Оммавий овқатланиш ва уни ташкилий иқтисодий тавсифи - Iqtisodiyot - Referatlar

Оммавий овқатланиш ва уни ташкилий иқтисодий тавсифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Оммавий овқатланишни моҳияти, функциялари ва вазифалари. 2. Оммавий овқатланишни иқтисодиётда тутган ўрни ва аҳамияти. 3. Оммавий овқатланишни ташкилий шакллари ва корхоналарининг турлари. 4. Оммавий овқатланиш корхоналарини кўрсаткичлари. 1

www.arxiv.uz Оммавий овқатланишни моҳияти, функциялари ва вазифалари Жамиятда бутун жонзотни тириклиги, улар организми талаб қилган озуқаларни истеъмол қилиш билан таъминланади. Инсон яралгандан тортиб унинг биринчи эҳтиёжи озиқ-овқат бўлиб, у бор имкониятини табиатда мавжуд озиқаларни топишга ва уларни истеъмол қилишга йўналтирган. Озиқани топиш, уни истеъмолга тайёрлаш инсоният тараққиётидаги бирламчи ишлаб чиқариш жараёни бўлиб, уни асосида иқтисодий муносабатлар шакллана бошлаган. Ушбу жараённи бошланғич даври ибтидо жамиятида даври озуқаларни жамоа бўлиб топиш, тайёрлаш ва истеъмол қилишдан бошланган. Аста -секин тараққиёт озиқ -овқат махсулотларини тайёрлаш ва истеъмол қилишни индивидуаллашишига олиб келган ва оилавий, уй (хужра) шароитда озиқ-овқатларни тайёрлаш ва истеъмол қилишга олиб келган. Уларни топиш ва тақсимлаш эса жамоатчилик асосида бажарилган. Тараққиётни кейинги босқичларида жамоавий овқатланишга эҳтиёж туғилган, оммавий овқатланиш махсус тармоқга айланиш жараёни бошланган. Шундай қилиб овқатланиш жараёни ижтимоий меҳнат тақсимоти, ишлаб чиқаришни ижтимоийлашиши ва ихтисослашиши натижасида қуйидаги тарзда ривожланган: Юқоридагилардан келиб чиқиб ҳар қандай жамиятда, уларни ижтимоий-иқтисодий шаклларидан қатъий назар инсонларни овқатланиш жараёнини ташкилий жиҳатдан икки хил шаклга ажратиш мумкин: I Уй шароитида, яъни индивидуал ёки оилавий. II Жамоатчилик асосида, яъни оммавий овқатланиш. 2Жамоа бўлиб ов қ атланиш Индивидуал ва оилавий, ҳ амда жамоавий параллелИндивидуал ва оилавий ов қ атланиш

www.arxiv.uz Жамоавий овқатланиш ижтимоий меҳнат тақсимоти натижасида, ишлаб чиқаришни ижтимоийлашиши, хаётда ҳар хил тармоқларни вужудга келиши натижасида, бундай хизмат турига объектив эҳтиёжларни туғилиши сабабли алоҳида хизмат соҳаси сифатида келиб чиққан. Унинг оммавий тус олиши бозор иқтисодиёти муносабатлари шаклланишини бошланғич даврларига тўғри келади. Ушбу даврдан бошланиб оммавий (жамоавий) овқатланиш иқтисодиётнинг тармоғи сифатида шакллана бошлаган. Оммавий овқатланиш тарихан товар айрибошлаш жараёнини бир тури сифатида қаралиб келинган, хозир ҳам у савдо соҳаси каби товар айрибошлаш жараёнининг таркибий қисми ҳисобланади. Лекин, оммавий овқатланиш соҳасидаги жараён савдодан тубдан фарқ қилади. Ушбу фарқлар улар бажарадиган ижтимоий-иқтисодий ва техник-технологик функциялардан келиб чиқади. Оммавий овқатланишнинг яна бир хусусияти у нафақат савдодан, балки у ишлаб чиқаришдан хам фарқланади. Савдодан ва ишлаб чиқаришдан (озиқ-овқат саноати) фарқли оммавий овқатланиш соҳаси қуйидаги ижтимоий-иқтисодий ташкилий – иқтисодий ва техник-технологик функцияларни бажаради. Унинг айрим функциялари савдога, айримлари эса ишлаб чиқаришга мос келади ва улардан фарқланадиган функцияларни ҳам бажаради. Оммавий овқатланиш сохаси такрор ишлаб чиқариш жараёнини барча фазаларида иштирок этади. Яъни: - ишлаб чиқариш; - тақсимот; - айрибошлаш; - истеъмол: Оммавий овқатланиш корхона (шаҳобча) лари ишлаб чиқариш фазасида озиқ-овқат махсулотларини тайёрлаш (ишлаб чиқариш) функциясини бажаради. 3

www.arxiv.uz Уларни тақсимот функцияси ахолини пулсиз ёки имтиёзли овқатлар билан таъминлаш жараёнида намоён бўлади. Уларга шифохоналар; боғчалар; санаториялар; интернатлар; дам олиш уйлари; қуролли кучлар соҳасида; айрим хўжалик субъектларида (бепул овқат тарқатиш ишлатилса); ишсизларни овқат билан таъминлашда (бу тартиб чет эл амалиётида мавжуд) Айрибошлаш жараёнида оммавий овқатланиш соҳаси биринчидан, товар айрибошлаш шакли сифатида олди – сотди жараёнида иштирок этади ва товарлар қийматини айрибошлаш функциясини бажаради; иккинчидан, иқтисодиёт тармоғи сифатида товарларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчиларга етказиш функциясини бажаради. Истеъмол фазасида иштироки тайёр овқатларни ишлаб чиқариш жойларида истеъмол қилинишини таъминлаш функциясини бажаришда намоён бўлади. Оммавий овқатланиш соҳаси бозорини барча элементларини функцияланиш жараёнида қатнашиб, қуйидаги ташкилий-иқтисодий функцияларни ҳам бажаради; - таклифни ўрганиш; - талаб ва эҳтиёжни ўрганиш; - баҳони шакллантириш; - товарлар рекламасини ташкил қилиш; - шартномалар тузиш ва буюртмалар бериш. Оммавий овқатланиш соҳасини техник-технологик функцияларига қуйидагиларни киритиш мумкин; - хом ашёни пиширишга тайёрлаш; - ишлаб чиқариш технологияси, маҳсулотни пишириш; - тайёр маҳсулотни порцияларга ажратиш; - тайёр маҳсулотни истеъмол қилиш жойига етказиш; - товарларни хом ашё сифатида ишлаб чиқаришдан ва бошқа таъминотчилардан махсулот тайёрлаш жойларига (оммавий овқатланиш корхона(шаҳобча)ларига ташиб келишни ташкиллаштириш; 4

www.arxiv.uz - хом ашё ва товарларни сақлаш. Юқоридаги келтирилган функцияларни бажариш орқали оммавий овқатланиш иқтисодиётни бошқа тармоқларидан фарқланади ва у махсус иқтисослашган ва универсал функциялар бажарадиган ягона соҳа (тармоқ) ҳисобланади. Ушбу соҳани такрор ишлаб чиқариш жараёнини барча функцияларида иштироки, уни жамиятни ижтимоий – иқтисодий ҳаётида фаол таъсир қилишни намоён қилади. Оммавий овқатланиш соҳасини ривожлантириш қуйидаги вазифаларни бажаришни тақозо қилади. Биринчидан, оммавий овқатланиш корхона (шаҳобча) ларини типларини (аҳолини минталитетига мослаб) такомиллаштириш, уларни жоилашишини рационаллаштириш. Иккинчидан, маҳсулотлар сифатини яхшилаш уларни рационал истеъмол сифатини илмий асосланган нормаларга мослаштириш. Учинчидан, овқатларни истеъмол комплексига мослаштириш (нохорлик, тушлик, кечлик, тўй маросимлар ва ҳ.к.о.) Туртинчидан, овқатланиш жараёнини эстетик –маданий жиҳатларини таъминланувчилар (истеъмолчилар) талабларига мослаш. Бешинчидан, овқатланиш соҳасини индустриялаштириш, технологиясини такомиллаштириш, хизматини янги прогрессив усулларини жорий қилиш. Олтинчидан, аҳолини менталитетидан келиб чиққан холда хизматларни чет эл тажрибаларидан фойдаланган холда такомиллаштириш кабилар. Оммавий овқатланишни иқтисодиётда тутган ўрни ва аҳамияти Оммавий овқатланиш соҳасини жамиятда ва иқтисодий ҳаётда тутган ўрни, аҳамияти жуда юқори. 5

www.arxiv.uz Аввалам бор уни аҳолини озиқ-овқат маҳсулотига бўлган эҳтиёжини қондиришдаги аҳамиятини юқорилигини таъкидлаш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида ушбу фаолият янада ривож топди. Бу у билан ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга таъсир қилади. Ўзбекистонда оммавий овқатланиш товар айланмаси 1995 йили 4,0 млард сўм, 2000 йилда -52,9 ва 2006 йилда 97,2 млрд. сўмни ташкил қилган. 2006 йил 2000 йилга нисбатан 183,7% га, 1995 йилга нисбатан 24,3 баробар ортган. Бу албатта ҳақиқий баҳолардаги кўрсаткич бўлишига қарамай, аҳолини турмуш даражасини тез суръатларда ривожланаётганидан дарак беради. Оммавий овқатланишни жамиятдаги роли тўғрисида гапирганда, унинг ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш жараёни, оддий уй, оилавий ёки индивидуал овқат тайёрлашга нисбатан самаралироқ кечишини таъминлашни эътироф этиш зарур. Буларга қуйдагиларни киритиш мумкин; - озиқ-овқатларга бўлган эҳтиёжни ишлаб чиқаришдан ажралмаган холда, тез ва сифатли қондириш; - оқилона ва рационал овқатланиш психологиясини шакллантириш; - илмий асосланган килоколорияни истеъмол қилишни таъминлаш; - истеъмол ҳаражатларини камайтириш (аҳолини вақтини тежаш орқали) натижасида уларга дам олиш, соғлиқни мустаҳкамлаш, оилада таълим–тарбия ишларига кўпроқ эътибор қаратиш ва бошқа ижтимоий- иқтисодий масалаларни хал қилишга имконият яратиш ва бошқалар. Оммавий овқатланиш жамиятда, иқтисодиётни ривожлантиришдаги ахамиятига биринчидан, ялпи ички махсулотни ва миллий даромадни ортишига қўшган ҳиссаси; Иккинчидан, ходимларни меҳнатга лаёқатлилик салоҳиятини ва уларни меҳнат унумдорлигини оширишга яратиб берадиган имкониятлари; Учинчидан, аҳолини бандлигини таъминлаш, янги иш жоиларини яратишдаги ўрни; 6

www.arxiv.uz Тўртинчидан, аҳолини пул даромадларини ошириши, уларни харид қобилиятини ортишига таъсири; Бешинчидан, моддий ва маънавий ресурсларни тежамли сарфлаш орқали озиқ-овқат ресурсларини ошириши. Уй шароитида озиқ-овқат махсулотларини тежамли ва рационал ишлатиш оммавий овқатланишдай ташкил қилинмайди. Уй шароитида ҳар бир оила овқат тайёрлаш учун камида 2-3 соат вақт сарфлаб, 4-5 кишини таъминлайди. Бу республика миқёсида (оилани ўртача 5 киши дан деб ҳисобласак) 2678900:5=535780 оилани (аҳолини сони 2007 йил бошида) ташкил қилган. Ҳар бир оила икки маҳал овқат пиширса, ўртача ҳар бир овқат тайёрлашга 2,5 соатдан ҳисобласак, бир йилда 535780.2,5.2.365=977798500 соат сарфлаши зарур бўлади. Ушбу иш оммавий шаклда ташкил қилинса, ҳар бир оммавий овқатланиш корхонасини ўртача хўрандаларни қабул қилиш имконияти (икки маҳал овқатланиш учун) 100 киши деб ҳисобланса, овқат тайёрлашга 2,5х2=5 соатдан сарфланганда умуман (5х2678900/100х365)=48889925 соат сарфланади. Шундай қилиб, таҳминан республика миқёсида бир йилда (977798500-4888925)=928908575 соат иш вақти тежалади. Оммавий овқатланишни ташкиллаштириш натижасида инсон меҳнати тежалади, уларга шароит яхшиланади, қанчалаб аёллар уй меҳнатидан озод бўлади, озиқ-овқат маҳсулотлари ва моддий ресурслардан, газ, электроэнергия, ёқилғи кабилар тежалади. 7

www.arxiv.uz Оммавий овқатланишни ташкилий шакллари ва корхоналарининг турлари Оммавий овқатланиш соҳасини ташкиллаштириш, уни ташкилий шакллари ва турлари, унинг қатор хусусиятларидан келиб чиқади: - Маҳсулотларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, сотиш, ва истеъмол қилинишини ташкил қилиш, сотиб олган товарларни сотиш каби функцияларни мужассамлаштириши; - Овқатлар ва кулинар маҳсулотларни ҳар куни ўзгариб турувчи талабга қараб ассортиментини шаклланиши, уларни сақлаш ва сотиш муддатини қисқалигига қараб тайёрлаш; - Маҳсулотлар ассортиментини (овқатлар турлари) хизмат қилинаётган контенгентини хусусиятлари, талаби, уларни касбий, миллий, ёш бўйича таркибига, харид қилиш қобилиятига, меҳнат қилиш ва хаёт тарзига боғлиқлиги; - Уларнинг маҳсулотлари ва хизматига талабни ҳар соатда, кунда, мавсумларда ўзгариб туриши; - Ишлаб чиқариш, муассасалар, ўқув юртлари ва бошқа оммавий овқатланиш корхона (шаҳобча) лари хизмат кўрсатадиган ташкилотларнинг ишлаш вақтидан келиб чиқиб, уларга хизмат курсатиш. Масалан, шахарларда умум кирадиган ошхоналар, оилавий тантаналар, юбилейлар, байрам кечаларини ўтказишга мослашган, шифохона, дам олиш ва даволаниш муассасаларига мослашган, тез хизмат қилиш шаҳобчаларини ташкиллаштирилиши. Оммавий овқатланиш корхона (шаҳобча)лар юқорида келтирилган хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда улар таъминланувчи контенгент, ишлаб чиқариш хусусияти, ишлаб чиқариш ассортименти, хизматлар хажми ва турларига қараб таснифланади. Уларни аломатларига (белгиларига) қараб ҳар хил типларга (турларга) таснифланиши 1 чизмада келтирилган. 1 – чизма 8

www.arxiv.uz Оммавий овқатланиш корхоналарини таснифи Т № Аломатларни белгилари Турлари 1. 2. 3. 4. 5. 6. Таъминланувчи контенгентига қараб. Савдо-ишлаб чиқариш фаолияти тавсифига қараб. Ишлаб чиқариш ассортименти бўйича. Хизмат тавсифи ва иш хажмига қараб Ишлаш даврига қараб Жойлашиши ва харакатига қараб 1.1Ташкиллашган контенгентларни таъминловчи (ишлаб чиқариш корхоналари, муассасалар, ўқув юртлари). 1.2 Умум кирадиган корхоналар 2.1 харид қилувчи; 2.1.1 контенгентларга хизмат кўрсатмайди; 2.1.2 контенгентларга хизмат кўрсатувчи; 2.2 Тайёрловчи (булар маҳсулотларини ўзлари тайёрлайди ва харид қилувчилардан олинган хам маҳсулотларни қайта тайёрлайди ва аҳолига хизмат қилади). 3.1 Комплекс корхоналар (бу ҳар хил типдаги шаҳобчалар бирлашмаси). 3.2 Универсал корхоналар. 3.3 Ихтисослашган. 4.1 Люкс категорияли. 4.2 Олий категорияли. 4.3 I категорияли. 4.4 II категорияли. 4.5 III категорияли. 5.1 Доимий 5.2 Мавсумий 6.1 стационар. 6.2 харакатдаги (автоошхона, вагон-рестарон, купе-буфет, авто-буфет ва бошқалар). Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 13 февралдаги 75-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида умумий овқатланиши маҳсулотларини (хизматларини) ишлаб чиқариш ва сотиш қоидалари» да умумий овқатланиш корхоналари қуйидаги турларга бўлинади; Ресторан; вагон ресторан; бар; кафе; ёзги кафе; кафетерий; ошхона; чойхона; буфет ва кичик ошхона. Ушбу типлар иқтисодиётда ўтказилаётган ислоҳатлар, жамиятни тараққиётига мос холда такомиллашиши ва уларни янгилари вужудга келиши мумкин. Оммавий овқатланиш корхоналарини кўрсаткичлари Оммавий овқатланиш корхоналарининг кўрсаткичлари уларнинг хусусиятлари ( бажарадиган функциялари ) дан келиб чиққан холда таснифланади . Уларнинг асосий хажмий курсаткичлари бўлиб товар айланмаси ва ишлаб чиқарилган маҳсулотлар миқдори ҳисобланади. Оммавий овқатланиш корхоналари товар айланмаси қуйидагилардан таркиб топади; 1. Чакана товар айланмаси жами, жумладан; 9

www.arxiv.uz Сотиб олинган товарларни сотиш; Ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотларни сотиш (улгуржи товар айланмасидан ташқари); Улардан; Овқат (тушлик) маҳсулотини сотиш; Чакана тармоқ орқали ўз маҳсулотини сотиш; 3.Бошқа оммавий овқатланиш корхоналарига ўз маҳсулотларини чиқариш (Улгуржи товар айланиши) 5. Ялпи товар айланиши (1+3) Ишлаб чиқарилган маҳсулотларини алоҳида ҳисоботи олиб борилади. Булар тушлик маҳсулотлари, кулинар маҳсулотларга, кондитер маҳсулотлар ва яримфабрикатларга бўлинади. Оммавий овқатланиш корхоналарида унинг фаолиятидан келиб чиққан ҳолда юқоридагилардан ташқари қуйидаги кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Ошхонадаги технологик жихозларни ишлаб чиқариш қуввати, овқатланиш хоналарини асосий фондлардан фойдаланиш кўрсаткичлари оммавий овқатланиш корхоналарини сони ва улардаги ўтириш жойлари уларни моддий – техник базасини ишлатиш кўрсаткичлари ҳисобланади. Айланма ва молиявий маблағлардан фойдаланиш кўрсаткичлари. Ишлаб чиқариш ва муомала ҳаражатларига таалуқли кўрсаткичлар. Меҳнат ресурслари ва иш ҳақига боғлиқ кўрсаткичлар. Даромад, фойда ва рентабеллик кўрсаткичлари. Оммавий овқатланиш корхоналарини асосий ҳажмий ва сифат кўрсаткичлари - чизмада келтирилган. 10

www.arxiv.uz - чизма Оммавий ов қ атланиш корхоналарининг асосий ҳ ажмий ва сифат кўрсаткичлари таснифи Ялпи товар айланиши Сотиб олинган товарларн и сотиш Чакана товар айланиши Улгуржи товар айланиши Ўз ма ҳ сулотл арини сотиш Ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш Ҳ ом ашё ва материаллар Бош қ а ов қ ат ланиш корхона ларига ма ҳ сулот лар чи қ ариш Тушлик ов қ атлар Кулинар ма ҳ сулотла р Хом ашё ва ма ҳ сулотла р таъминоти Кондитер ма ҳ сулот лар Ярим фабрика тлар Товар за ҳ иралар и Товар таъми ноти Жи ҳ озлар, материаллар таъминоти Хом ашё ва ма ҳ сулотлар (ишлаб чи қ ариш) за ҳ ираси Ресурслар Иш ҳ а қ иОв қ атланиш ша ҳ обчалари Асосий фондлар Айланма мабла ғ лар Ме ҳ нат ресурслари Молия вий ресурс ларШа ҳ об чалар сони Иш ҳ а қ и Иш ҳ а қф и фондиШа ҳ обча лардаги ўтиради ган жойлари 11

– чизманинг давоми. Харажатлар Даромадлар Фойда Ишлаб чи қ а риш хараж атлари Муома ла хараж атлари Ўз ма ҳ су лотлар ига устама лар Сотиш учун сотиб олинган товарлар ба ҳ осига устамалар Асосий фаолиятда н кўрилган бош қ а даромадла р Молиявий фаолиятда нолинган даромадла р Фав қ уло тда даро мад лар Товарлар ва ма ҳ сулотл ар ни сотишдан олинган фойда Асосий фаолият дан кўрилган фойда Умумхўж алик фаолият дан олинган фойда Соли қ тўлан гунча фойда Рентабеллик Соф фойда Товар айлани шига нисбатан Фаолиятни бош қ а сифат кўрсаткич ларига нисбатан

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги Қонун. 1990 йил 31 октябр Ўзбекистон Олий Советининг Вед о мостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн Қонуни . Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл Қонуни . Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси 2004 йил 3-сон. 9. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 1-сон. 10. Махсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6-сон. 13

O'xshashlar

Овқатланиш корхоналарининг ташкилий тузилмаси

Оммавий овқатланиш корхоналарининг маҳсулоти ва товар айланиши

Умумий овқатланиш ташкилотлари бошқарувининг иқтисодий механизми

Таваккалчилик, уни иқтисодий асослари ва чегаралари

Туризмда овқатланиш хизмати ва уни ташкил қилиш. Ресторан хизмати