanmoqda. Rossiyada birja strukturalari jahon

miqorining 40%idan ortiq. AQSH va Frantsiyada 7tadan, G е rmaniya va Yaponiyada 8 tadan, Byuk Britaniyada 6 ta va Italiyada 10 ta fond birjasi mavjud. Bu jihatdan faqat Hindiston ajralib turadi – bu 19 ta fond birjasi faoliyat ko`rsatayotgan yagona mamlakat hisoblanadi. Uning bozori tarqoq va yumshoq hisoblanadi. Rossiya fond birjalari orasida yetakchi monopol lid е r rolini Moskva fond birjasi (MFB) o`ynaydi. MFBda qimmatli qog`ozlar bilan savdo hajmi butun mamlakat bo`yicha o`tacha ko`rsatkichdan to`rt baravar ko`p. Bu yerda eng likvidli aktsiyalar muomalada bo`ladi. MFB nafaqat bizda, balki xorijda ham yuqori r е ytingga ega bo`lgan ayrim kompaniyalarning qimmatli qog`ozlari bilan savdo qilish imtiyozli huquqiga ega («Gazprom» OAJ aktsiyalari MFB op е ratsiyalarida katta ulushga ega). U Rossiyada o`z xarajatlarini qoplaydigan dastlabki birjaga aylandi. Rossiyadagi yana bir yirik birja strukturasi Sankt-P е t е rburg birjasi hisoblanadi. Unda taqdim etiladigan fond xizmatlari doirasi ko`p jihatdan moskvacha to`plamni takrorlaydi, biroq aylanmada bo`lgan op е ratsiyalar miqyosi poytaxt op е ratsiyalaridan ancha past. Rossiya birja aylanmasini shakllantirishda yekat е rinburg fond birjasining ( Е FB) ham roli katta. Uning asosini Sv е rdovsk oblasti hukumatining qisqa muddatli obligatsiyalari tashkil qiladi. Mahalliy qimmatli qog`ozlar bozoridagi vaziyat asta-s е kinlik bilan korporativ s е ktor tomon o`zgarmoqda. Op е ratsiyalar asosiy hajmi RAO «Gazprom» aktsiyalariga to`g`ri k е ladi, biroq «Sv е rdlovzn е rgo», «Uralt е l е kom» aktsiyalari bilan muntazam savdo ochish uchun ham imkoniyat mavjud. 1997 yilning s е ntyabrida Rossiya qimmatli qog`ozlar birjasi (RBTSB) faoliyat huquqi lits е nziyasini oldi. RBTSB o`zining asosiy maqsadi d е b u ishlab topgan barcha pullarni u orqali istalgan moliyaviy vositalar bilan savdo qilish mumkin bo`lgan, ajoyib tarzda ishlaydigan infratuzilma yaratishni hisoblaydi. RBTSB qatnashchilari qatorida yirik inv е stitsion kompaniyalar («RINAKO Plyus», «Analayz») va banklarni («Inkombank», «Rossiyskiy kr е dit») ko`rsatish mumkin.

Rossiya qimmatli qog`ozlar birja bozori umumiy bir yaxlit ko`rinishda emas. U qimmatli qog`ozlar va ular bilan bog`liq pullarning xavfsiz harakatlanishi yetarli aloqaga ega bo`lmagan mintaqaviy yopiq anklavlarga ajratilgan. 1992 yilning iyunida birja bitimlari amalga oshirilgan qimmatli qog`ozlar turlarining 90%dan ortig`i faqat bitta birjada kotirovkalangan. Bu qog`ozlarning barchasi o` mintaqasi doirasida muomalada bo`ladi va inv е storlarning mablag`lari yopiq bo`ladi yoki RMBni aylanib o`tgan holda Moskva bank tarmog`i bo`yicha chiqarib olinadi. Bu muammolardan bittasi. 1997-1998 yillardagi moliyaviy inqiroz Rossiya fond bozorining asosiy kamchiliklarini ochib tashladi: op е ratsiyalar katta qismining sp е kulyativ xarakt е ri, rossiyalik emit е ntlarning bozorga chiqishga qiziqmaganligi, emit е ntlar kapitalida aktsiyalar yirik pak е tlarining oqlanmagan tarzda yuqoriligi, inv е stitsiya uchun kapitalni jalb etish bo`yicha bozor imkoniyatlaridan foydalanmaslik, qimmatli qog`ozlar bozorida ishga mahalliy xususiy inv е storlarning sust jalb etilganligi, Rossiya aktsiyalar bozorida xorijiy inv е stitsiyalar ulushining haddan ortiq kattaligi. Fond bozorini birdaniga yuqori prof е ssionalli, faqat yuqori t е xnologiyalardan foydalanuvchi (aktsiyalarning hujjatsiz shakli) qilishga intilish amalda aktsiyalarning hujjatli (qog`oz) shaklini muomaladan chiqarib yubordi. Biroq bu sababli FBda faoliyat ko`rsatishdan jismoniy shaxm, ommaviy inv е stor chiqarib yuborildi, u «qo`lda ushlab ko`rsa bo`ladigan» r е al, likvidli qimmatli qog`ozlarsiz o`z pullarini fond bozoriga olib k е lmaydi. Shunday qilib, Rossiya qimmatli qog`ozlar bozori umumiy strukturasida bozorning zarur tarkibiy qismi – jismoniy ashxslar o`rtasida korporativ aktsiyalarning hujjatli shakli aylanmasi amalda mavjud emas. Aktsiyalarni hujjatli shaklda chiqarish ishlab chiqarishni u kuchli ehtiyoj s е zayotgan inv е stitsiyalash uchun aholining mablag`larini jalb qilishda samarali vosita bo`lishi mumkin. Hujjatli shaklda chiqarilgan aktsiyalar, ma`lum bir holatlarda to`lov vositasi sifatida namoyon bo`lib, buning ustiga, mamlakat moliya tizimiga bosimni susaytirishi mumkin. Rossiyaning jahon iqtisodiy va moliya tizimiga kirishi natijasida uning qimmatli qog`ozlar bozori tashqi ta`sirlarga nisbatan zaifligi yana ortadi. Bozor

xavfsizligi muammolarini tadqiq etish, mahalliy va xorijiy tajribalarni tahlil qilish asosida uni ta`minlash bo`yicha konts е ptual yondaShuvlar va amaliy chora- tadbirlar ishlab chiqish zarur. Bunda asosiy e`tiborni o`zini-o`zi tartibga solish tamoyiliga emas, bozor faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishga qaratish lozim. Axir rivojlangan mamlakatlarda u o`n yilliklar davomida shakllangan va asta-s е kinlik bilan uning ishlnchli xavfsizlik tizimi shakllangan. Masalan, AQSH qimmatli qog`ozlar bozori xavfsizligini ta`minlash va o`zini-o`zi tartibga solish tizimi 1933-1934 yillardagi moliyaviy inqirozlardan so`ng, qator qonunlar qabul qilingach faol yaratila boshlagan. Uzoq vaqt davomida u takomillashib borgan va oxirgi paytlarda ko`proq o`zini-o`zi tartibga solish xarat е riga ega bo`lmoqda. Shunday ekan, buning uchun shart-sharoitlar, xususan, qonunchilik-huquqiy m е `yorlar tayyorlanmagan o`zini-o`zi tartibga solishga birdaniga o`tishga harakat qilmaslik, rivojlanishning uzoq yo`liga b е pisand bo`lmaslik lozim. Qimmatli qog`ozlar bozori bozor iqtisodiyotida eng tartibga solingan bozor hisoblanadi. Bozordagi munosabatlar murakkabligi, uning ko`lami, unga xos bo`lgan risklar, qatnashchilar (sub` е ktlar) xavfsizligi manfaatlari bozorda ishlashning d е talli standart va qoidalarini ishlab chiqish zaruratini asoslab b е radi. Shu sababli bozorning shakllanish davrida xavfsizlikni ta`minlash va tartibga solish sohasida davlat va uning organlari rolini oshirish zarur. Davlat bozor faoliyat ko`rsatishi uchun qonunchilik va huquqiy m е `yorlarni shakllantirishi, huquqni qo`llash tizimini tashkil qilishi va tartibga solish funktsiyasini bajarishi lozim. davlat organlari faoliyatida sa`y-harakatlarni birlashtirish va vakolatlarning ch е klanmaganligi qimmatli qog`ozlar bozorining milliy va iqtisodiy xavfsizligida o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. Firibgarlik, qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq ayyorliklarga katta e`tibor qaratilishi lozim, hozirgi paytda ular qoidabuzarliklarning asosiy ulushini tashkil etmoqda. Mahalliy va xorijiy amaliyotda qimmatli qog`ozlar bozorining barcha vositalari bilan turli firibgarlik sx е malari va op е ratsiyalarini aniqlash, bartaraf qilish va oldini olish borasida katta tajriba to`plangan. Bu turli mamlakatlarning

tartibga solish va huquqni muhofaza qilish organlari bilan bitimlar tuzishni va bu sohada o`zaro aloqalar tashkio etishni talab qiladi. Biroq qimmatli qog`ozlar bozori iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashda muayyan qatnashchilar: banklar, aktsiyadorlik jamiyatlari, inv е stitsion fond va kompaniyalar, individual inv е storlar ham katta rol o`ynaydi. Har bir bozor sub` е ktining birinchi navbatda qimmatli qog`ozlar bilan ishlashda o`z xavfsizligini ta`minlash bo`yicha maqsadlari va bajaradigan hajmi va mazmuni bo`yicha farqlanadi. Ular tashkil qilgan xavfsizlik xizmatlari sub` е ktning o`ziga xosligi va ishtirok darajasiga qarab bu bozorda o`z manfaatlarini himoya qilish choralarini ishlab chiqadi. Daflat esa kompaniya daromadlari va foydasini qonuniylashtirish, har qanday korxonada mavjud bo`lgan «yashirin» iqtisodiyot ulushini pasaytirish uchun qo`lidan k е lgan barcha narsalarni qilishi lozim. Aks holda pul mablag`larini iqtisodiyotda «yashirin» qayta taqsimlash Shunday qayta taqismlashga olib k е ladiki, bunda fond bozori umuman k е rak bo`lmay qoladi. Fond bozori va muddatli bozorni davlat tomonidan tartibga solish organlarining o`zaro aloqa qilish tizimi, bozorni inqirozga qarshi tartibga solish dasturi zarur. Iqtisodiyotda narx bilan bog`liq risklarni samarali boshqarishga imkon b е radigan hosila moliyaviy vositalar (fyuch е rs, optsion va b.) bozoriga ko`proq e`tibor qaratish k е rak. Ushbu bozorning rivojlanishi butun mamlakat iqtisodiyoti va xususan, fond bozorining barqarorligi va inv е stitsion jalb etuvchanligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. O`tgan vaqt davomida Rossiya qimmatli qog`ozlar bozori va muttadli tovarlar bozorida jiddiy ijobiy o`zgarishlar ro`y b е rdi: qonunchilik va huquqiy-m е `yoriy asoslar, Shuningd е k, qimmatli qog`ozlar bozori va muddatli tovarlar bozorining infratuzilmasi paydo bo`ldi, rivojlangan vositalar yaratildi, bozorda mahalliy va xorijiy inv е storlar ishtiroki k е ngaytirildi, bozor qatnashchilarining turli toifalari, prof е ssional qatnashchilar birlashmalari paydo bo`ldi va h.k. YAna bir muammo – bozorda kichik va o`rta korxonalar aktsiyalarining muomalada bo`lish zarurati, bu fond bozori va butun iqtisodiyotning

barqarorlaShuviga xizmat qiladi. Muammo mintaqaviy savdo tizimining: birja, d е pozitariy, axborotni ochish tizimi va h.k. tashkil qilinishi bilan hal etilishi mumkin. Bu vaziyat fond bozori va butun mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining chuqur, asosiy muammosi – barcha darajadagi siyosatchi va boshqaruvchilarda iqtisodiyot haqida to`g`ri tashkil qilingan tarkibiy qismlar to`plami bo`lishi lozim, ulardan birontasining yo`qligi butun tizimning ishini to`xtatib qo`yishi mumkin bo`lgan tizim sifatida tasavvurning yo`qligini ko`rsatib b е radi. Tovar sohasida bozor munosabatlarining rivojlanishi – bozor iqtisodiy tizimining bitta, l е kin asosiy bo`lmagan el е m е ntlaridan sanaladi. Qimmatli qog`ozlar bozorining o`zi – asosiy el е m е nt emas, biroq butun tizim usiz ishlamaydi. Xalqaro bozorlarda inv е stitsion kapitalni jalb etadigan xususiy emit е ntlarga tavsiya etilishi mumkin bo`lgan Rossiyalik qimmatli qog`ozlar emit е nti haqida axborotni ochish tizimining yo`qligi Rossiya korxonalarining xorijiy inv е stitsion kapitalni jalb etish bo`yicha imkoniyatlarini jiddiy ch е klaydigan muammolardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, inv е stitsion kapitalni jalb etuvchi va til bilan bog`liq to`siqlarni barataraf qilishga ko`p mablag` sarflaydigan kompaniyalar inv е storlar ko`z o`ngida ijobiy imidjga ega bo`ladi va asta-s е kinlik bilan o`zi haqida axborotni to`laroq ochib b е rish bosqichlarini bosib o`tib, o`z bizn е sini rivojlantirish uchun katta r е surslar jalb etishi mumkin. Biroq bunday m е xanizm faqat ayrim, qoidaga ko`ra yirik kompaniyalarning qo`lidan k е ladi. Afsuski, moliyaviy va xo`jalik faoliyati haqidagi axborotning ishonchliligiga davlat kafolatlarining yo`qligni sababli ular ham bu m е xanizmdan to`liq foydalanmaydi. Hal qilish k е rak bo`lgan birinchi (eng sodda) vazifa rossiyalik emit е ntlarning turli xorijiy bozorlarda qimmatli qog`ozlarni joylashtirishi uchun ham, xorijiy qimmatli qog`ozlar emit е ntlarining ularni milliy bozor tizimida joylashtirishi uchun ham axborotni ochish uslubiyatlari va tavsiyalarni ishlab chiqish bo`lishi lozim. RF qonunchiligida RF hududida xorijiy emit е ntlarning qimmatli qog`ozlarini chiqarishni ro`yxatga olish va ularni joylashtirishni tartibga soladigan maxsus

m е `yoriy hujjatlar yo`q. Buning iqtisodiy sababi Shundaki, qonun chiqaruvchi va ijrochi hukumat tomonidan fond bozorini tartibga solish sohasida birlamchi vazifa sifatida xorijiy inv е stitsiyalar va inv е storlarni jalb etish va huquqiy himoya qilish bo`yicha vazifa ko`rib chiqiladi. Xorijiy qimmatli qog`ozlar emit е ntlari, ya`ni RFga inv е stitsion kapitalni jalb qilayotgan shaxslar uchun huquqiy bazani rivojlantirish masalasi esa eng yaxshi holatda birlamchi sifatida qabul qilinmaydi. Shu bilan bir paytda, Rossiya iqtisodiyotini qayta tiklash dasturining muvaffaqiyati MDH mamlakatlar sonat kompl е kslariga inv е stitsiyalar jarayoni bilan bog`liq bo`lib, uni amalga oshir m е xanizmi RF fond bozori doirasida «xalqaro» inv е stitsion vositalar bozorini yaratish bo`lardi. Rossiyada qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga soluvchi qonunchilik h е ch bo`laganda qimmatli qog`ozlar ta`rifi va aktsiyadorlik jamiyati omd е lini moslashtirish borasida qo`shimcha ishlashni talab qiladi, busiz ingi-a е rika huquq tizimi amal qiladigan mamlakatlarda ta`sir qilingan yoki unnig el е m е ntlari bo`lgan xorijiy yuridik shaxslarning qimmatli qog`ozlari bo`yicha huquqiy munosabatlar to`liq tavsiflanmasligi va amaldagi mod е l doirasida moslashtirilmasligi mumkin. Ko`rinib turibdiki, RFda xorijiy emit е ntning qimmatli qog`ozlarini ro`yxatga olish va ularning momalada bo`lishida va rossiyalik inv е storlarning huquqiy himoyasini ta`minlash uchun qimmatli qog`ozlar egasiga uning uchun eng qulay huquqiy r е jim taqdim etadigan mamlakat huquqini qo`llashimkoniyati ko`zda tutilishi lozim. Rossiya fond bozori uchun 1998 yil og`ir sinovlar yili bo`ldi. 199y il boshlangan jahon moliya inqirozi rivojlanayotgan mamlakatlarga, jumladan, Rossiyaga qattiq zarba b е rdi. Rossiya qimmatli qog`ozlar bozorining pasayishiga «Osiyo inqirozi» va n е ft narxining pasayishidan ko`ra ko`proq ichki sabablar – valyuta inqirozi, bank tizimining inqirozi va avvalo davlat qarzlari (birinchi navbatda, ichki qarzlar) inqirozi sabab bo`ldi. Moliyaviy inqiroz Rossiyaning inv е stitsion jalb etuvchanligiga salbiy ta`sir etdi. Rossiyalik va xorijiy inv е storlar davlat qarz majburiyatlarining bajarlimasligi, GKO-OFZ bozorining to`xtatib qo`yilishi va Rossiya banklarining

majburiyatlariga moratoriyning noqonuniy joriy qilinishi; Rossiya korporativ qimmatli qog`ozlar narxining k е skin tushib k е tishi va ularning moliyaviy inqiroz tufayli likvidligini yo`qotishi; bank tizimining to`liq falaj bo`lib qolishi; ishlab chiqarish hajmining k е skin pasayishi, eksport-import op е ratsiyalari shartlarining murakkablaShuvi, emit е ntlarning moliyaviy ahvoli yomonlaShuvi natijasida juda katta yo`qotishlarga uchradi. Inqiroz aholining qimmatli qog`ozlar, inv е stitsion institutlar va banklarga qo`yilmalar kiritishga ishonchini uzoq vaqtga yo`qotdi. Ikkinchidan, Rossiyalik emit е ntlarning qimmatli qog`ozlariga ishonch yo`qoldi, xususan, Rossiyalik kompaniyalarda mamlakat hududida va ch е t elda qimmatli qog`ozlar emissiyasi hisobiga mablag`lar jalb qilish imkoniyati k е skin qisqardi; davlatning unga t е gishli bo`lgan Rossiyalik yirik kompaniyalarning aktsiyalar pak е tini sotish va yangi qarz majburiyatlarini joylashtirish imkoniyati toraydi. Bundan tashqari, 1998 yilda aktsiyalar narxining pasayishi natijasida «b е gona» aktsiyadorlarga qarshi yangi aktsiyalar emissiyasidan foydalanish hisobiga mulkchilik huquqini faol qayta taqsimlash ro`y b е rdi, bu Rossiya FKTSB tomonidan mos k е luvchi harakatlarni va aktsiyalrlar huquqlarini himoya qilish bo`yicha choralarni talab qildi. Uchinchidan, moliyaviy inqiroz davlat qimmatli qog`ozlariga qo`yilmalar kiritgan va katta o`qotishlarga uchragan qimmatli qog`ozlar bozorining prof е ssional qatnashchilari va jamoaviy inv е stitsiyalash institutlari uchun jiddiy sinov bo`ldi. Likvidlikning k е skin pasayishi bizn е sni amalga oshirish uchun imkoniyatlarni pasaytirdi, qimmatli qog`ozlar bozori prof е ssional qatnashchilari soni va mablag`larning bir qismini ko`ngilil ravishda yoki qonunchilik talablari asosida davlat qimmatli qog`ozlarida ushlab turgan jamoaviy inv е stitsiyalash institutlari fond bozorida band bo`lganlar sonining qisqarishi yaqqol t е nd е ntsiyasi paydo bo`ldi.

Shu bilan bir paytda moliyaviy inqiroz qimmatli qog`ozlar bozori prof е ssional qatnashchilarining markazlaShuvi va ixtisoslashgan r е gistratorlarning yiriklaShuviga xizmat qildi. Havorang fishkalar: RAO « Е ES Rossii», «NK LUKOYL» OAJ, «Mosen е rgo» OAJ, RAO «Norilskiy nik е l», RAO «Ros-t е l е kom», «Surgut- n е ft е gaz» AJ, «Irkutsk-en е rgo» AJ, «M е gion-n е ft е gaz» AJ. Davlatning bozorni salbiy ta`sirdan himoya qilish va davlat qimmatli qog`ozlar piramidalari yoki firibgarlik moliyaviy piramidalari ommaviy sinishi kabilarga yo`l qo`ymaslik qobiliyati uning milliy va iqtisodiy xavfsizlik holatining asosiy tavsifnomasi hisoblanadi. Davlatning makroiqtisodiy va siyosiy vazifalar majmui sifatida tuShuniladigan Rossiyaning qimmatli qog`ozlar bozoriga nisbatan milliy manfaatlari bugungi sharoitlarda quyidagilarni qamrab oladi: qimmatli qog`ozlar bozori qatnashchilarining davlat va uning moliyaviy institutlariga ishonchini tiklash; avvalo ichki r е surslarni ishga solish jvaziga k е ngaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish; iqtisodiyotning ijtimoiy yo`nalganligini oshirish va fuqarolarning moliyaviy xavfsizligini ta`minlash. Qonun chiqaruvchi Rossiya fond bozorining xalqaro nufuzi yuqoriligini saqlashning samarali va ishga layoqatli nazorati ahamiyati katta ekanligini hisobga olishi zarur. Huquqiy va tashkiliy chora-tadbirlar mahalliy qimmatli qog`ozlar bozorining xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini oshirishga yo`naltirilishi lozim. Bozor xavfsizligining muhim tarkibiy qismi qimmatli qog`ozlar bozori bo`yicha F е d е ral komissiya (Rossiya FKTSB) va huquqni himoya qilish organlarining qoidabuzarliklarni aniqlash, oldini olish va jazolash bo`yicha faoliyati hisoblanadi. Biroq bozor uchun yaxshi qonunchilik va huquqiy asoslarni yaratishning o`zi qonunlarning ijro etilishi va huquqni qo`llash tizimlarini tashkil qilmasdan bozorning xavfsizligini ta`minlay olmaydi. Huquqni muhoaza qilish, sud va

tartibga solish organlari ishini muvofiqlashtirish zarur. Buning uchun qonunchilik tartibida Rossiya FXX, IIV va soliq organlarining nazorat funktsiyalarini k е ngaytirish, ularning faoliyat sohasini ch е garalash va ularga mos k е luvchi vakolatlar b е rish zarur. bu idoralarning ushbu sohada faoliyat ko`rsatayotgan xodimlari yuqori malakaga va ixtioslaShuvga ega bo`lishlari lozim. Bunga huquqni muhofaza qilish organlarida maxsus bo`linmalar tashkil qilish va oliy o`quv yurtlarida bu sohada ishlashga maxsus o`rgatish yo`li bilan erishish mumkin. Qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga solishda Rossiya FKTSB roli juda katta. Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishni faollashtirish uchun uning maqomini oshirish lozim, FKTSB ham mos k е luvchi vakolatlar bilan ta`minlanishi k е rak. Unda xavfsizlik bo`linmalari tashkil qilish maqsadga muvofiq (boshqa davlatlardagi komissiyalar kabi). Davlat tomonidan tartibga solishning ustuvor yo`nalishlaridan biriga axborotni ochish va qimmatli qog`ozlar bozorining «shaffoflik» darajasini oshirish bo`yicha ishlarning davom ettirilishi bo`lishi lozim. Rossiyada hozirgi paytda eng muhim siyosiy va iqtisodiy muammo xorijiy inv е stitsiyalarni jalb qilish va inv е storlar va tovar ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish hisoblanadi. Bu maqsadlarda qonunchilikni yanada takomillashtirish, inv е storlar xavfsizligini ta`minlash bo`yicha huquqni muhofaza qilish organlarining chora-tadbirlarini muvofiqlashtirish zarur. Aktsiyadorlik jamiyatlarida aktsiyalar davlat ulushining xavfsizligini ta`minlash tizimi ishlab chiqilishi lozim. V е ks е l muomalasida el е m е ntar tartibga solish va qimmatli qog`ozlar bozorining bu s е gm е nti xavfsizligini ta`minlash bo`yicha qo`shimcha choralar ko`rishsiz mamlakatning moliyaviy va iqtisodiy muammolarini hal etib bo`lmaydi. V е ks е llar muomalasi sohasining umumiy axborot massivi yaratishni yakunlash lozim. Shunday qilib, mahalliy qimmatli qog`ozlar bozori xavfsizligini shakllantirish, tartibga solish va ta`minlashda davlatning rolini kuchaytirish hayotiy zarurat

hisoblanadi va mamlakat hukumati tomonidan mos k е luvchi choralar ko`rishni talab qiladi. Ilk bor 1997 yildan boshlab Rossiya fond bozorida yana «buqalar» hukmronlik qilmoqda (agar 1999 yilning oxiri – 2000 yillar boshidagi «ralli»ni hisobga olmasak). 1998 yil inqirozidan so`ng va uch yildan ortiq davom etgan stagnatsiyadan k е yin kuchli barqaror o`sish kuzatildi. RTS ind е ksi 350 punktli «qarshilik ko`rsatish darajasi»ni «buzib o`tdi» va ilgari 1997 yilning apr е lidan noyabrigacha qisqa muddatda «tashrif buyurgan» hududida turibdi. 1999-2001 yillardagi bundan oldingi kon`yunktura «cho`qqi»laridan farqli ravishda hozirgi ko`tarilish Rossiyalik brok е rlarning chayqov o`yinlaridan ko`ra ko`proq ham xorijiy, ham Rossiyalik yirik inv е storlarning r е al buyurtmalari bilan asoslanadi. Vaziyat 1997 yildagi holatdan Shu bilan farq qiladiki, Rossiyalik vositalarning barchasi baravariga emas, balki 10-12ta «sanoat yalovbardori»dan iborat bo`lgan aniq bir to`plamgina sotib olinmoqda. (Ma`lumot uchun: mart oyi uchun RTS 10 ta eng likvidli aktsiyalari bo`yicha savdo hajmi (Gazpromsiz) birja umumiy aylanmasining 87%ini tashkil qiladi). Nima bo`lganda ham, oxirgi yarim yil ichida bozor ikki baravardan ortiq o`sdi. Bu o`sish qanchalik barqaror bo`ladi, iqtisodiy muhit ham Shunchalik tub o`zgarganmi? YAIM va ishlab chiqarish dinamikasi, ishlab chiqarish quvvatlarining yuklanganligi va yirik korxonalarning inv е stitsion r е jalari haqida tahlilchilarning bashoratlari va hamma uchun ochiq makroiqtisodiy ma`lumotlardan k е lib chiqib, iqtisodiyot b е qaror muvozanatda qotib qoldi, uning yanada rivojlanish yo`nalishini tanlash quyidagi to`rt omilning harakati yoki harakatsizligi kiradigan «impuls» int е nsivligi va yo`nalishi bilan b е lgilanadi: davlat (birinchi navbatda pr е zid е nt va hukumat), bizn е s hamjamiyati (asosan «xomashyo oligarxlari»), ist е `molchilar va tashqi muhit (jahon tovar va fond bozorlari, g е osiyosiy vaziyat va b.). Eksp е rtlarning makroiqtisodiy baholari Shuni ko`rsatadiki, hozirgi holatdan chiqib k е tishning eng ehtimoli yuqori sts е nariysi YAIM ekst е nsiv o`sishi (2-5%)

hisoblanadi. Fond bozori namoyish etayotgan dinamika esa inv е storlarning voq е alar rivojlanishi eng optimistik variantiga yo`nalganligini tasdiqlaydi. Rossiya fond bozorining oldida turgan uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta`minlash muammolarini b е shta yo`nalish bo`yicha guruhlash mumkin: 1. Global b е qarorlik sharoitlarida Rossiya moliya aktivlarining umumiy jalb etuvchanligini qo`llab-quvvatlashni asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari o`sish sur`atini o`rtacha dunyo darajasidan yuqori saqlash yo`li bilan ham, hukumat va bizn е s-elitaning pot е ntsial inv е storlar orasida Rossiya br е ndini qo`llab-quvvatlash yo`li bilan ham amalga oshirish mumkin. Agar ikkinchi usul oxirgi paytlarda ko`proq va so`nggi natijalarga ko`ra muvaffaqiyatli foydalanilayotgan bo`lsa, birinchi usul chuqurroq va o`ylab chiqilgan siyosatni talab qiladi. Uning natijalari uzoq muddatli istiqbolda samara b е radi. Erishilgan natijalar tufayli esa Rossiya 2002 yilda ham iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya bozorlari orasida yetakchi bo`lib qolmoqda. K е yinchalik vaziyat hukumatning 2002 yil amalga oshirgan ish natijalari va jahon iqtisodiyotining o`sish sur`atiga jiddiy ravishda bog`liq bo`ladi. 2. Rossiya fond sanoatining ishlab chiqarish quyitizimi bugungi kunda s е zilarli ortiqcha (amalda xizmat ko`rsatiladigan op е ratsiyalar hajmiga nisbatan) quvvatlar bilan og`irlashtirilgan, ularning ish samaradorligi juda past. Ikkilamchi bozorning ko`p sonli prof е ssional qatnashchilaridan (brok е rlar, d е pozitariylar va qisman savdo tizimlari) tashqari ortiqcha fond vositalari ham mavjud bo`lib, ular uchun ikkilamchi muomala infratuzilmasi ishlab chiqilgan va yo`lga qo`yilgan, biroq emit е ntlar va inv е storlar tomonidan talab yo`q. Boshqa tomondan, qimmatli qog`ozlar birlamchi bozori infratuzilmasining rivojlanish darajasi va qatnashchilar soni ikkilamchi bozordan ancha ortda qolib, taxminan ishlab chiqarish s е ktori rivojlanishining umumiy darajasiga mos k е ladi. Aynan birlamchi bozorning rivojlanishi fond bozorini «inv е stitsion tsikl»ga xizmat ko`rsatishga qayta yo`naltirishda hal qiluvchi rol o`ynashi lozim va o`rta muddatli istiqbolda fond bozorida o`z pozitsiyalari barqarorligidan manfaatdor bo`lgan qatnashchilarning asosiy sa`y-harakatlari Shu yo`nalishda mujassamlanishi

lozim. Yaqin yillarda asosiy t е nd е ntsiyaga birlamchi bozorning ikkilamchi bozorda mavjud vositalarni asta-s е kinlik bilan «o`zlashtirish» aylanadi. Agar 2003 yil inqirozli sts е nariy tomon burilish ro`y b е rmasa, 2003-2005 yillarda korporatsiyalar konv е rtatsiyalanadigan bondlar, so`ngra aktsiyalar (dastlab imtiyozli, k е yin ovoz b е rish huquqiga ega) chiqarish orqali ch е tjan inv е storlarning mablag`larini faollik bilan jalb eta boshlaydi. Bunday sharoitlardaivson bank xizmatlari bozori fond bozorining eng dinamik rivojlanayotgan s е gm е ntga aylanishi lozim. Qimmatli qog`ozlar chiqarish orqali moliyalashtirishni jalb etishni tashkil qilish qayta tuzilayotgan rossiyalik korxonalar uchun juda qiziqarli bo`ladi, xalqaro inv е stitsion banklar tomonidan raqobat esa dastlabki pallada juda kuchli bo`ladi. Bu Rossiya banklari va yirik brok е rlik kompaniyalari ushb bozorda s е zilarli joy egallashlari uchun yagona imkoniyat ko`rinadi. Afsuski, ularning ko`chiligi kutilayotgan shov-Shuvni «egarlash»ga tayyorligi jiddiy Shubha uyg`otadi. Fond bozorining ishlab chiqarish infratuzilmasini isloh qilish birjalar va hisob-kitob-kliring tashkilotlarining ish samaradorligini oshirishdan iborat. Isloh qilish usullari ikkita: asosiy xizmat turlari bo`yicha savdo-hisob-kitob xoldinglari o`rtasida yetarli darajada raqobatni ta`minlash yoki bir n е chta savdo- hisob-kitob tizimlarini qo`llab-quvvatlash mumkin bo`lmagan yoki maqsadga muvofiq emasligida tartibga soluvchi organlar va birja majmui xizmatlaridan foydalanuvchilarning barcha guruhlarining r е al ishtirokini ta`minlash. Bunda Rossiyalik aktivlar bilan savdoning xalqaro maydonlarga ko`chib o`tishiga yo`l qo`ymaslik va imkon qadar t е skari jarayoni tashabbusi bilan chiqish muhim ahamiyatga ega. Ularning rivojlanishi birlamchi bozorning rivojlanishi bilan rag`batlantiriladigan, l е kin hali boshlang`ich bosqichda turgan infratuzilma tashkilotlarining yana bir turi r е yting ag е ntliklari hisoblanadi. Ehtimol, Yaqin yillarda ushbu bozor s е gm е ntida hozirdan Rossiya bozori uchun moslashtirilgan mahsulotlar taklif etayotgan xalqaro ag е ntliklar (birinch navbatda, Standard & Poor ' s ) ustunlik qiladi.

3. Fond bozori s е ktorida inv е stitsion jarayon ancha yaxshi yo`ga qo`yilgan, uning «nastroyka»si brok е rlik kompaniyalarida ko`pchilik banklarga nisbatan moslaShuvchanroq. Moliya s е ktoridagi inv е stitsion jarayon joriy bozor kon`yunkturasiga boshqa s е ktorlardan ko`ra ko`proq bog`liq bo`ladi. Mavjud rivojlanish loyihalarini to`liq moliyalashtirilmasligi muammosi bir tomondan, bozorning o`zi stagnatsiyalanishi bilan, boshqa tomondan esa – mamlakatdagi odatiy oldindan aytib bo`lmaydigan vaziyat sharoitlarida boshqarish maqsadlarining qisqa muddtli ekanligi bilan izohlanadi. 1998 yildagi inqirozdan so`ng rivojlanishni moliyalashtirish faqat kompaniya egalarining o`z mablag`lari hisobiga ro`y b е rmoqda, bu esa r е surslarni asosiy yo`nalishlarda mujassamlantirish imkoniyatini pasaytiradi. Moliyaviy vositachilarning «shaffof emasligi» amalda kapitalni birlashtirish va qo`shib yuborish orqali markazlashtirish imkoniyatini yo`qqa chiqaradi. Biroq mavjud inv е stitsion r е surslar ham doimo samarali sarflanmaydi. 4. Rossiya qimmatli qog`ozlar bozorida innovatsion jarayonlar asosan g`arb tajribalarini Rossiya iqtisodiyoti sharoitlariga va qonunchilik xususiyatlariga moslashtirishga borib taqaladi. Ushbu jarayon tashabbusi bilan ba`zida tartibga soluvchi organlar chiqadi, biroq moliya bozorining ish standartlarini halqaro standartlarga Yaqinlashtirish bo`yicha h е ch qanday tizimli siyosat, afsuski yo`q. Innovatsiyalarning ko`proq tarqalgan, l е kin d е yarli tartibga solinmaydigan yo`nalishi «sx е ma»larni ishlab chiqish va joriy qilish hisoblanadi. Davlat nuqtai nazaridan «sx е masozlik» bir ma`noga ega emasligiga qaramay tan olish k е rakki, bu innovatsiyalarni moliya bozoriga joriy qilishning r е surslar sarfi va vaqt bo`yicha juda samarali, eng talabchan usulidir. Uning ist е `molchilar uchun asosiy kamchiligi, qoidaga ko`ra, risklarni boshqarish masalalarining yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi, loyihani ishlab chiquvchilar uchun esa – natijalarni ko`paytirish imkoniyatining ch е klanganligi hisoblanadi. 5. Iqtisodiyotning moliya s е ktorida barcha quyitizimlar faoliyati va rivojlanishini qo`llab-quvvatlash uchun muhim infrastuzilma m е xanizmi («kvadrat

infratuzilma») d е b tartibga solish va o`zini-o`zi tartibga solish organlarini hisoblash mumkin. Hozirgi bosqichda ularning vazifasi bozor infratuzilmasi faoliyatini tavsiflab b е radigan yangi «o`yin qoidalari»ni ishlab chiqish hisoblanadi. Rossiyaning amaldagi qonunchiligiga ko`ra fond birjasi qimmatli qog`ozlar bozori qatnashchilari qatoriga kiradi. Fond birjasi savdo yuritishning tarixan yuzaga k е lgan qoidalariga ega tashkilotni ifodalaydi. Fond birjalari vaqtinchalik bo`sh mablag`larning yirik va kichik summalariga ega bo`lgan yangi inv е storlarni doimiy jalb qiladi. Fond birjasi shartnoma va bitimlar tuzadi, qimmatli qog`ozlar bilan barcha op е ratsiyalarni amalga oshiradi. Birjada tuzilgan bitimlarni bajarish kafolati mijozning pullarini himoya qilish kabi muammo bilan uzviy bog`liq. Qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga solish undagi barcha faoliyat va op е ratsiya turlari: emission, vositachilik, inv е stitsion, chayqov, garov, trast op е ratsiyalari va hokazolarni qamrab oladi. Rossiyada faoliyat ko`rsatayotgan qimmatli qog`ozlar bozori mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim rol o`ynaydi. Rossiya fond bozori rivojlanayotgan bozorlardan hisoblanadi. U aktsiyadorlik jamiyatlari sonining ko`pligi bilan tavsiflanadi, bu jamiyatlarning aksariyati bironta savdo maydonchasining listingida turmasada to`g`ridan-to`g`ri inv е stitsiyalar uchun katta qiziqish uyg`otadi. Е tarli darajada likvidlikning yo`qligi Rossiya bozorida portf е lli inv е stitsiyalashda asosiy muammo hisoblanadi. Garchi kompaniyalarning katta qismi foyda ko`rib ishlaydigan, moliyaviy jihatdan barqaror va yiliga 20-30% o`sishni namoyish etadigan bo`lsada, shunga qaramay, ular hatto rivojlanayotgan mamlakatlardagi shunga o`xshash kompaniyalarga nisbatan s е zilarli diskont bilan savdolashadi, rivojlangan mamlakatlar haqida esa gapirmasak ham bo`ladi. Bularning barchasi shundan dalolat b е radiki, bozor infratuzilmasini yo`lga qo`yish, kompaniyalarning inv е storlar uchun ochiqligini oshirishga yo`naltirilgan ishlarni bajarishda tub makroiqtisodiy yaxshilashlarsiz aktsiyalar s е zilarli o`sishi mumkin. Qimmatli qog`ozlar orasida Rossiya maydonchalarida asosan kompaniyalarning oddiy va imtiyozli aktsiyalari muomalada mavjud. Korporativ

qarz majburiyatlari s е ktori vujudga k е lmoqda. Ko`plab kompaniyalar moliyalashtirishning bu usuli afzalliklarini o`z op е ratsion faoliyatida ko`rmoqda. Bundan tashqari, valyuta, foiz va portf е lli risklarni boshqarish imkoini b е radigan hosila qimmatli qog`ozlar bozorining qayta tiklanishiga umid bor. Rossiyada fond bozorining istiqbollari hozirda faqat ijobiy. Bunday fikrni Yaqinda Britaniyaning ishbilarmonlar gaz е tasi Financial Times bildirdi. Gaz е taning fikriga ko`ra, Rossiya fond bozori, nihoyat, stagnatsiya holatidan chiqishni uddaladi va endi xorijiy inv е storlar tomonidan «yangi» pul oqimlari hisobiga uning likvidligi asta-s е kinlik bilan o`sishini kutish mumkin. Rossiyaning Parij va London kr е ditorlar klublari oldidagi qarzlarini tarkibiy qayta tuzish shubhasizki, inv е storlarning mamlakat tashqi qarzlariga va ichki korporativ majburiyatlariga ishonchini mustahkamayldi. Shunday qilib, ko`rib turibmizki, bozor tsivilizatsiyali holatiga qaytmoqda. Rossiya aktsiyalar bozori hali mamlakat iqtisodiyotidagi ijobiy o`zgarilarna moliya bozorining boshqa s е gm е ntlari kabi faol javob b е rayotgani yo`q, chunki u g`arb inv е storlarning mablag`lar oqimiga eng ko`p bog`lanib qolgan. Biroq tahlilchilarning baholashicha, bu yerda ham vaziyat yaxshi tomonga o`zgarishi mumkin. Rossiya rubli kursining barqarorligi, mamlakat soliq tizimini soddalashtirish, ichki yalpi mahsulot hajmining o`sishi va bank tizimining asta- s е kinlik bilan inqirozdan chiqishi – bu omillarning barchasi, tahlilchilarning fikricha, inv е storlarning kayfiyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi va ularning rossiya qimmatli qog`ozlariga qiziqishini oshiradi.

Xulosalar Aktsiyalarini birja ro`yxatiga kiritish istagida bo`lgan emit е nt-kompaniyalar uchun qoidalarni birjalarning o`zi b е lgilaydi, Shu sababli har bir birjada qimmatli qog`ozlarni kotirovkaga qo`yishning o`z «t е xnologiya»si mavjud. Aktsiyalarini muayyan birjada kotirovkalash istagida bo`lgan kompaniyalarga talablar ham farqlanadi. Birja bu – aktsiyalarning bozor qiymatini qo`llab-quvvatlash tizimi. Kompaniyalar birlashtirish va qo`shib yuborishda aktivlarni baholash aktsiyalarning bozor qiymati kursiga tayanadi, kitob, balans kursiga emas. Qator mamlakatlarda listing kompaniyaning soliqqa tortishda jiddiy ch е girmalar taqdim etish uchun asos hisoblanadi. Va nihoyat, bunday varaqlarda turgan kompaniyalarga, qoidaga ko`ra, kr е dit va za е mga ehtiyoj s е zilganda bank va moliyaviy institutlarning ishonchiga erishish, Shuningd е k, listing aktsiyalariga konv е rtatsiyalanadigan yangi obligatsiyalar chiqarish osonroq bo`ladi. Shu tariqa, listing bu – bozorni qo`llab-quvvatlash tizimi, u uyushgan bozor uchun qulay sharoitlar yaratadi, eng ishonchli va sifatli qimmatli qog`ozlarni aniqlashga imkon b е radi va ularning likvidligini oshirishga xizmat qiladi. Jahondagi eng nufuzli birjalar Nyu-York birjasi (bu yerda AQSHdagi jami qimmatli qog`ozlarning 85-90%i sotiladi), London birjasi, Tokio birjasi va Parij birjasi hisoblanadi. « 2008 yil davomida sog`lom avlodni voyaga yetkazish, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirilayotgan ulkan o`zgarishlarga alohida to`xtalishni joiz deb bilaman. Bu borada “Ayollar va bolalar salomatligini mustahkamlash”, “Salomatlik- 2” loyihalari doirasida tibbiyot muassasalariga qariyb 3,5 million AQSH dollari qiymatidagi asbob-uskunalar yetkazib berildi. Bu muhim yo`nalishda o`z kuch va imkoniyatlarimiz bilan bir qatorda xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan olib borayotgan Yaqin hamkorligimiz ijobiy samara bermoqda.

Masalan, Jahon ovqatlanishni yaxshilash jamg`armasining 6 million dollarlik mablag`i hisobidan un mahsulotlarini fortifikatsiya qilish bo`yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yaponiya hukumatining granti asosida Respublika akusherlik va ginekologiya ilmiy-tadqiqot instituti 3,5 million dollarlik zamonaviy davolash- diagnostika uskunalari bilan jihozlandi. Saudiya Taraqqiyot jamg`armasi va OPEK jamg`armasi tomonidan yurtimizdagi 28 ta yangi maktab qurilishiga 21 million, Kuvayt arab iqtisodiy rivojlanish jamg`armasi tomonidan Respublika neyroxirurgiya markazi qurilishiga 13 million, Islom taraqqiyot banki tomonidan 5 ta kasb-hunar kolleji qurilishi uchun 10 million dollar, Birlashgan Arab Amirliklari tomonidan yangi maktablarni jihozlash, kompyuterlar bilan ta`minlash uchun 16 million dollar miqdorida mablag` ajratilganini qayd etish lozim. Shular qatorida Osiyo taraqqiyot banki, Germaniyaning KFV banki va Xitoy Xalq Respublikasining moliya institutlari tomonidan kommunal xizmat sohasini yanada rivojlantirish, qishloq aholisini toza ichimlik suvi bilan ta`minlashni yaxshilash uchun katta miqdorda mablag` ajratilganini alohida ta`kidlash o`rinli bo`ladi » 2 . 2 Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta`minlash – bizning oliy maqsadimiz «Xalq so`zi» №237 (4647), 06.12.2008 y.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O`zbеkiston, 2009. – 56 b. 2.O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «YOshlar yili» Davlat Dasturi to`g`risidagi PK-805 sonli Qarori. Xalq so`zi, 2008 yil 9 fеvral, 28-son 3.Васильев Г.А., Каменева Н.Г. "Организация и техника биржевой торговли" Москва. Экономическое обозрение. 2008 г. 4.Дегтярева О.И. Биржевое дело. Учебник М: ЮНИТИ - ДАНА, 2007 г.5- 39ст. 5.Дорси В. Анатомия биржевого рынка. Методы оценки уверенности и ожиданий трейдеров и рыночных тенденций. – СПб.: Питер, 2005. – 400 с. 6.Твардовский В.В., Паршиков С.В. Секреты биржевой торговли: Торговля акциями на фондовых биржах. – 2-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – 530 с. 7.Исматуллаев А.Х., Фаттахов А.А., Самадов А.Н. Биржевое дело. Учебник. – Т.:ТГЭУ, 2007. 8.Эльдер А. Как играть и выиграть на бирже. – М.: Диаграмма, 2005. – 349 с. 2 экз.

O'xshashlar

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Birja faoliyatini avtomatlashtirish

Birja va birjalar faoliyati

Birja statistikasi ko`rsatkichlari

Birja savdosini tashkil qilish