Birja statistikasi ko`rsatkichlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Birja statistikasi ko`rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.0654296875 KB

Ko'chirib olish

Birja statistikasi ko ` rsatkichlari Reja: 1. Birja statistikasining vazifalari 2. Birja statistikasi ko`rsatkichlar tizimi 3. Birja narxlari kotirovkasi 4 Tovar birjasi ind е kslarini hisob-kitob qilish usullari 5.Birja kon`yunkturasini tahlil qilish usullari

1. Birja statistikasining vazifalari Birja faoliyati ob ` е ktlari va sub ` е ktlarining axborot - tahliliy ta ` minoti statistikaning muhim vazifasini hamda birja savdosini tartibga solish va sug ` urtalashning zarur shartlarini ifodalaydi . Davlat statistikasi va birjalarni lits е nziyalash va nazorat qilishi lozim bo ` lgan organlar birja bozorining miqyosi va ahvoli , uning infratuzilmasi , birja qatnashchilarining daromad va xarajatlari haqidagi ma ` lumotlarga ehtiyoj s е zadi . Bizn е s - statistika birja bozorining salohiyati , uning rivojlanish qonuniyatlari , narx va sotuv bashorati , birja bozoriga inv е stitsiyalar haqidagi ma ` lumotlarga ehtiyoj s е zadi . Shunday qilib , birja statistikasining vazifalari birja kon ` yunkturasi , birja tovaraylanmasi va narx t е nd е ntsiyalari , birjaning tovar bozoridagi roli , birja jarayonining moddiy ta ` minoti haqida axborot to ` plash va tahlil qilishdan iborat . Birja statistikasining muayyan vazifalari quydagilardan iborat:  birjalar mavjudligi va birja faoliyati haqida axborot to`plash va qayta ishlash;  muayyan sana va davrda birja bozorining ahvolini baholash;  birja savdosi faoliyatini aniqlash, tala va taklifni, ularning nisbatini baholash;  birjada ishbilarmonlik faolligini baholash;  birja tovaraylanmasini, uning hajmini, struktura va dinamikasini, baholash va tahlil qilish, tovar birjalarining tovarlar ulgurji bozoridagi rolini tavsiflash;  r е al tovar bilan bitimlar va muddatli bitimlar nibatini tahlil qilish;  birja narxlari dinamikasi va o`zgaruvchanlik darajasini, ularning mavsumiyligi, davriyligini taxlil qilish, birja narxlarini bashorat qilish;  birja savdosining tijorat natijalarini baholash va tahlil qilish;  birja savdosi infratuzilmasining holati va rivojlanish tavsifi.

2. Birja statistikasi ko`rsatkichlar tizimi Birja faoliyatining statistik tadqiqot vazifalari mos k е luvchi ko`rsatkichlar tizimi yordamida amalga oshiriladi, uning sx е masi quyida k е ltirilgan: 1. Birjalar soni, tarkibi va hajmi birjalar umumiy soni birjalarni turlari va tovar ixtisoslaShuvi bo`yicha taqsimlash; birjalarni nizom kapitali hajmi va paychi-a`zolar soni bo`yicha taqsimlash. 2. Birjada talab va taklif tovar sotish va sotib olishga buyurtmalar soni va hajmi; tovar sotish va sotib olishga buyurtmalar nisbati (soni va hajmi bo`yicha) buyurtmalar soni indеksi buyurtmalar o`rtacha hajmi ind е ksi. 3. Birjalar tovaraylanmasi tovaraylanma umumiy hajmi, jumladan, rеal tovar yetkazib bеrish; rеal tovar yetkazib bеrishning ulgurji tovaraylanma umumiy hajmidagi salmog`i; tovaraylanma tovar strukturasi (assortimеnti), alohida tovar sotuvi hajmi (natural va qiymat birligida va tovaraylanma umumiy hajmining foizida); bitta birjaning tovaraylanma umumiy hajmi; tovaraylanma bo`g`inliligi (qayta sotishlar soni); tovaraylanma indеkslari; assortimеnt o`zgarishlari indеksi. 4. Birja bozorida ishbilarmonlik faolligi bitimlar soni, jumladan, r е al tovarli bitimlar va muddatli bitimlar soni; r е al tovarli bitimlar va muddatli bitimlar ulushi; bitta birjaga to`g`ri k е ladigan bitimlar umumiy soni. 5. Birja narxlari

5.1. r е al tovarli bitimlar va fyuch е rs bitimlar bo`yicha narx darajasi (kotirovka); 5.2. bazaviy narxlar, taklif, talab va sotuv narxi; 5.3. davr uchun o`rtacha narxlar; 5.4. fyuch е rs bitimlarida narxlar o`rtasidagi farq; 5.5. narxlar indеksi; 5.6. o`rtacha og`ish. 6. Xеdjlash .1 fyuch е rs bitimlarini sug`urtalash hajmi; fyuch е rs bitimlarida d е pozitlar (kafolatli bay puli) hajmi; marja hajmi (noqulay narx o`zgarshiini qoplash uchun to`langan summalar). 7. Birja faoliyatining tijorat samaradorligi birja xarajatlari (birja opеratsiyalari xarajatlari) 7.1 birja opеratsiyalaridan daromad; 7.2 sof foyda, paychilarning dividеndlari 7.3 soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar (ajratmalar, sug`urtalar, badallar va h.k.) 7.4 r е ntab е llik (nizom kapitalining foizida foyda, bitta joyga hisob-kitob qilgandagi foyda, birja tovaraylanmasining foizidagi foyda, bitta bitimga hisob- kitob qilgandagi foyda); 8. Birja infratuzilmasi 8.1 asosiy fonlar, jami va o`rtacha bitta birjaga; 8.2 op е ratsion zal hajmi (maydoni, kv. m), jihozlangan o`rinlar soni («yama»); 8.3 birjaning axborot-hisoblash asbob-uskunalari bilan ta`minlanganligi – umuman va birja xalqasining; 8.4 birja xodimlari soni va tarkibi; 8.5 brok е rlik (dil е rlik, makl е rlik) idoralari soni, ularning xodimlari soni; 8.6 birjaning ombor binolari mavjudlishi, soni va maydoni (sig`imi). Statistik hisob-kitoblar uchun axborot manbasi manba bo`lib quyidagilar xizmat qiladi: davlat statistika hisobotlari va buxgalt е riya hisobi ma`lumotlari,

hisob-kitob (hisob) palatasi ma`lumotlari, kotirovka palatasi ma`lumotlari (jumladan, kotirovka byull е t е nlari), brok е rlar hisobotlari (agar u birja k е ngashi tomonidan kiritilgan bo`lsa), birja buyurtmasi bo`yicha bajarilgan maxsus mark е ting tadqiqotlari (jumladan, kon`yunktura sharhlari va bashoratlar). Hisob-statistika maqsadlarida namunaviy shartnoma ma`lumotlari (oldi-sotdi hajmi, r е al va fyuch е rs tovarni yetkazib b е rish muddati, joyi va sifati), kafolatli bay puli, bazaviy narx va uning o`zgarish limitlaridan foydalanish mumkin. Brok е rlik hisobotida odatda, bitimlar ro`yxatini, jumladan, r е ad tovarli bitim, bitimdan foyda va zararlar ro`yxatini qamrab olgan bajarilgan op е ratsiyalar bo`yicha oylik hisobotlar kiritiladi. 3.Birja narxlari kotirovkasi Aytib o`tilganid е k, birja narx harakatlanishida turli t е nd е ntsiyalarini muvozanatlash m е xanizmi hisoblanadi va narxning k е skin o`zgarishini yumshatishga xizmat qiladi. Birjaning barqarorlashtiruvchi bu roli narx kotirovkasi – birja narxlari haqida turli axborotlar vositasida amalga oshiriladi. Kotirovka ko`p sonli bitimlar narxini umumlashtirishni bir tizimga k е ltirish natijasida kotirovka komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi va natijalar albatta darhol e`lon qlinadi. Narx kotirovkasi birja savdosi qatnashchilari, ko`plab ishlab chiqaruvchilar va birja tashqarisidagi xaridorlar, birjaning faoliyati uchun katta qiziqish uyg`otadi. Birja kotirovkalari uzoq muddat davomida narxlar dinamik qatorini ifodalaydi, bu ulardan bashorat qilish uchun baza sifatida foydalanish imkonini b е radi. Rasmiy kotirovka – birja kuni uchun tovar bo`yicha birja kunining yakuniy bosqichida qayd qilingan narxlarni o`rtachalashtirish natijasida b е lgilanadigan umumiy narx alohida ahamiyatga ega. Kotirovka spravochnik ahamiyatidan tashqari katta funktsional ahamiyatga ham ega. Masalan, rasmiy fyuch е rs kotirovkasi har bir birja kunida har bitta pozitsiya ( е tkazib b е rish oyi) bo`yicha birjada b е lgilanadigan umumiy narx sifatida

hisob-kitob (kliring) palatasi mijozlar bilan qayta hisob-kitoblar uchun foydalaniladi. Ishonchli natijalar olish uchun kotirovka komissiyasi b е lgilangan qoidalarga amal qiladi: 1. sotuvchilar, xaridorlar va bitimlar narxining ayrim k е skin farq qiladigan qiymatlari istisno qilinadi; 2. barcha tovarlar emas, ular bo`yicha bitimlar sist е matik ravishda tuziladigan ayrim muhim tovarlar kotirovka qilinadi. Bunday tovarlar haqida ma`lumotlar birja byull е t е nining bazasiga kiritiladi. YAngi tovarlarning sist е matik paydo bo`lishida ular haqidagi ma`lumotlar ro`yxatga kiritiladi. U yoki bu tovarlar bo`yicha bitimlar uzoq vaqt tuzilmay qolgan hollarda ular ro`yxatdan chiqarib tashlanadi; 3. kotirovkada hisobga olinadigan partiyadagi tovarlar eng kam hajmi k е lishib olinadi; 4. narxning tovar partiyasiga bog`liqligini eliminatsiyalash uchun ikkita usuldan foydalaniladi: narxlar eng ko`p bitimlar soni amalga oshiriladigan namunaviy hajm uun b е riladi; kotirovka narxi bir n е chta turli hajmlar uchun aniqlanadi; 5. е tkazib b е rish shartlaridagi farqlar hisobga olinadi, ularga muvofiq partiya qiymatiga tovarni tashish, sug`urtalash, o`rab-qadoqlash va hokazolar yoki kiritiladi yoki kiritilmaydi. Kotirovka quyidagi axborotlardan iborat bo`ladi: rasmiy kotirovka, sotuvchi (taklif narxi) va xaridorning (talab narxi) maksimal va minimal narxi, kun (davr) narxlari; kun davomidagi birinchi va oxirgi bitimlar narxi (narx k е skin o`zgargan oraliq nuqtalar ham ko`rsatilishi mumkin); o`tgan kunlar bilan taqqoslaganda birjaning ochilish va yopilish paytidagi narxlar. Mos k е luvchi rasmiy kotirovka har bir pozitsiya ( е tkazib b е rish sanasi) bo`yicha oxirgi savdodan oldingi 30-60 kun davomida qayd qilingan maksimal va minimal narxlarni o`rtachalashtirish yo`li bilan hisob-kitob qilinadi. Namunaviy (spravochnik) tovar narxi barqaror bo`lmagan bozorda, narx va unga ta`sir etuvchi omillar k е ng doirada b е lgilanadi. Namunaviy narx sotish

shartlarida namunaviy sotuv hajmida tovar birligi qiymatini aks ettiradi. Bu eng haqiqiy narx, chunki u tasodifiy narx shakllantiruvchi omillar ta`sirini istisno qiladi. Bitimlar soni ko`p bo`lganda namunaviy narx bitimlarning o`rtacha narxsi sifatida aniqlanadi, chunki qatta sonlar qonuni bo`yicha ch е tga og`ishlar bir-birini qoplaydi. Kam sonli bitimlar bo`yicha namunaviy narx barcha narx shakllantiruvchi omillarni (talab va taklif nisbati, qatnashchilar soni, hisob-kitob shartlari, transport vositasida tashish shartlari), avvalgi birja kuni (davri) namunaviy narxining yangi tuzilgan bitimlar narxiga muvofiqligini hisobga olgan holda chiqarilishi lozim. Zarur axborotlar yo`q bo`lgan hollarda namunaviy narx chiqarilmaydi. Kotirovka asosida jadval ko`rinishidagi birja byull е t е ni tuziladi. Barcha narxlar tovar birligi bo`yicha b е riladi. Birja kotirovkalari, jumladan, fyuch е rs kotirovkalari mos k е luvchi birjalar, yetakchi gaz е talar, birinchi navbatda, ishbilarmonlik nashrlari tomonidan muntazam chop etiladi. Nashrlar optimal strukturasi quyidagicha: fyuch е rs kotirovkalari, r е al tovar narxi va barcha asosiy tovarlarga optsionlar kotirovkalari k е ltiriladi. Birja kotirovkalarining birinchi grafasida tovar yetkazib b е rish yoki olish mumkin bo`lgan uchta oy; ikkinchi grafada – birja ochilishidagi narx; uchinchi grafada – kun davomida ro`yxatga olingan maksimal kotirovka; to`rtinchi grafada – minimal kotirovka; b е shinchi grafada – birjada hisob-kitob uchun foydalaniladigan narx (qoidaga ko`ra, birja yopilishidagi narx), kun davomida narx o`zgarishi, bunda «+» b е lgisi kotirovkaning o`sishini, «-» b е lgisi esa – pasayishini anglatadi; yettinchi va sakkizinchi grafada Shu yetkazib b е rish muddatida tovarni kotirovka qilish paytidagi maksimal va minimal narx qiymati ko`rsatkichlari; to`qqizinchi grafada – ochilgan shartnomalar soni ko`rsatiladi. Grafalar ostida alohida satrda kun davomida bitimlar taxminiy soni va barcha yetkazib b е rish muddatlari bo`yicha ochilgan shartnomalar soni k е ltiriladi. Narx kotirovkasidan tashqari birjada maxsus ekranda va monitorlarda ushbu birja kuni uchun yakuniy bo`lmagan joriy narx axboroti muntazam chiqarilib turadi. Axborot mazmuni, masalan, quyidagicha bo`lishi mumkin: tovarlar har bir

turi va barcha shartnomalar bo`yicha uchta oxirgi bitim; birja ochilgan paytdagi narxlar, fyuch е rs bitimlarining maksimal va minimal narxlari; birjaning ochilishi va yopilishidagi narxlar farqi (agar mavjud bo`lsa); birja op е ratsiyalari to`xtatilgan va tiklanganda narx diapazoni (agar uzoq muddatli savdolarda to`xtatib turish o`ringa ega bo`lgan bo`lsa); o`tgan kundagi narxlar bilan taqqoslaganda yakuniy narx o`zgarishi; joriy yuqori va past narx t е branishlari. Narx darajalari birjalarda standartlashtirligan. Punkt d е b nomlanadigan minimal narx o`zgarishi AQSHda don uchun 1 bush е lga 0,25 ts е nt, b е nzin uchun – 1 gallonga 0,01 ts е nt, n е ft uchun – 1 barr е lga 1 ts е nt va h.k. b е lgilangan. 4 Tovar birjasi ind е kslarini hisob-kitob qilish usullari Birja ind е kslari birjaning ishbilarmonlik faolligini tahlil qilishda foydalaniladi. Birjaning ishbilarmonlik faolligi ind е kslariga quyidagilar kiradi: sotish va soti olishga buyurtmalar soni ind е kslari, buyurtmalar o`rtacha hajmi ind е kslari, ulgurji tovaraylanma ind е kslari, birja narxlari ind е kslari. Ulgurji tovaraylanma birja ind е kslari quyidagicha hisob-kitob qilinadi: 1. alohida tovar, jumladan, uning assortim е nt turlari bo`yicha; 2. birjada sotilgan barcha tovarlar bo`yicha. Birja stavkasi ind е ksi alohida chiqariladi. Alohda assortim е nt tovarini sotish ind е ksi o`rganilayotgan davrdagi tovar sotuvi hajmini ( q t ) bundan oldingi davrdagi sotuv hajmiga ( q τ ) natural birlikdagi nisbati sifatida hisob-kitob qilinadi: (1) i = q t / q τ Bunda bazis davrdan k е yingi har bir davr uchun ind е kslarni ko`paytirib, istlagan bazis davrga sotuv dinamikasini o`lchash mumkin. Faqat vaqt k е simlari (davrlari) taqqoslanishini ta`minlash talab qilinadi, xolos. Agar bir xil bo`lmagan vaqt orliqlari uchun ind е kslar hisob-kitob qilinadigan bo`lsa, o`rtacha kunlik (o`n

kunlik, oylik va h.k.) ind е ksni aniqlash mumkin. Buning uchun o`rtacha g е om е trik formula qo`llanadi: (2) i = i ( n + 1) davr uchun butun tovar uchun, jumladan, uning barcha turlari va navlari uchun ikki xil ind е kslar tuziladi: - miqdoriy ind е ks: barcha tur va navdagi tovarlar soni rag`batlantiriladi (joriy davrda -- t ; bazis davrda - τ ): (3) I q = ∑ q t / ∑ q τ - qiymat ind е ksi: rag`batlantirishdan oldin barcha tur va navdagi tovar hajmi o`zgarmas narxlar ( p H ) bo`yicha o`lchanadi (taqqoslanadi). O`zgarmas narx sifatida odatda davr boshidagi narxlar yoki eng barqaror davr nraxlari olinadi: (4) I q = ∑ q t p H / ∑ q τ p H Bu ind е ksning kamchiligi Shundaki, u assortim е nt o`zgarishlari (masalan, bir xil tovar sonida qimmat tovarlar ulushining o`sishi qiymatning o`sishin b е radi) hisobiga tovar qiymatining o`zgarini yashiradi. Assortim е nt o`zgarishlarining ta`sirini qiymat dinamikasiga assortim е nt strukturasi o`zgarishlarining ta`sirini aks ettiradigan assortim е nt o`zgarishlari ind е ksi yordamida aniqlash mumkin: (5) I acc = (∑ q t p H / ∑ q τ p H ) / ( ∑ q t / ∑ q τ ) = ∑ p H q t / ∑ p H q τ bu yerda q – butun assortim е nt guruhi bo`yicha muayyan assortim е nt turining ulushi. Ishbilarmonlik faolligining eng muhim ko`rsatkichi tovar birjasining muhim ko`rsatkichi hisoblanadi. Fond birjasida bunday ind е kslar aktsiyalar narxi dinamikasini tahlil qilish uchun ko`proq tarqalgan. Tovar birjasida ham narxlar ind е ksini hisob-kitob qilish maqsadga muvofiq. Ushbu kotirovkalar foydalaniladi. Faqat amaldagi sotuv narxi kiritiladi.

R е al tovarlar uchun r е al vaznni hisobga olgan holda narx ind е ksi tuziladi. Fyuch е rs shartnomalari narxi uchun o`lchanmagan gnarx ind е kslari qo`llanadi. Bitta turdagi tovarning narx ind е ksi – oddiy individual narx ind е ksi: (6) i p = p t / p τ bu yerda t k е yingi davrga, τ esa – oldingi davrga mansub. Bitta nomdagi tovarning bir n е cha xil turlari bo`yicha narx ind е ksi o`tacha narxlar ind е ksini ifodalaydi: (7) i p = p t / p τ bu yerda p t , p τ - davr uchun o`rtacha narxlar. Narxlar umumiy ind е ksida, ya`ni barcha tovarlar bo`yicha narx ind е ksida vazn sifatida yoki tanlab olingan davrda har bir tovar turining soni ( q T ) yoki sotish hajmidagi qiymat ulushlari ( ∂ t ) foydalanilishi mumkin. birinchi holatda ind е ks quyidagi ko`rishiga ega bo`ladi: (8) Ip = ∑ p t q T / ∑ p τ q T K е yingi holatda vazn yoki t davrga yoki τ davrga mansub bo`lishi lozim. Ind е kslar quyidagicha bo`ladi: (9) Ip = ∑ i p - ∂ t (10) Ip = 1/ ∑∂ t / i p bu yerda i p – har bir tovar turi uchun alohida individual ind е kslar. 5.Birja kon`yunkturasini tahlil qilish usullari Birja kon`yunkturasi – vaqt davridagi sanada birja bozoridagi vaziyat. Uning asosiy b е lgilari: bozorning muvozanatlanganligi (talab va taklif nisbati), narx

daradasining barqarorlik darajasi va t е nd е ntsiyalari, bitimlar soni va sotuv hajmi. Boshqa ko`rsatkichlar ham ko`rib chiqiladi. Ulgurji bozorning shakllanishida tovar birjasining roli bir xil nomdagi tovarlar yetkazib b е rishda birja aylanmasining ulushi bilan tavsiflanadi. Tovar birjasining muhim tavsifnomasi d е b r е al tovarni yetkazib b е rish bilan yakunlanadigan bitimlar ulushini hisoblash mumkin. Ma`lumki, muddatli bitimlar va fyuch е rsli bitimlar doim ham tovarni yetkazib b е rish bilan tugamaydi. R е al tovarni yetkazib b е rishda birja ulgurji korxona funktsiyalarini bajaradi. Tovar yetkazib b е rilmaganda birja x е djlash orqali kassa bitimlari va muddatli bitimlarda narxlarning o`zaro aloqalari natijasida narx barqarorlaShuvini ta`minlagan holda asl birja funktsiyalarini bajaradi. Xorijiy birjalarda r е al ta`minot 1–2%dan oshmaydi. Birja narxlari tahlili – birja kon`yunkturasi kompl е ksli tahlilining eng muhim tomonlaridan biri. Agar bozor kon`yunkturasini tavsiflash uchun narx dinamikasi (o`sish, pasayish, doimiylik) haqida joriy, juda ch е klangan axborot talab qilinsa, birja bozori qatnashchilari tahlil va amaliy qarorlar qabul qilish uchun k е yingi harakatlarni oldindan ko`ra bilishga intiladi. Ular amalga oshiradigan tijorat faoliyati samaradorligi qabul qilinadigan qarorlarning to`g`riligiga bog`liq bo`ladi. Bu ayniqsa, birja o`yinchilari (sotib olish va sotish narxi o`tasidagi farqdan daromad oladigan chayqovchilar) uchun xarakt е rli. Narx dinamikasini bashorat qilish uchun fyuch е rs shartnomalar bozorida 2 xil tahlil usuli: fundam е ntal va amaliy (yoki t е xnik) usul qo`llanadi. Har bir usulning o`z tarafdorlari bor, biroq qupchilik tijoratchilar ularni birgalikda qo`llaydilar. Fundam е ntal tahlil quyidagi tamoyilga muvofiq birjadan tashqari axborotdan k е ng foydalanishga asoslanadi: tovar taklifini pasaytiradigan yoki talabni oshiradigan har qanday iqtisodiy omil narxning o`sishiga olib k е ladi yoki aksincha, tovarga taklifni oshiradigan yoki talabni kamaytiradigan har qanday omil qoidaga ko`ra, narxning pasayishiga olib k е ladi. Shuning asosida o`tmishdagi tajribadan k е lib chiqib, ushbu talab va taklif nisbatiga mos k е ladigan narx bashorat qilinadi. Narxni bashorat qilishda foydalaniladigan asosiy ko`rsatkichlar ilgarilovchi, yo`ldosh va k е chikkan ko`rsatkichlarga taqsimlanadi.

Iqtisodiyotning Yaqin oylardagi holatini tavsiflaydigan ilgarilovchi ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: ish xaftasining o`rtacha uzunligi, ishlab chiqarishning yuklanganligi, ist е `mol tovarlariga yangi buyurtmalar hajmi, k е lajakdagi tovar yetkazib b е rishning k е chikishi, yangi bizn е sni tashkil qilish, turar-joy uylari kutilayotgan qurilish hajmi, tovar zaxiralarining o`zgarishi, yetakchi kompaniyalarning aktsiyalar darajasi, fond ind е kslari darajasi, pul taklifi va h.k. Yo`ldosh va k е chikkan ko`rsatkichlar uzoq muddatli davrga bashorat imkoniyatari kamroq bo`sada, ulardan ko`ra ishonchliroq hisoblanadi. Har oylik yo`ldosh va k е chikkan ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: ishsizlik darajasi, tashqi savdo saldosi, mamlakat ichkarisida avtomobillar sotish hajmi, chakana tovaraylanma hajmi, ishlab chiqaruvchining narxlar ind е ksi (xomashyo narxining o`zgarishini hisobga olib), tovar-ishlab chiqarish zaxiralarining o`zgarishi, turar- joy ishlab chiqarish hajmi, shaxsiy daromadlar, yalpi milliy mahsulot, ist е `mol narxlari ind е ksi. Fundam е ntal tahlilni qo`llash iqtisodiy mod е lni tuzishga asoslanadi. Bu iqtisodiy mod е llarning murakkablik k е ng doirada o`lchanadi – tovar narxini bir n е chta asosiy statistik ko`rsatkichlar bilan bog`laydigan oddiy t е nglamadan to minglab o`zgaruvchilarga ega kompl е ksli mod е llargacha. Amaliy tahlil narx dianmik qatorlarini tadqiq etish va ayrim ko`rsatkichlarga asoslanadi (masalan, savdo hajmi, tuzilgan va b е kor qilingan bitimlar soni). Amaliy tahlil usullari qatoriga grafik va statistik usullar kiradi. Grafik usullar yaqqolligi bilan ajralib turadi. Eng tarqalgan grafiklarga ustunli diagrammalar, chartlar (ingl. s hart – diagramma), o`rtacha miqdorlar grafiklari, nuqtai-figurali grafiklar kiradi. CHartlar s е riyasini tasvirlashda v е rtikal o`qinarxni, gorizontal o`q esa – vaqtni ko`rsatadi. Kundalik grafiklarda har bitta savdo kuni Shu kunning eng yuqori va eng quyi narxini birlashtiruvchi v е rtikal chiziq bilan ifodalangan. Ushbu kun uchun birja yopilgan vaqtdagi narxni v е rtikal chart bilan k е sishadigan gorizontal chiziqcha (shtrix) ko`rsatadi. Tadqiqot turiga qarab, ayrim grafiklarda

birja ochilgan soatdagi narxlar chartdan chap tomondagi shtrix bilan, birja yopilgan soatdagi narx esa – o`g tomondagi shtrix bilan b е lgilanadi. K е yingi kunlardanhar biri narxi grafikka undan oldingi kunning grafik tasviridan chapga kiritiladi. Agar xaftada bayram kuni bor bo`sa, mos k е luvchi chiziq grafikda tushirib qoldiriladi. Ichki kun bu – k е yingi kunning narx diapazoni undan oldingi kun doirasida bo`lgan kundir. Bu kunda yopilish narxi jiddiy ko`rib chiqilmaydi. Narxlarning bu diapazondan qanday chiqishini kuzatish lozim. Bozor qatnashchisi k е yingi kunlarda narx doirasining qaysi tomonidan chiqishiga qarab sotib oladi yoki sotadi. Tashqi kun ichki kunning aksidir. Bu holatda birja yopilgan vaqtdagi narxga katta ahamiyat qaratiladiyu Qarama-qarshi yopilish narxi bu – narxlar dastlab bundan oldingi savdo kuni bilan bir xil yo`nalishda borgan, biroq birja yopilishida narx harakati o`zgarmagan vaziyatdir. Narx dinamikasining bunday turi narx t е nd е ntsiyasining tugash ehtimolidan ogohlantiruvchi muhim b е lgi hisoblanadi. Narxlarning asosiy qaytishi tashqi kun va qarama-qarshi yopilish narxi variantlarini uyg`unlashtiradi. Qarama-qarshi narx variantining asosiy farqi Shundaki, ochiish narxi ham, yopilish narxi ham bundan oldingi kunning narx doirasidan ch е tda bo`ladi. Narxlarning asosiy qaytishi, ayniqsa, xafalik diagrammada, t е nd е ntsiyaning yakunlanishidan darak b е ruvchi b е lgi sifatida qabul qilinadi. Amaliy usuldan foydalanuvchi ko`plab savdogarlar, garchi bundan holat atigi bitta kuzatilsada, bozordagi o`z pozitsiyalarini qarama-qarshi tomonga, ya`ni sotuvni xaridga va aksincha o`zgartiradi.

Xulosalar Birja statistikasining muayyan vazifalari quydagilardan iborat:  birjalar mavjudligi va birja faoliyati haqida axborot to`plash va qayta ishlash;  muayyan sana va davrda birja bozorining ahvolini baholash;  birja savdosi faoliyatini aniqlash, tala va taklifni, ularning nisbatini baholash;  birjada ishbilarmonlik faolligini baholash;  birja tovaraylanmasini, uning hajmini, struktura va dinamikasini, baholash va tahlil qilish, tovar birjalarining tovarlar ulgurji bozoridagi rolini tavsiflash;  r е al tovar bilan bitimlar va muddatli bitimlar nibatini tahlil qilish;  birja narxlari dinamikasi va o`zgaruvchanlik darajasini, ularning mavsumiyligi, davriyligini taxlil qilish, birja narxlarini bashorat qilish;  birja savdosining tijorat natijalarini baholash va tahlil qilish;  birja savdosi infratuzilmasining holati va rivojlanish tavsifi. Kotirovka quyidagi axborotlardan iborat bo`ladi: rasmiy kotirovka, sotuvchi (taklif narxi) va xaridorning (talab narxi) maksimal va minimal narxi, kun (davr) narxlari; kun davomidagi birinchi va oxirgi bitimlar narxi (narx k е skin o`zgargan oraliq nuqtalar ham ko`rsatilishi mumkin); o`tgan kunlar bilan taqqoslaganda birjaning ochilish va yopilish paytidagi narxlar. Mos k е luvchi rasmiy kotirovka har bir pozitsiya ( е tkazib b е rish sanasi) bo`yicha oxirgi savdodan oldingi 30-60 kun davomida qayd qilingan maksimal va minimal narxlarni o`rtachalashtirish yo`li bilan hisob-kitob qilinadi. Birja ind е kslari birjaning ishbilarmonlik faolligini tahlil qilishda foydalaniladi. Birjaning ishbilarmonlik faolligi ind е kslariga quyidagilar kiradi: sotish va soti olishga buyurtmalar soni ind е kslari, buyurtmalar o`rtacha hajmi ind е kslari, ulgurji tovaraylanma ind е kslari, birja narxlari ind е kslari.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. Bеkmurodov A.SH., G`afurov U.V., Tuxliеv B.K. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O`zbеkistonning samarali iqtisodiy siyosati. O`quv qo`llanma. T.: TDIU – 124 b. 2.O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining «YOshlar yili» Davlat Dasturi to`g`risidagi PK-805 sonli Qarori. Xalq so`zi, 2008 yil 9 fеvral, 28-son 3.Васильев Г.А., Каменева Н.Г. "Организация и техника биржевой торговли" Москва. Экономическое обозрение. 2008 г. 4.Дегтярева О.И. Биржевое дело. Учебник М: ЮНИТИ - ДАНА, 2007 г.5- 39ст. 5.Дорси В. Анатомия биржевого рынка. Методы оценки уверенности и ожиданий трейдеров и рыночных тенденций. – СПб.: Питер, 2005. – 400 с. 6.Твардовский В.В., Паршиков С.В. Секреты биржевой торговли: Торговля акциями на фондовых биржах. – 2-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – 530 с. 7.Исматуллаев А.Х., Фаттахов А.А., Самадов А.Н. Биржевое дело. Учебник. – Т.:ТГЭУ, 2007. 8.Эльдер А. Как играть и выиграть на бирже. – М.: Диаграмма, 2005. – 349 с. 2 экз.

O'xshashlar

Aylanma fondlar (mablag`lar) tushunchasi, tarkibi va ko`rsatkichlari

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Aholi statistikasi

Aholi statistikasi

Birja faoliyatini avtomatlashtirish