Таваккалчилик, уни иқтисодий асослари ва чегаралари - Iqtisodiyot - Referatlar

Таваккалчилик, уни иқтисодий асослари ва чегаралари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1 Таваккалчилик хақида тушунча ва т аваккалч и лик т у рлари. 2 Тадбиркорликда таваккалчиликнинг аҳамияти ва уни шаклланиши. 3. Таваккалчиликни иқтисодий асослари ва унинг чегаралари. 4. Таваккалчиликни ўлчаш услублари.

www.arxiv.uz 1. Таваккалчилик хақида тушунча, уни нг муҳити ва хўжалик таваккалчилиги. Кичик бизнесда хар қандай хўжалик субъекти учун бозор муносабатларига ўтиш ноаниқлик ва таваккалчиликнинг ошиб бориши билан боғлиқ. Корхона ва алохида тадбиркорлар ички ва ташқи бозорларда мустақил шартома тузиш хуқуқини қўлга киритганларидан кейин, биринчи марта, муттасил ўзгариб турадиган бозор коньюктураси шароитида хўжалик фаолиятининг муқобил йўналишларини танлаш муаммосига дуч келадилар. Тадбиркорлик муҳити корхонанииг бозор иқтисодиёти шароитида ички ва ташқи омили ишчанлик фаоллиги ва молиявий барқарорлигини таъминловчи жуда ўзгарувчанлир. Шунииг учун уларни доимий равишда кузатиш ва назорат қилиш керак бўлади. Бу эса хўжалик таваккалчилигини бошқариш имконини беради ва ишбилармонлик фаолиятининг самаралорлигини оширади. Тадбиркорлик муҳитига сиёсий вазият, иқтисодий ахвол, қонунчилик асоси, халқнннг ижтимоий-маданий савияси, тармоқларнинг илмий- техник даражаси; табиий, иқтисодий шароит ва бозорнинг ўзига мос таркиби, яъни коньюктураси таъсир кўрсатади. Агар кўрсатилган ишбилармонлик муҳитининг хар бир элементини тахлил қилсак, у холла уларнинг хозирги кичик бизнеснинг даражласини қоникарли деб хисоблаш мумкин ва у республикада кичик бизнеснинг тараққиётини таъминлай олади. Аммо мулкни химоя - килувчи ва шартномаларга тўла амал қилишни кафолатловчи, қонунчилик тизимининг йуклиги, товар харакатини қатъий тартибга солиниши, экспорт учун махсус рухсатнома (лицензия) бериш тизимининг мураккаблиги, экспорт учун бож тўловларининг мавжудлиги, хуллас амалда мол-мулкка давлатнинг якка хокимлиги кичик бизнесда хўжалик юритувчи субъектларнинг таваккалчилигини сезиларли даражада оширади. Таваккалчилик - юзага келиши мумкин бўлган хавф-хатарга карамай амалга ошириладиган фаолиятдир. Шунинг учун таваккалчилик деганда

www.arxiv.uz бевосита у билан боғлиқ бўлган хавф-хатар тушунилади. Таваккалчилик тушунчаси мураккаб ва кўп қирралидир, уни бир сўз билан ифодалаш қийин. Умумий холда, хўжалик тавакклачилиги бу инсон фаолиятидаги ноаниқлик ва зиддият холати ўлчовидир, у хавф-хатар, омадсизлик, йўлдан чалғиш ва зарар кўриш билан тавсифланади. Бу соф таваккалчилик категорияси бўлиб, унда зарар кўриш ва уни камайтириш эхтимоли мавжуд бўлади. Хусусий холда ишчанлик операцияларидаги хўжалик таваккалчилиги объектив ва субъектив иқтисодий категориядир. У оқибатда зарар бўлиб чиқиши ёки қўшимча самара бериши мумкин (шартли таваккалчилик). Тадбиркор учун хос бўлган хусусият, бу шартли таваккалчиликка бориш, яъни фойда кўришни кўзлашдир. Шу муаммо бўйича шуғулланган кўпчилик тадқиқодчилар, Д. П. Альгинанинг фикрига қўшиладилар. Унга кўра, таваккалчилик гуёки танлаш мажбурий бўлган шароитда ноаниқликни бартараф зтиш билан боғлик фаолиятдир. Бунда мақсадга эришиш мақсаддан оғиш, ёки омадсизлик эхтимолини миқдори ва сифати бўйича бахолаш имкони бўлади. Тадбиркорликда таваккалчилик унинг таъсир доираси, тадбиркорлик лойиҳаларини амалга ошириш усули ва ишчан одамларнинг таваккалчиликка бўлган муносабати билан турланади. Сиёсий таваккалчилик тадбиркорлик соҳасида олиб борилаётган сиёсат билан боғлиқ. Масалан, давлат хокимияти қонунчилик йўли билан солиқ ёки хорижий валюта тушумларини бошқариш ва бу орқали кичик бизнес тараққиётини тезлаштириш ёки секинлаштириши мумкин. Таваккалчилик фаолиятининг амаллаги соҳаси, унинг тавсиф белгиларини бошқариш шаклига хўжалик таваккалчилигининг қуйидаги турларини келтириш мумкин: * ишлаб чиқариш (об-хаво, техник, технологик, таксимлаш, ташкилий, кутилмагандаги ўлим хавфи, бошқарув ва бошқалар); * даллолчилик (даромадни тўғридан-тўғри йўқотиш хавфи, билвосита пулни йўқотиш ва мулкий зарар кўриш хавфи, фуқаролик жавобгарлигининг пайдо бўлиш хавфи ва бошқалар);

www.arxiv.uz * тижорат (маҳсулот езказиб бераолмаслик хавфи, маҳсулотни co т a олмаслик хавфи, йўқотиш хавфи ва бошқалар); * молиявий (кредит, мулкий, суғурта, валютавий, депозит, нархга боғлиқ бўлган ноликвид, иқтисодий, таваккалчилик устамаси ва бошқалар): * инновацион (ижтимоий, илмий техника тараккиёти натижаларини жорий қилиш билан боғлиқ бўлган таваккалчилик). Барча тур ва тур ичидаги гурухларга кирувчи хўжалик таваккалчиликларини ноаниқлик шароитида қарор қабул қилишининг даражасига, таваккалчилик холатининг даврига, унинг келиб чиқиш манбаига, таваккалчиликнинг аниқ сабаблари ва унга йўл қўйиш даражасига қараб, алохида гурухларга бирлаштириш мумкин. Хўжалик таваккалчилигининг бир неча мухим белгилари бўлиб, улар ичидан қуйидаги ларни алохида ажратиб кўрсатиш мумкин: - қарама- қаршилик; - муқобиллик; - ноаниқлик; Т аваккалчиликдаги қ арама - қ аршилик иккита бир - бирига ўхшаш б ў лмаган томони билан номо ё н бўлади: бир томон д ан, у ишбилармонларнинг ди ққ ат эътиборини ноилож танлов холати шароитлари д а янги усуллар билан ахамиятли натижаларга эришишга қ аратади. Шу билан хўжалик - таваккалалчилиги консерватизм, догматизм, қолоқли, рухий тўсиқлар ва бошқа янги илғор ишбилармонлик фаолиятларини жорий қилишга тўсқинлик қилувчи омилларни бартараф қилишга ёрдам беради. Таваккалчиликни бу хусусияти мухим иқтисодий натижаларга олиб келади, чунки у жамият ва техника тараққиётини тезлаштиради. Бошқа томондан, агар таваккалчиликда танлов у ёки бу жараёнлар тараққиётининг объектив қонуниятларнини зарур даражада хисобга олмай амалга оширилса, у холда у авантюризмга, валютаризмга, субъективизмга, ижтимоий тараққиётнинг секинлашувига олиб келиши мумкин. Хўжалик таваккалчилигининг муқобиллиги ечимлар, йўналишлар ва

www.arxiv.uz харакатларнинг икки ёки бир неча мумкин бўлган вариантларидан керагини танлаб олиш заруриятини кўзда тутади. Агар муқобилликни танлаш имкони бўлмаса, унда таваккалчилик тўғрисида сўз хам бўлмаслиги керак. Таваккалчилик холатини ноаниқлиги, уни бир хил маънода тушиниш мумкин эмаслигидан келиб чикади. Унга сабаб ахборотнинг етишмаслиги, тасодифий омиллар таъсири, рақобатдаги ишбилармонлар манфаатларининг мос келмаслиги. шерикларнинг бир - бирига қарши харакати ва бошқалардир. Хўжалик таваккалчилигининг юқорида кўрсатилган томонларини эътиборга олиш ишбилармон учун таваккалчилик холатига кириш нақадар мақсадга мувофиқ экани тўғрисида қарор қабул қилиш имконини яратади. Мураккаб холатда қолганда у хўжалик фаолиятининг баъзи - бир шарт ва омилларини ўзгартириб кутилмаган ходисалар ёки кўриладиган зарар эхтимолини камайтириши мумкин. Ноаниқлик омиллари билан тўлиқ бўлган муҳитда амалга оширилаётган тадбиркорлик фаолияти хавф-хатар рационал (энг макбул келадиган) даражада бўлган муқобил ечимларни излаш заруриятини юзага келтиради. Бу хар қандай конкрет холатда энг қулай муддатларда амалга ошириладиган харакат варианти сифатида намоён бўлади. Ушбу хўжалик юритиш варианти мавжуд ва жалб этиладиган ресурслар тадбиркорлик ғоялари билим тажриба ва нақд капитал ресурсларидан тўла, тўғри ва самарали фойдаланиш орқали кўзланган мақсадга эришишнинг асосланган эхтимолини назарда тутади. Оптималлаштириш масалаларида энг рационал хўжалик фаолияти йўналишларини танлаш хал қилувчи кўрсаткични ажратиб олиш хамда кўрсаткичларини охирги натижага тавсифига кўра солиштириб кўриш йўли билан амалга оширилади. Кетма-кет солиштириб кўриш қарорлар ва харакатларни энг яхши дастурларини аниқлашда ёрдам беради.

www.arxiv.uz Тадбиркорлик фаолиятидаги ютиқлар ва йўқотишлар моддий (материал), меҳнат, молиявий, вақт ва махсус турдаги оқибатлар: кишилар саломатлиги ва ҳаёти, атроф муҳит, обрў-эътибор ва бошқаларга ижобий ва салбий таъсир кўрсатувчи омиллар оқибатларга тайёр туриш мақсадга мувофиқдир. Бу барча хавф – хатар манбалари улар ичида энг мухимларини тўлароқ аниқлаш имконини беради. Кўрсатилган хар бир ютуқ ёки йўқотишлар турлича ўлчов бирликларга эга бўлгани учун хавф-хатар ва таваккалчиликка бахо беришда уларни нарх шаклига келтириш керак бўлади. Уларнинг юзага келиш имконияти ва миқдорларига дастлабки бахо беришни бир ой, йил, яъни тадбиркорлик ишини амалга оширишининг аниқ муддатини ўз ичига олган аниқ муддатларда ўтказиш керак. Юзага келиш эхтимолли бўлган ютуқ ва йўқотишларнинг комплекс тахлилини ўтказишда хавф – хатар таваккалчилик бахолаш учун таваккалчилик фаолиятининг барча манбаларини ва улар ичида энг кучлиларини аниқлаш мухим ахамятга эга. Кутилаётган натижаларни аникловчи (асосий) ва ёндош (иккинчи даражали) турларга бўлиш керак. Янги кўрилаётган ютуқ ёки йўқотишлар ичида ёки миқдор, ёки юзага келиш эхтимоли бўйича бошқаларга қараганда энг катта солиштирма оғирликка эга бўлган битта турдагиси ажралиб чиқса, у холда хавф-хатар даражасини миқдор бўйича бахолашда ютуғ ёки йўқотишнинг фақат шу турини қабул қилиш мумкин бўлади. Умуман олганда, фақат тадбиркорлик лойиҳаларини тузишда башорат қилиб бўлмайдиган тасодифий ютуқ ва йўқотишларнигина хисобга олиш керак. Агар, даромад ёки зарарни олдиндан кўриш имкони бўлса, уларга эхтимоллик эмас, балки режали кўрсаткичлар сифатида қаралиши керак. Кўзланган мақсадга эришишни асосланган эхтимолини назарда тутади. Хўжалик фаолиятининг аниқ йўналишини танлашда энг қулай масалалар хал қилувчи кўрсаткични ажратиб олиш хамда кўрсаткичларни охирги натижага кўрсатадиган таъсирини мулохаза қилиш оркали амалга

www.arxiv.uz оширилади. Шундай қилиб, ишбилармон ўзини хўжалик фаолиятини амалга оширишда тутиладиган нарх наво ва солиқ тўловларини ўзгаришини ўзининг бизнес режасида хисобга олиши зарур. Таваккалчилик билан боғлиқ бўлган хар қандай фаолият асосий ролни кутилаётган йўқотиш ва фойдани абсалют ўлчами эмас, бакли уларнинг нисбий қиймати ўйнайди. Масалан, юз миллиардли фондга эга бўлган корхона учун бир неча миллион билан таваккалчилик қилиш хеч ташвиш келтирмаслиги мумкин, аммо унча катта бўлмаган капиталга эга бўлган тадбиркор бир неча миллионга таваккалчилик қилиш учун жиддий ўйланиши керак бўлади. 2. Тадбиркорликда таваккалчиликнинг аҳамияти ва уни шаклланиши. Тадбиркорлик фаолиятида таваккалчилик биринчи навбатда хақиқий хўжалик холатининг авал кўзда тутилганидан четга чиқиши хисобига юзага келади. Бу эса, йўқотиш (зарар) хавфиии юзага келтиради. Тадбиркор ноаниқлик шароитида ўзининг таваккалчиликка боришга тайёрлигини билдиради, чунки иш учун бўладиган сарф- харажатларга куйиб қолиш хавфи билан бирга қўшимча даромад қилиш таваккалчилига хам мавжуддир. Юқори натижалар келтирувчи қарор ва харакатлар одатда энг юқори таваккалчилик хисобланади. Шунинг учун жасурлик билан қилинадиган таваккалчиликнинг асосий шарти муваффақият қозонишга бўлган катта ишончдир. Бунинг учун иқтисодий асос бўлиб ишлаб чиқариш ва сотишнинг узлуксизлиги, даромадли хўжалик юритиш, таъминотчилар ва истеъмолчилар билан алоқаларнинг мувофиклиги, юқори даражадаги тўлов қобиляти, тараққий топган молия тизими ва юқори аниқликдаги бухгалтерия хисоби хизмат қилади. Тадбиркор қарор қабул қилиш жараёнида, агар қўлидаги капитални усталик билан бошқара олсагина таваккалчиликка бориши мумкин. Бунинг

www.arxiv.uz шартлари қуйидагилардан иборат: * Тадбиркорлик фаолияти тараққиётига тегишли масалаларни ечишда. маҳсулот сифати ва бошқарув тизимини талаб даражасида ушлаб туpиш учун керакли ишлаб чиқариш ресурслари ва инвестицияларнинг зарурий таркиби юзага келади. Ортиқча захиралар тўпланмаслиги, ортиқча хом ашё ва сотилмаган маҳсулот бўлмаслиги керак. * Юзага келиши мумкин бўлган йўқотишни қоплаш ниятида захира cyғypтa фонди яратилади. Ундан фойдаланиш корхонанинг барқарор тараққий топишига халақит бермаслиги керак. * Қарор қабул қилиш жараёнида экспертларни танлаш, зарурий ахборотни тўплаш ва қайта ишлаш масалаларида керакли ваколатлиликга эришилган бўлиши зарур. Таваккалчиликнинг иқтисодий чегараси мавжуд капитални ишбилармонлик ғоясини амалга ошириш билан боғлиқ сарф-харажатлар билан иш муваффақиятсиз чиққан холда юзага келиши мумкин бўлган зарарларни хам хисобга олган холда солиштириш йўли билан аниқланади. Бундан хулоса қилиб айтиш мумкинки, хар қандай хўжалик таваккалчилиги моддий таъминланган бўлмоғи керак. Бу каби таъминланганликнинг чегараси минимал ёки максимал бўлиши мумкин. Биринчи холатда, таваккалчилик вазиятини минимал даражада химоя килинганда хам ишбилармоннинг харакати ўзини-ўзи оклайди, агар иш муваффақиятсиз чиққандаги йўқотишлар даромад миқдоридан кўп булмаса, бизнес куймайди. Бу холатда бизнесменнинг ўз ишларини кейинчалик иқтисодий жихатдан тузатишига ишониши мумкин бўлади. Йўл қўйиладиган таваккалчиликларни максимал даражасига хўжалик юритувчи субъектлар нақд капиталининг миқдори хизмат қилади. Бу ерда муваффақиятсизлик холати хар қандай хийла-найранг билан боғлиқ бўлган шартнома ва ишбилармонлик иши тадбиркор учун халокатли бўлади ва окибатда фирма банкротга учрайди. Кўрилган зарарнинг даражасига караб, таваккалчиликнинг иқтисодий чегараси қуйидагилар бўлиши мумкин: агар келадиган амалдаги йўқотишлар

www.arxiv.uz олинадиган даромад даражасига яқин бўлса, у холда таваккалчилик жиддий бўлади. Тадбиркор олдида таваккалчилик қарорини ёки харакат усулини қабул қилишда хўжалик жараёнига ижобий ёки салбий таъсир курсатувчи омилларии аниқлаш асосий муаммолардан саналади. Шундан кейин, ўзида бор имкониятлар доирасида, фойдали таъсир кўрсатувчи омилларни кучайтириш, зарарлиларини пасайтириш масаласини хал қилиш керак бўлади. Таваккалчиликда хисобга олиниши лозим бўлган ва хавф-хатарни келтириб чиқарадиган мухим омиллар қуйидагилардир табиркорлик соҳаси, табиий офат, ўғирлик, рэкет, бизнес режани шакллантирувчи шахсларнинг омилкорлик даражасининг пастлиги, бизнес бўйича шерикларнинг виждонсизлиги ёки мол-мулксизлиги. Шартномада алданиш хавфи ёки карздорнинг тўлаш қобилияти йўқлиги ходисаси билан дуч келиш, қарзни қайтармаслик ва бошқалар хақида юз бериши мумкин бўлган ходисалардир. Юқорида келтирилган омилллар тактикавий қарорларни таваккалчилик элементларини хисобга олган холла танлашда ўз таъсирини кўрсатади. Бу таъсир икки хил бўлади. Биринчидан, хўжалик вазияти элементларининг ўзаро таъсирлашуви орқали вазиятнинг ривожланиш жараёнида тактик қарорлар қабул килинади ва амалга оширилади. Иккинчидан, таъсир ишбилармон ва бизнесдаги бошқа иштирокчиларнинг шахсий хусусиятларига боғлиқ элементлар орқали намаён бўлади. Қарор қабул қилишда салбий омил бўлиб, вазият қўйилган масалани мураккаблиги ва янгилиги хисобланади. Бу кўп холларда ишбилармонни саросимага солади, баъзида қўрқув самарасини бунёд этади, маълумотларни - рационал тахлил қилиш ва амалда тўғри қарор қабул қилиш имконидан махрум килади. Бу айниқса, хавф-хатар юқори бўлган холда яққолроқ кўзга ташланади. Бироқ, бир қатор холларда ишбилармон таваккалчилик элсментлари билан боғлиқ бўлган хўжалик қарорларини ўз хис-туйгулари бўйича, ўз билганича амалга оширади ва бир қатор харакатлар

www.arxiv.uz мажмуасини бажаргандан кейингина ўз қилмиши ва аввалги вазиятга бахо беради. Аммо хис-туйғу жараёнлар механизмлари илмий жихатдан деярли ўрганилмаган ва амалда уларни башқариб бўлмайди. Illy сабабли ишбилармон экстремал вазиятда ўз хис туйғуларига ишона олмайди. Таваккалчилик харакатини танлашда бўлғуси салбий оқибатларни кечиктириш усули маълум роль ўйнаши мумкин. Агар кутилаётган салбий оқибатнинг хавфи қарор қабул килинганидан кейинрок юз бермаса, балки узоқроқ вақтдан сўнг юз берадиган бўлса, унда оқибатнинг хавфи камайиши мумкин ёки у тадбиркор учун унчалик дахшатли туюлмайди. Аммо бу билан юз бериши мумкин бўлган оқибатни бутунлай бартараф этиб бўлмайди. Агар ишбилармон тактик усулларини бўш эгаллаган бўлса, асоссиз, яъни амалий жихатдан оқланмаган таваккалчилик юзага келади ва хавф- хатар даражаси ошади. Таваккалчилик бўйича фойдали қарор қабул қилишда ва уни амалга оширишда тадбиркорнинг хўжалик вазиятини тўғри бахолай билиш ва ундаги хавф белгилари хамда зарарли окибатларини ажратиб олиш ва мақбул харакатлар усулини танлай билиш қобилияти мухим роль ўйнайди. Тадбиркорнинг хавф-хатар ва таваккалчилик элементлари билан боғлиқ ишлар бўйича қарор қабул қилишида ўз хиссиётини бошқара олиш қобилияти мухим ахамият касб этади. Агар мумкин бўлса стресс омиллар таъсири остида (хаяжон, қўрқув ва асаб зўриқиши холатларида) қарор қабул қилишдан сакланиш зарур. Таваккалчилик деганда қарор қабул қилишда ёки бирор бир ишни бажаришдаги ишончсизликни, яъни бу ходиса ёки вокеани (максадни) рўёбга чиқиш ёки чикмаслик эхтимолига айтилади. Тадбиркорлик амалиётида хам, назарияда хам тадбиркорликда таваккалчиликни зарурати тарихан исботланган. Корхона рахбари ва хар бир тадбиркор хўжалик таваккалчилиги ва хўжалик юритиш сиёсатини билиш керак, чунки, режали – маъмурий ва буйруқбозлик давридагига нисбатан эркин шароитида хўжалик юритишда жавобгарлик ўлчаб бўлмас даражада юқори бўлади. Бу эса зарар билан

www.arxiv.uz боғлиқдир. Шу сабабли хар бир тадбиркор хўжалик юритиш жараёнини оқилона ташкил этиши ва юритиши зарур бўлади. Тадбиркор хар қандай хўжалик юритишда фойда (даромад) олиш билан бир қаторда вужудга келиши мумкин бўлган зиённи (зарарни) доимо эсда тутиши ва уни хисоб – китоб қилиши зарур. Таваккалчилик хар қандай тадбиркорлик ва бизнес фаолиятининг вазиятга боғлиқ бўлган тамони бўлиб, шу фаолиятнинг охири нима билан тугаши ноаниқлигини ва омад юришмаса, оқибати ёмон бўлиш мумкинлигини акс эттирадиган жараёндир. Хўжалик таваккалчилиги фойдадан махрум бўлиш ва бошқа сабабларга кўра зарар кўриш сингари ёмон оқибатлар рўй бериш эхтимоли билан ифодаланади. Хавф хатардан холи бўлиш учун таваккалчилик даражаси билан ишчанлик фаолияти ўртасидаги энг мақбул нисбатни танлаб олиш керак, куйидаги холларда хавф хатар даражаси ортиши мумкин: - тўсатдан ва кутилмаганида ўртача муаммо кўндаланг бўлиб қолганида; - тадбиркорнинг олдинлари орттирган тажрибасига тўғри келмайдиган янги вазифалар ўртага қўйилганида; - тадбиркор зарур ва шошилинч чоралар кўра олмайдиган ва бу нарса молиявий зарар етказадиган холатларда; - корхона фаолиятинннг мавжуд тартиби ёки қонунларнинг номуккамаллиги аниқ вазиятга тўғри келадиган чора – тадбирларни кўришга халал берадиган вазиятларда. Хавф хатарнинг турлари кўп, улардан холи бўлиш сақланишнинг усуллари хам хар хил, қуйида уларнинг баъзилари хақида тўхталиб ўтамиз. 1. Суғурта қилишни талаб этмайдиган хавф хатарлар; 7 - жадвал Суғурта қилишни талаб этмайдиган хавф хатарларнинг ёмон оқибатларини камайтириш усуллари

www.arxiv.uz № Хавф хатар хили Суғурта қилишни талаб этамайдиган хавф-хатарларнинг ёмон окибатларини камайтириш усуллари 1 Тижорат фаолиятига доир хавф-хатарлар Молиявий фаолият кўрсаткичлари нисбатини тўғри аниклаш ва сақлаб бориш. Бизнесга киритиладиган инвестицияларнинг рентабеллигини оширадиган усулларни излаб топиш. 2 Ресурсларни ноўрин тақсимлаш хавф- хатари Ишлаб чиқариш мўлжалланаётган маҳсулот миқдорига қараб ресурсларни тақсимлашда устивор йуналишларни аниқ белгилаб олиш. 3 Иқтисодий беқарорлик ва талабнинг ўзгариши Буларни доимо олдиндан билиб, фаолиятни режалаштиришда хисобга олиш зарур. 4 Рақибларнинг хатти-харакатлари Рақиблар фаолиятини мунтазам равишда тахлил килиб бориш йули билан уларнинг хатти-харакатларини олдиндан кўриш орқали қабул қилинаётган қарорларда хисобга олиш керак 5 Ходимларнинг норозилиги Хизматчилар учун мўлжалланган ижтимоий-иқисодий дастурларни уларнинг талаб ва истакларини назарда тутган холда тузиш. Психологик жихатдан қулай шароит яратиш. 6 Молиявий хавф- хатар Молиявий маблағларни мохирлик билан ишлатиб бориш, пассив маблағларни фойда келтирадиган лойиҳаларга жойлаш ёки фойда келтирадиган қилиб қарзга бериш. 7 Менеджерларни хатолари Бизнеснинг бош бўғинларида назорат ва такрорлаш тизимини жорий этиш. 8 Бахолар, талабнинг ўзгариши, фойда миқдорининг ўзгариши Кейинги фаолиятни режалаштириш ва олиб бориш учун бу омилларни илмий асосга таяниб олдиндан билиб олиш керак. 9 Нотўғри танлаб олинган лойиҳа хавф-хатари Лойиҳани маъқул ёки номаъқул деб топадиган барча далил исботлар ва хужжатларни синчиклаб текшириб кўриш, керак бўлса, хамма вариантларни хисоблаб

www.arxiv.uz чиқиш учун моделлаш усулидан фойдаланиш. 2. Сугурталаш маъкул булган хавф-хатарлар: - ёнғин ва бошқа табиий офатлар; - транспорт харакатлари; - корхона фаолиятининг тўхтаб қолиш хатари; - корхона ходимларининг эътиборсизлигига оид хавф-хатарлар; - юкнинг ташиш пайтида йўколиб қолиши ёки унга зарар етиш хавфи; - хизматчиларнинг инсофсизлик қилиб корхонага моддий ва маънавий зарар етказиши эхтимолига алоқадор хавф; - бутун лойиҳанинг бажарилишига жавобгар ходимлардан бири ёки бир гурухининг ўз вазифаларини бажармаслигига боғлик хавф-хатарлар; - ақл-заковати ва бошқа турдаги мохирона фаолияти билан корхонанинг муваффақиятини таъминлаб берадиган рахбар, етакчи ходимнинг вафот этиши, касал бўлиши ёки бахтсиз ходиса билан боғлиқ хавф-хатарлар; Тадбиркорлик фаолиятидаги таваккалчиликда бўлиши эхтимол бўлган хавф-хатарни эътиборга олиш ва буни хўжалик юритиш сиёсати билан мувофиқлаштириш зарур. 1. Таваккалчиликни иқтисодий асослари ва унинг чегаралари. Тадбиркор ўз фаолиятида зарар кўрмаслиги учун бўлиши мумкин бўлган хавф-хатарни олдини олиш учун таваккалчиликни иқтисодий асосларини ва унинг чегараларини билиш керак. Бунинг учун тадбиркор иқтисодий конунларни, бўлиши мумкин бўлган хавф-хатарларни сабабларини яхши ўрганишлари лозим. Хавф-хатарни камайтириш ва фойдалийлик (даромад) даражасини ошириш йўлларини тадбиркор аниқлаши керак. Буни бир қанча усуллари бор. Улар қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz 1.Қўшимча ишчи кучига, бозорнинг аҳволига ва хусусиятлари тўғрисидаги ахборотларга эга бўлган ва етарлича молиявий маблағларга эга бўлган корхоналар орасида шериклар қидириш; 2.Тор соҳаларнинг кайси бирида хавф-хатар хаммадан кўп булса, ўша соҳада ташқи маслахатчи экспертлар хизматидан фойдаланиш; 3.Яхшиликларни бажонидил қабул қиладиган тайинли истеъмолчилар ёки доимий мижозларни кўзда тутиб иш олиб бориш; 4.Хавф-хатарни олдиндан билиш, нозик жойларни ва хавф-хатар манбаларини аниқлаб олиш; 5.Ўз-ўзини суғурта қилиш учун корхона айланма маблағларини бир қисми хисобига захира жамғармаси тузиш; 6.Бизнесни ва ходимларни суғурта қилиш йўли билан хавф-хатарни бир қисмини бошқа шахслар ёки корхоналарга ўтказиш. Қуйидаги омиллар хавф-хатардан холи бўлишга ёрдам беради: - миллий валютадаги катъий бахолар ёки чет эл валютасининг миллий валютага нисбатан курсининг олдиндан белгиланиши; - экспорт ва импорт хавф-хатарини ўзаро мослаштириш; - мамлакат банкларидан фойдалик шартлар билан қарз олиш; Хавф-хатарини омилларига куйидагилар киради: - иқтисодий омиллар – пул қадирсизланиши, ишсизлик даражаси; - сиёсий омиллар – мамлакатдаги вазият, солиқ сиёсати, техологик ўзгаришлар, хом ашё базаси; - корхоналарга тегишли ўзига хос омиллар – ишчилар ва бошқарув ходлимларини тайёргарлик даражаси. Хавф-хатарини тахлил қилишнинг умумий тамоиллари. Лойиҳаларни бошқаришда хавф-хатар даржасини хисобга олиш зарурлиги тўғрисида сўз юритилар экан, одатда шу лойиҳанинг асосий қатнашчилари: буюртмачи, инвестор, пудратчи ёки сотувчи, шунингдек суғурта компанияси назарда тутилади. Лойиҳа қатнашчиларидан хар бирига доир хавф-хатарини тахлил

www.arxiv.uz қилишда АҚШлик машхур эксперт Б.Берлимо томонидан таклиф этилган мезонлардан фойдаланилади: - хавф-хатардан етадиган йўқотишлар бир бирига боғлиқ эмас; - «хавф-хатарлар портфели»даги бир йўналишдан етадиган йўқотиш бошқа йўналишда йўқотиш бўлиш эхтимолини ошириш шарт эмас; - етиши мумкин бўлган энг катта зарар қатнашчининг молиявий имкониятларидан ортиқ бўлмаслиги керак. Хавф-хатар 2 турга бўлинади: Динамик хавф-хатар – бошқарувга оид қарорлар қабул қилиш ёки бозор ё бўлмасам сиёсатдаги тасодифий ўзгаришлар оқибатида асосий капитал қийматининг фавқулотда ўзгариб қолишига алоқадор хавф-хатар. Статик хавф-хатар – бу мулкка зарар етиши туфайли реал активлардан махрум бўлиш, шунингдек ташкилотнинг мавжудлиги ва ноқобиллиги туфайли даромадлардан махрум бўлиш хавф-хатаридир. Хавф-хатарларни тахлил қилишни бир-бирини тўлдирадиган 2 турга бўлиш мумкин: Сифат ва миқдор. Сифат тахлили нисабатан содда бўлиши мумкин, унинг асосий вазифаси хавф-хатар омилларини, бажарилаётган махаллда хавф-хатар вужудга келадиган ишлар ва уларнинг босқичлари ва бошқаларни аниқлаш, яъни хавф-хатар туғилиши мумкин бўлган соҳаларни белигилаб олиш, шундан кейин дуч келиши мумкин бўлган хавф-хатарларни тарозига солиб кўришдан иборат. Хавф-хатарнинг миқдорий тахлили, айрим хавф-хатарлар ва лойиҳага боғлиқ хавф-хатарларнинг катта кичиклигини сонлар билан белгилаш, миқдорини аниқлаш бир мунча қийин. Хавф-хатар даражасига таъсир этувчи омиллар: - объектив омилларга бевосита фирманинг ўзига боғлиқ бўлмаган омиллар киради; - субъектив омилларга мазкур фирманинг бевосита таърифлаб берадиган омиллар киради.

www.arxiv.uz Хавф-хатари тахлил қилишнинг турли хил усул ва амаллари мавжуд. Аниқ бир турдаги хавф-хатарнинг миқдорий тахлили. Хавф-хатарни тахлил қилишда турли усул ва амаллардан фойдаланиш мумкин. Улар куйидагилар: - статик усул; - сарф харажатларнинг мақсадга мувофиқлигини тахлил қилиш; - эксперт бахолари усули; - тахлилий усул; - аналоглардан фойдаланиш; Статик усул Лойиҳага алокадор хавф-хатарни аниқлашни статистик усулидан хар бир иш ва умуман лойиҳанинг мўлжалда қанча давом этишини хисоблаш чиқиш усули ПЕРТ системасидан фойдаланилади. Бу усул мохият эътибори билан шундан иборатки, йўқотишлар эхтимолини хисоблаб чиқиш учун кўздан кечирилаётган операциялар фирма томонидан амалга оширилганда олинадиган натижаларга тегишли хамма статик маълумотлар тахлил қилиб чиқилади. Бирор даражадаги йўқотиш холининг нечоғлик тез-тез рўй бериб туриши, яъни частотаси қуйидаги формула орқали топилади. f 0 қ n n улуш Бу ерда: f 0 – бирор даражадаги йўқотиш хажмининг нечоғли тез рўй бериб туриши, яъни частотаси; м – аниқ даражадаги йўқотишлар неча марта бўлганини кўрсатадиган сон. n улуш - муваффақият билан амалга оширилган шу турдаги операцияларни хам ўз ичига оладиган сатистик танлашдаги холларнинг умумий сони. Хавф-хатар эгри чизиғиги тузиш ва йўқотишларни даражасини аниқлаш учун хавф-хатар соҳаси деган тушунчани жорий этишга тўғри келади.

www.arxiv.uz Хавф-хатар соҳасида бозор умумий йўқотишларининг шундай бир соҳасига айтиладики, унинг доирасида бўладиган йўқотишлар белгиланган даражадаги йўқотишнинг энг катта қийматидан ортмайди. Қуидаги чизмада инвестицион компаниянинг бутун сармояси етарлилигини назарда тутиб туриб, умумий хавф-хатар даражасини хисоблаб чиқиш махалида қабул қилиниши керак бўлган асосий хавф-хатар соҳалари кўрсатилган. Сармоянинг етарлилигича бахо беришда 2 та тушунча: Низомдаги сармоя ва жами сармоя хисобга олинади, яъни инвестицион компания капиталининг етарлилиги Низомдаги сармоясининг йўл қўйилиши мумкин бўлган энг катта миқдори ва компания бутун сармоясининг компания активларига бўлган ва хавф-хатар коэффициенти ( н ) деб аталадиган чегарвий нисбати билан белгиланади. V IV III II I Г1 В1 Б1 А1 0 А Б В Г Йўл кўйиб булмайдига н хавф- хатар соҳа Критик хавф- хатар соҳаси Ортикча хавф- хатар соҳаси Энг кам хавф- хатар соҳаси Бехатар соҳа Ана шундай соҳаларни белгилаш учун хар кандай тижоратбанкларининг активларига бахо беришни Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки томонидан кўйиладиган талаблари асос килиб олинадиган бўлса, у вактда бозор иктисодиёти шароитларида хар кандай фирма фаолиятидаги 5 асосий хавф-хатар соҳаларини ажратиш мумкин: А - хавф-хатарсиз соҳа Б – энг кам хавф-хатар соҳаси В – ортикча хавф-хатар соҳаси Г – критик хавф-хатар соҳаси Д – йўл кўйиб бўлмайдиган хавф-хатар соҳаси Хавф-хатарсиз соҳа – ОҚГ. Бу соҳа операцияларини амалга оширишда

www.arxiv.uz кандай бўлмасин бирор хилда йўқотиш бўлмаслиги ва кам деганда хисоб қилиб мўлжалланган фойдани олиш кафолатланиши билан таърифланади. Назарий жихатдан олганда, лойиҳани бажаришда фирманинг оладиган фойдаси чексиздир. Хавф-хатар коэффициенти Н1қ0. Бу ерда индекс 1 – 1-соҳа Энг кам хавф-хатар соҳаси О-А 1<қ О-А Бу соҳада йўқотишнинг О-А ораликдаги соф фойда миқдорларидан ортмадиган даржада бўлишидан таърифланади. Иккинчи соҳадаги хавф- хатар коэффициенти Н2қН0-а l 0-25% атрофида. Бу соҳада Ўзбекистоннинг қимматли қоғозлари муниципиал органларининг қимматли коғозлари, иш олиб бориш; хукумат томонидан кафолатланган зарур суддалар олиш, бинолар иншоатлар тузиш юзасидан орланлари томмонидан маблағ билан таъминланадиган ишларни бажаришда қатанашиши мумкин ва хоказо. Бу соҳада фирманинг кўрадиган даромади шундан иборат бўладики, иш юришмаган холда бу ўз фаолияти натижасида соф фойда ололмай колади. Чунки фойдаги тегишли соликларнинг хаммаси копланади ва чикарилган киимматли коғозлар бўийча дивидендлар тўлай олмай колади. Арзимас даражада йўкотишлар бўлиши мумкин, лекин соф фойданин асосий кисми кўлга киритилади. Ортикча хавф-хавтар соҳаси А I – Б I <қ 0 – Б Бу соҳа йўкотиш хисобдаги фойда миқдоридан ортмайдиган даражада бўлиши билан таърифланади. Учинчи соҳадаги хавф хатар коэффициенти Н 3 - Н А1-6125-50% атрофида. Бу соҳада фирма ишлаб чикариш фалиятини олиб бориши мумкин. Зур келганда фирманинг кўрадиган зарари шундан иборат бўладики, иш юришмаган холда хам ўз фаолияти натижасида хамм сарф харажатларни коплайди, борди-ю иш юришиб кетадиган бўлса, ўзининг хисобидагидан кўра анча кам фойда олади. Критик хавф хатар соҳаси. Б 1 -В 1 <қ0-В Бу соҳа доирасида хисобдаги фойдадан ортик келадиган, аммо ялпи фойданинг умумий миқдоридан ортмайдиган миқдорда йўкотиш бўлиши

www.arxiv.uz мумкин. тўртинчи соҳадаги хавф-хатар коэффициенти Н4қНв1-в1 50-75 % атрофида бўлади. Бу соҳада фирма хам турли лизингларни; оператив лизинг; кўчмас мулк лизинги; маблағ билан таъминловчи лизингга амалга оширишлари бошка хиссадорлик жамиятлари ва корхоналарнинг қимматли коғозларини сотиб олиши учун молиявий маблағлар ажратиши мумкин. бундай хавф-хатарни бўйинига олиб таваккал қилиш жоиз эмас, чунки фирма ушбу операциядан ўз тушумининг хаммасини йукотиб куйиш мумкин. Йўл қўйиб бўлмайдиган хавф-хатар соҳаси В1 – Г1 <қ0 – Г. бу соҳа доирасида ўз маблағларини миқдорига якин миқдорда булиши, яъни фирма батамом синиши мумкин. бу холда ссудалар бўйича муддатидан ўтиб кетган карздорлик 100 % ни ташкил этади ва мол мулкни гаровга куйиб банклардан карз олиш катта хавф-хатар билан боглик. Бешинчи соҳадаги хавф-хатар коэффициенти Н5қНВ1 – Г1 75-100 % атрофида бўлади Сарф харажатларини максадга мувофиклигини тахлил қилиш. Сарф харажатларини максадга мувофиклигини тахлил қилиш потенциал хавф-хатар соҳаларини бир бирига киёслашни ўрнига кўйишни назарда тутади. Сарф харажатларнинг мўлжалдан ошиб кетишига куйидаги 4 та асосий омилларнинг бир ёки уларнинг биргаликдаги таъсири сабаб бўлиши мумкин: 1. Қийматга дастлаб етарлича бахо бермаслик; 2. Лойиҳалар чегаралариниг ўзгариши; 3. Унумдорликда фарк бўлиши; 4. Дастлабки кийматнинг ортиб кетиши Баъзи иқтисодчилар молиявий маблағлар хавф-хатарлар даражасини белгилаб олиш мақсадида фирманинг молиявий барқарорлигини 3 та кўрсаткични аниқлашни таклиф этдилар. Булар қуйидагилар: - Ўз маблағларини (Қ - В С )нинг ортикчалигидан ёки етишмаслиги; - Захиралар ва харажатларни шакллантириш учун ўзингдаги манбалар, карзга олинган ўртача ва узок муддатли манбалар (Қ - Е ш ) нинг ортикчалиги ёки етишмаслиги%

www.arxiv.uz - Захиралар ва харажатларни шакллантириш учун асосий манбаларнинг умумий миқдори (Қ - Е и ) нинг ортикчалиги ёки етишмаслиги. Бу кўрсаткичлар захиралар ва харажатларнинг уларнинг шакллантириш учун керакли манбалар билан таъминланганлиги кўрсаткичларига мос келади. Бу кўрсаткичлар захиралар ва харажатларни шакллантириш учун керакли манбалар таъминланганлиги кўрсаткичларига мос келади. Фирма молиявий холати барқарорлигини баланс модели куйидаги куринишга эга: F Қ Z Қ RA қИСҚ RT Қ Rl Қ Rp , бу ерда: F - асосий манбалар; Z – захиралар ва харажатлар; R А – пул маблағлари, қисқа муддатли молиявий маблағлар ва бошқа активлар; ИС – ўз маблағларининг манбаи; RT - ўрта, қисқа муддатли кредитлар ва қарз олинган маблағлар; RL – муддатида тўланмаган қисқа муддатли кредитлар, судалар; RP - кредиторлик қарзлари ва қарзга олинган маблағлар. Хавф-хатарга дучор бўладиган маблағлар тахлили учун фирманинг молиявий ахволини 5 та молиявий соҳага ажратиш керак: - Мухтож барқарорлик соҳаси, бунда захиралар ва харажатларнинг энг кам миқдори хавф-хатарсиз соҳага тўғри келади; - Нормал барқарорлик соҳаси захиралар ва харажатлар ортиқча миқдорда бўлган энг кам хавф- хатар соҳасига тўғри келади; - Бекор холат соҳаси захиралар ва харажатлар ортиқча миқдорда бўлган хавф-хатар соҳасига тўғри келади; - Инқирози холат соҳаси (захира) тайёр махсулот захиралари хаддан ташқари кўпайиб кетган ва туриб қолган фирма эса синиш холатида турган махалга, йўл қўйиб бўлмайдиган хавф-хатар соҳасига тўгри келади.

www.arxiv.uz 4. Таваккалчиликни ўлчаш услублари . Таваккалчиликни бахолашда тахминий хисоблар услубий асос сифатида қабул қилинади. Хўжалик таваккалчилиги тавсифий элементларини ўзини намоён қилиш шакллари яхши ва ёмон натижалар келиб чиқиши эхтимолининг бир хиллиги билан белгиланади. Бу турдаги эхтимоллик меъёрлашган оралиқда нольдан, то биргача ўзгаради ва айнан таваккалчилик даражасини белгилайди. Таваккалчилик даражасининг ўлчови таваккалчилик коэффициенти ёрдамида аникланади. (Таваккалчилик индекси ) Ут қ М Қ M* Бу ерда: М - салбий ноаниқлик кўрсаткичларининг кутилган миқдори, яъни тахминий зарар миқдори. М * - ижобий ноаниқлик кўрсаткичларининг кутилган миқдори, яъни ишбилармонликнинг режалаштирилган даромади ёки фойда. Ижобий соҳада ходисанинг юз бериш эхтимоли ошса, таваккалчилик камаяди қолаверса ижобий соҳада даромадлар кўпайса ёки салбий соҳада йуқотишлар камайса хам таваккалчилик камаяди. Акс холда таваккалчилик ортиб боради. Таваккалчилик коэффициенти бу соҳадаги ўзгаршиларни хисобга олинган ноаниқлик чегарасида акс эттирилади. Таваккалчилик коэффициенти бу соҳадаги ўзгаришларни хисобга олинган ноаниқлик чегарасида акс эттирилади. Таваккилчилик коэффициентини қўллаб, таваккалчиликни эмпирик шкаласини тузиш мумкин. Агар берилганлар етарли бўлса, унда реал иқтисодий шароит учун таваккалчилик коэффициентининг миқдори қандай бўлиши кераклигини аниқлаш мумкин. Ундан кейин, математик ва иқгисодий фикрлашлар асосида таваккалчилик коэффициенти ёрдамида хўжалик таваккалчилигига борувчи

www.arxiv.uz шахсларнинг хулқ-атворини қуйидагича классификация қилиш мумкин: пессимистик (умидсиз) ( С.0 ), э хтиёткор ( 0.2 ), ўртача даражадаги таваккалчи ( 0.4 ), таваккалчи ( 0,6 ), юқори даражадаги таваккалчи ( 0.8 ), ўта қизиққон таваккалчи ( 1.0 ). Эришиладиган мақсадни мухим тавсифномаси бўлиб, вақт бўйича натижа олиш даври хам хисобланади. Шунинг учун хўжалик фаолиятининг кўрсаткичларини режалаштириш ва прогноз қилишда, уларнинг хар хил даврда амалга оширилишини хисобга олиб, таваккалчиликни динамик коэффициентидан фойдаланадилар. Унинг асосида кутилган натижани тақсимлаш зичлигининг функцияси кўрилади ва афзаллик функцияси аниқланади. Таваккалчиликка бахо беришда турли статистик, хисоб-аналитик ва эксперт услубларига асосланган усуллардан фойдаланадилар. Статистик усул амалдаги холатларда юз берган йўқотишлар динамикасини кузатишга имкон яратади ва улар асосида зарар кўриш эхтимоллигининг эгри чизиги чизилади, ёки таваккилчилик харажатларининг миқдор кўрсаткичи топилади. Эксперт усули эксперт ёрдамида бахолш номи билан машхур. У мутахассисларни, тажрибали ишбилармонларни жалб қилиш билан боғлиқ бўлади. Агар аналитик экспертизани бир неча экснертлар олиб борса, уларнинг хар бири таваккалчилик эхтимоли ва йўқотиш савиясини ўзи алоҳила бахолаши керак. Шундан кейин ўргача миқдорлар хисобланиши мумкин. Бу маълумотлар даромадни йўқотиш савиясини экспертизавий эгри чизиқни кўриш учун ишлатилиши мумкин. Таваккалчилик фаолиятинииг кўрсаткичларини хисоб-аналитик бахолаш услубида муаммони назарий асослаш ва фараздан намойиш этиш асосий ўрин тутади. Ўйин назарияси бўйича, таваккалчилик бир қатор ўзаро бир- бирига боғлиқ бўлган ўлчовлар билан бахоланади. Таваккалчиликнинг амалий назарияси фақат ўйин бизнесида ишлатиш мақсадида ишлаб чиқарилган. Хўжалик таваккалчилигини бундай назария бўйича бахолаш усуллари амалла фақат бизнинг давлатда эмас, балки хорижда хам тадқиқ

www.arxiv.uz қилинмоқда.

www.arxiv.uz Фойдалани шга тавсия этиладиган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Р еспубликаси К онституцияси Тошкент 1992 йил. 2. Ўзбекистон Республикаси «Т адбиркорлик тўғрисида » ги Қ онуни Тошкент 1991 йил. 3. Ўзбекистон Республикаси «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигини кафолатлари тўғрисида»ги Қонун. Тошкент Адолат 2000 йил. 4. Ўзбекистон Республикаси « Хусусий корхона тўғрисида » ги Қ онун 2004 йил. 5. Ўзбекистон Республикасининг «К адрлар тайёрлаш миллий дастури » Тошкент 1997 йил. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Қарори «Лицензиялашни бекор қилиш хамда истеъмол товарларини олиб келиш ва Ўзбекистон Республикасининг ичик бозорида сотишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Халқ сўзи 21.08.2002 йил. 7. И.А.Каримов “Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли” Тошкент Ўзбекистон 1997 йил. 8. И.А.Каримов “Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда” Тошкент Ўзбекистон 1999 йил. 9. И.А.Каримов “Иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш йўлида” Тошкент Ўзбекистон 1997 йил. 10. И.А.Каримов “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка тахдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент «Ўзбекистон» 1997 йил.

O'xshashlar

Оммавий овқатланиш ва уни ташкилий иқтисодий тавсифи

Карорлар кабул килиш ва таваккалчилик

Кичик бизнесда таваккалчилик

Суғурта ишининг иқтисодий асослари

Туристик индустриянинг иқтисодий асослари