Qimmatli qog’ozlarning texnik tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Qimmatli qog’ozlarning texnik tahlili

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.4052734375 KB

Ko'chirib olish

Qimmatli qog’ozlarning texnik tahlili Reja: 1. Qimmatli qog’ozlar va ularning ta’rifi. qimmatli qog’ozlarning umumiy tushunchasi 2. Qimmatli qog’ozlarning xususiyatlari

Qimmatli qog’ozlar va ularning ta’rifi. qimmatli qog’ozlarning umumiy tushunchasi 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida»gi qonuniga muvofiq «qimmatli qog’ozlar – hujjatlar bo’lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o’rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to’lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o’tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog’ozlarning qiymati O’zbekiston Respublikasi milliy valutasida ifodalanadi». Yuqorida qayd etilgan qonunga ko’ra, qimmatli qog’ozlarga aksiyalar, obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit va jamg’arma sertifikatlari, veksellar, shuningdek, hosila qimmatli qog’ozlar kiradi. Horijiy davlatlarning me’yoriy hujjatlarida qimmatli qog’ozlar «hujjat egasining bunday hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy huquqlarini yoki qarz munosabatlarini tasdiqlovchi pul hujjati sifatida» ancha qisqa ta’riflanadi. Huquqiy nuqtayi nazardan, an’anaviy tarzda qimmatli qog’ozlar ancha keng ma’noda ko’rib chiqiladi – ya’ni bular «mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar bo’lib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin bo’ladi». Bu ma’noda qimmatli qog’ozlarga «quyidagilar kiradi: obligatsiyalar, veksellar, cheklar, depozit va jamg’arma sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg’arma daftar- 6 chasi, qonosament hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog’ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar». Shunday qilib, turli manbalarda, jumladan «Qimmatli qog’ozlar va fond birjalari to’g’risida»gi qonun hamda «Fuqarolik kodeksi»dagi qimmatli qog’ozlarning ta’rifi bir-biridan jiddiy tarzda farq qiladi. Qimmatli qog’ozlarni bundan ham keng ma’noda ko’rib chiqish mumkin. Yuqorida tilga olingan hujjatlardan tashqari, yana shunday, qimmatli qog’ozlarga tegishli bo’lmasada, lekin, ayrim iqtisodchilarning fikriga ko’ra, qimmatli qog’ozlar, deb tan olinayotgan hujjatlar ham mavjud, chunki ular ko’pgina hozirgi ta’riflarda qimmatli qog’ozlarning barcha asosiy belgilarini o’zida mujassamlantiradi. Gap,

albatta, pul haqida borayapti. XX asrning 90-yillari o’rtalarigacha qimmatli qog’ozlarning huquqiy asoslari haqidagi masala bu qadar keskin turmagan edi. Bu shu narsa bilan izohlanadiki, o’sha yilda qimmatli qog’ozlarning rivojlangan bozori yo’q edi. Bundan tashqari, qimmatli qog’ozlar sovet siyosiy iqtisodiyot fanida qalbaki kapital bilan bog’lanardi, 90-yillargacha unga nisbatan juda salbiy munosabatda bo’lindi. Qimmatli qog’ozlarning boshqa yana bir qancha ta’riflari mavjud. Masalan, odatiy qo’llanishda ham, shuningdek, mutaxassislar ichida ham qimmatli qog’ozlarga nisbatan atamaviy chalkashlik kuzatiladi: «qimmatli qog’oz», «qimmatli qog’oz sertifikati», «qimmatli qog’ozga sertifikat», «qimmatli qog’oz blanki», «sertifikat blanki» va h.k. An’anaviy rusiyzabon iqtisodiy tushunchalar tizimida qimmatli qog’ozlar deganda aynan qog’oz, ma’lum huquqiy munosabatlarni rasmiylashtiruvchi hujjat tushuniladi. Iqtisodiy qonunlarning deyarli barcha jumlalarida qimmatli qog’oz – bu hujjat. Biroq jahon amaliyoti bilan tanish bo’lgan har bir mutaxassisga shu narsa ma’lumki, rivojlangan mamlakatlarda katta miqdordagi qimmatli qog’ozlar aynan qog’ozlar, blanklarni talab qilmay- 7 digan naqdsiz shaklda chiqariladi. Ushbu qimmatli qog’ozlarni chiqarish, hisobga olish va ularning harakati to’liq ixtisoslashtirilgan korxonalar va banklarning hisobraqamlari bo’yicha buxgalteriya yozuvlari ko’rinishida amalga oshiriladi. O’zbekistonda ham, masalan, aksiyalarning katta miqdori naqdsiz shaklda, shuningdek, keng tarqalgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalari esa, mutlaqo qog’ozsiz shaklda chiqariladi. Qimmatli qog’ozlar – bu hujjat (blankli) shaklida yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotlar (depozitariylar)dagi hisobraqamlarda yozuvlar ko’rinishida alohida usul bilan tasdiqlanadigan, xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qarz yoki aksiyadorlik kapitali shaklida jalb etiladigan mablag’larni jalb qilish, qayta taqsimlash va qaytarib to’lash sohasidagi mulkiy hamda u bilan bog’liq nomulkiy huquqlardir. Mulkiy huquq – bu u bo’yicha iqtisodiy o’zaro munosabatlar subyektlari mol-mulkka, tovar-moddiy boyliklariga, pul mablag’lariga da’vogarlik qilishi mumkin bo’lgan huquqdir. Nomulkiy huquq – bu, masalan, aksiyadorning kompaniyaning umumiy yig’ilishida ovoz berish, emitentning faoliyati haqida axborot berilishini talab qilish va h.k. huquqidir.

Qimmatli qog’ozlarning xususiyatlari Qimmatli qog’ozlarning asosiy (fundamental) xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi. Aylanuvchanlik – bu qimmatli qog’ozning bozorda xarid qilinishga va sotilishga, shuningdek, ko’pchilik hollarda boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to’lov vositasi sifatida qo’llanishiga qodirligidir. Barchaga ma’lum bo’lgan P – T (pul – tovar), T – P (tovar – pul) metamorfozalarda qimmatli qog’ozlar ham tovar sifatida, ham pul sifatida qatnashishi mumkin. Qimmatli qog’ozlar ma’lum ma’noda tovar hisoblanadi, u o’z qiymatiga va iste’mol 8 qiymatiga ega. Ushbu alohida turdagi tovarning qiymati bir qancha omillarga bog’liq, masalan, ular tomonidan keltiriladigan daromadning hajmi, ssuda foizining me’yori, nisbatan yuqori kurs bo’yicha sotilishi mumkinligi, korxonani boshqarishda ishtirok etish imkoniyati va hokazolar. Qimmatli qog’ozlarning iste’mol qiymati shundan iboratki, ular orqali qimmatli qog’oz egasi o’z kapitalini oshirish, saqlash, korxonani boshqarishda ishtirok etishdagi aniq talablarini qondiradi. Shu bilan birga, ba’zi holatlarda qimmatli qog’ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar) ma’lum bir qulay vaziyatlarda pul vazifasini – muomila va to’lov vositasini ham bajarishi mumkin. Ma’lumki, ayrim mamlakatlarda ko’chmas mulk, avtomobil va boshqalar bilan hisob-kitob qilish chog’ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to’lov vositasi sifatida foydalaniladi. Likvidlilik – bu qimmatli qog’ozning uning egasi uchun deyarli zarar keltirmagan holda tez sotilish, pul mablag’lariga aylanish qudratidir. Likvidlilikka ta’sir ko’rsatadigan omillar uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar; b) mazkur mamlakatda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish darajasi bilan bog’liq omillar; d) emitentning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq omillar. Umumiqtisodiy omillarga pul muomalasi, iqtisodiyotni davrning u yoki bu bosqichida bo’lishi, sarmoyadorlar tomonidan to’lovga qodir talabning mavjudligi, bank hisob-kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar kiradi. Fond bozorini tashkil etish bilan bog’liq omillarga imkoniyatli sarmoyadorlarning axborotga ega bo’lish darajasi, market-meykerlar muassasasining mavjudligi, bir tranzaksiya qiymatining miqdorini kiritish

mumkin. Alohida emitent darajasida qimmatli qog’ozlarning likvidliligi, avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi muddatiga, zararsiz faoliyat ko’rsatishiga, to’lanadigan daromadlarning miqdoriga, rivojlanish taxminlari hamda istiqbollariga va hokazolarga bog’liq. So’zsiz, bu ma’noda fond birjalarida 9 baholanadigan qimmatli qog’ozlar eng yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar bo’lishi tabiiy. Xatar – qimmatli qog’ozlar (shu jumladan, investitsiyalar bilan) operatsiyalari bilan bog’liq yo’qotishlar va muqarrar ravishda ularga xos ehtimollardir. Qimmatli qog’ozlar operatsiyalariga doir xatarlar qandaydir bir operatsiyani bajarishda ko’pgina tasodifiy omillarning unga ta’siri tufayli istalgan natijaga ega bo’lmaslik ehtimoli bilan bog’liq. Ushbu bozordagi deyarli har qanday operatsiya uning ishtirokchilari (emitentlar, sarmoyadorlar yoki vositachilar) u yoki bu xatar darajasini o’z bo’yniga olishini anglatadi. Endigina o’zining fond bozorlarini tashkil etayotgan mamlakatlarda bozorlar ishtirokchilari uchun xatarlar bozor munosabatlarining ko’p yillik tarixiga ega bo’lgan mamlakatlardagiga qaraganda bir necha marta yuqori. Fond bozoridagi faoliyat xatarning turli xillari bilan bog’liq. Shuning uchun qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilariga o’z faoliyatida xatarlarning turli xillarini inobatga olishiga to’g’ri keladi, bular: inflatsiya jarayonlari, tarmoqlar va mintaqalarning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq makroiqtisodiy xatarlar; emitentning to’lovga qodirligi va kredit qobiliyati bilan bog’liq korxonaning xatarlari; portfelni boshqarish xatarlari va texnikaviy xatarlar, ularga yilinchalik, operatsion, selektiv xatarlar, hisob-kitoblarni tartibga solish bilan bog’liq xatarlar va hokazolar kiradi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti xatarning har bir turiga qarshi turuvchi sug’urtalash shakllari va usullarini ishlab chiqdi. Sobiq Ittifoq hududi mamlakatlarida qimmatli qog’ozlar operatsiyalari bilan bog’liq xatarlarni sug’urtalash hozircha yetarli darajada rivojlanmagan. Bunday xatarlarni sug’urtalash qimmatli qog’ozlar bozori va sug’urta ishining birlashishidagi eng muhim faoliyat sohalaridan biri hisoblanadi, uni mamlakat amaliyotida juda yaqin yillar ichida o’zlashtirish vazifasi turibdi

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili

Ipoteka qimmatli qog’ozlar bozori

Hosilaviy qimmatli qog’ozlar (Derivativlar)

Texnik tahlil