Туристик индустриянинг иқтисодий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Туристик индустриянинг иқтисодий асослари

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.2451171875 KB

Ko'chirib olish

Туристик индустриянинг иқтисодий асослари Режа: 1.Туристик индустрия тушунчаси. 2.Туристик корхоналар функцияси. 3.Туристик бизнес соҳасидаги ташкилий ҳуқуқий шакллар.

1.Туристик индустрия тушунчаси Туристик индустрия, бир томондан, туристларга хизмат кўрсатувчи субъектлар (туристик корхоналар, меҳмонхона ва транспорт хўжаликлари, дам олиш базалари ва бошқалар)нинг, шунингдек, туристлар дидига мос келадиган турли сувенирлар ва бошқа товарларни ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг, иккинчи томондан, хизматлар ва турли туман моддий неъматларни истеъмол қилувчиларнинг, яъни туристларнинг мавжудлигини тақозо этади. Туризмнинг замонавий тизими ташкилий жиҳатдан қуйидаги хўжалик юритувчи субъектларни ўз ичига олади: • туристик маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи корхоналар (даволаш муассасалари, санаторийлар, курортлар, дам олиш базалари, иш маслаҳатлари ва ҳоказолар); • туроператор корхоналар, яъни улгуржи асосда туристик маҳсулотни ишлаб чиқарувчилар ва улгуржи нархларда сотувчи корхоналар; • турагент корхоналар − туроператор томонидан шакллантирилган туристик маҳсулотнинг сотувчилари; • жойлаштириш бўйича хизматларни тақдим этувчи ихтисослашган корхоналар (пансионатлар, дам олиш уйлари, мотеллар, меҳмонхоналар, кемпинглар ва ҳоказолар); • ихтисослашган овқатланиш корхоналари (ресторанлар, барлар, кафелар, ошхоналар ва бошқалар); • ихтисослашган транспорт корхоналари (авиация корхоналари, автокорхоналар, темир йўл маҳкамалари, денгиз ва дарё транспорти корхоналари ва ҳоказолар); • савдо корхоналари ва туристларда қизиқиш уйғотувчи товарларга ихтисослашган савдо корхоналари; • туризмда ҳордиқ чиқариш корхоналари (кино концерт заллари, ўйин автомат заллари ва бошқалар);

• реклама ахборот туристик муассасалари (реклама агентликлари ва бюролари, ахборот туристик марказлари ва бошқалар); • давлат корхоналари (миллий, ҳудудий, унитар ва акционерлик тавсифидаги тижорат асосида туризм билан шуғулланувчилар). Туристик талаб − ўзига хос бўлган туристик маҳсулотлар (турли хизматлар ҳамда моддий неъматлар) таклифи билан тўқнашади. Бундай жараён туристик индустрияни шакллантиради. Туристик индустрия − туристларни жойлаштириш, транспорт, оммавий овқатланиш, ҳордиқ чиқариш, ўрганиш, иш, соғлом лаштириш, спорт, экскурсион ва бошқа хизматларни амалга оширувчи субъектлар йиғиндисидан иборат бўлади. Туристик индустрия катта моддий техника базасига эга. У кўп сонли инсонларнинг бандлигини таъминлайди ва миллий иқтисодиётнинг барча тармоқлари билан ўзаро алоқада бўлади. Туристик индустриянинг маҳсулоти – бу туристик саёҳат жараёнида вужудга келган ва ушбу саёҳатни таъминлаш, туристнинг эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган туристик хизматлар ва моддий неъмат (товар)лардир. Туризм индустриясининг тавсифли хусусияти шундан иборатки, у ўз ичига моддий (товар) ва номоддий (хизмат) ишлаб чиқарувчи корхоналарни бирлаштиради. Бу туризм индустрияси иқтисодиётининг хусусиятлари ва ўзига хос қийинчилиги билан изоҳланади. Яъни туристик маҳсулоти моддий ва номоддий товарлардан иборат, аммо унинг асоси бўлиб, шубҳасиз – хизмат (сервис) ҳисобланади. Туристлар учун маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг қуйидаги таснифини келтириш мумкин: • бевосита туристларга хизмат кўрсатишга мўлжалланганлари

(санаторийлар, пансионатлар, турбазалар ва ҳоказолар). Ёпиқ туристик ёки курорт марказлари таркибига, ушбу ҳудудда жойлашган қарийб барча корхоналар киради; • туристларга хизмат кўрсатишга мўлжалланганлари, бироқ уларнинг хизматларидан маҳаллий аҳоли ҳам фойдаланиши мумкин бўлган оммавий овқатланиш корхоналари, маданият муассасалари ва ҳоказолар; • маҳаллий аҳолига хизмат кўрсатишга мўлжалланган, аммо улар хизматидан туристлар ҳам фойдаланиши мумкин бўлган корхоналар: социал транспорт, почта ва ҳоказолар. Демак, туристик индустрия – бу мустақил хизмат кўрсатиш комплекси. Унга (қайд қилинган субъектлардан ташқари) туристик тавсифда бўлмаган турли ихтисослаштирилган корхоналар киради: йўловчи транспорти (ҳаво, сув, автомобиль, темир йўл), озиқ овқат саноати, қишлоқ хўжалигининг кўпчилик тармоқлари, шунингдек, туристлар фойдаланадиган бошқа хизматлар соҳаси. Иқтисодий нуқтаи назардан туристик индустрия – бу моддий техника базаси, хомашё ва ишчи кучини бирлаштирувчи ишлаб чиқариш (мулкий) комплексидир. 2.Туристик корхоналар функцияси Туристик корхона – бу мустақил хўжалик юритувчи субъект, у ўз мулкидан фойдаланиш асосида маҳсулот ишлаб чиқаради ва сотади. Туристик корхоналар турли мулк: хусусий, акциядорлик жамияти (АЖ), масъулияти чекланган жамият (МЧЖ)ти ва бошқа шаклларида бўлишлари мумкин. Барча туристик корхоналар сайёҳлик индустриянинг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Туристик корхона қайси турдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришни, уни қайси нархда сотишни, ўзининг қайси жойда жойлашишини ва бошқа муаммоларни мустақил равишда ҳал қилади. Туристик корхоналар туристлар эҳтиёжларини ва хоҳишларини комплекс тарзда қондиришади.

Туристик корхонанинг бош мақсади − истеъмолчилар талабини қондириш орқали фойда олишдир. У корхона ходимларининг ва мулк эгасининг социал ҳамда иқтисодий манфаатларини қондиришга хизмат қилади. Туристик корхона аҳолининг ҳордиқ чиқариш, дам олиш ва даволанишга йўналтирилган фаолият турлари билан шуғулланади. Туристик корхона қуйидаги функцияларни бажаради: • ташкил этиш; • маркетинг; • ишлаб чиқариш; • сотиш; • харид қилиш;  молиявий фаолият;  бошқарув. Ҳар бир ишловчи ушбу функцияларни бажаришда ва ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда қатнашади. 1.Ташкил этиш функцияси − узоқ ―мавсумлар ўртаси, ишлаб чиқариш биноларининг бўш туриши, хизматларнинг ҳаддан ташқари кўп бўлиши, хизмат кўрсатишга навбатлар кабиларни истисно қилиши лозим. 1. Маркетинг функцияси − бир неча йилдан кейин мижозлар талаблари, транспорт тарифлари қандай бўлади, мижозларни ўзгартириш зарурияти вужудга келадими, мижозлар корхонани келгусида қандай кўришади кабиларни ҳисобга олган ҳолда корхона фаолиятини аниқлаш ва прогнозлаштиришдан иборат бўлади. 2. Ишлаб чиқариш функцияси мижозлар талабларига мос равишда рақобатбардош нархларда сифатли туристик маҳсулот ва хизматларни тайёрлаш ҳамда тақдим этишдан иборатдир. Янги маҳсулотни шакллантириш технологик талабларни билувчи ишлаб чиқариш хизматларининг мижозлар талабларини билувчи тижорат ва маркетинг хизматлари билан ўзаро ҳаракатларини талаб қилади.

3. Сотиш функцияси. Корхона жамоаси туристик маҳсулотни сотиш учун мижозлар билан алоқаларни ва сотув бозорларини таъминлаши лозим. Сотиш функцияси қуйидагилар орқали амалга оширилади: • мижозлар тўғрисида маълумотлар банки (шахслар ва ташкилотлар рўйхати, манзили – доимий ва мумкин бўлган мижозларники); • мижозлар билан ахборот алоқалар тизими (каталоглар, хатлар, телефон алоқалари, битимлар, ташрифлар); • мижозлар билан тескари алоқалар; • буюртмани расмийлаштиришнинг қабул қилинган тартиби ва уларнинг бажарилишини текшириш. 4. Харид қилиш функцияси − туристик маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун зарур ашёларга бўлган талабни (етказиш муддатларини ҳисобга олган ҳолда) тўлиқ қондириши лозим, 5. Молиявий функция − кредит молия операцияларини, шу жумладан, корхона маблағлари ҳаракатини, унинг тўлов қобилиятини, иш ҳақининг ўз вақтида тўланишини, фойдаланган кредитлар учун тўловларни назорат қилишдан иборат. Бошқарув функцияси – туристик корхонанинг молиявий (унинг ривожланишини таъминловчи фойданинг олиниши) ва ижтимоий (миллий иқтисодиётни ривожлантиришда қатнашиш ва узоқ муддатли иш жойларини яратиш) мақсадларга эришишни таъминлайди. Одатда туристик бизнесда катта бўлмаган корхоналар фаолият юритишади. Бундай корхоналарни ташкил этишда катта инвестициялар талаб қилинмайди. Уларда маблағларнинг тез айланиши туфайли туристик корхоналар нисбатан юқори рентабелликка эга бўлишадилар. Туристик корхона фаолияти кўйилган мақсад ва вазифаларга боғлиқ бўлади. Айрим туристик корхоналар ўз фаолиятини хизмат пакетлар ишлаб чиқаришга марказлаштирадилар, янги ҳудудларни ўзлаштирадилар,

туризмнинг янги турларини ишлаб чикарадилар, бошқалари эса сотувга катта эътибор қаратишади. Туристик корхонанинг асосий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади: • туристлар эҳтиёжларига мос келадиган жозибадор туристик маҳсулотларни яратиш; • талаб даражасида таклифни сақлаб туриш; • туристик маҳсулот рақобатбардошлигини сақлаш; • туристларга сифатли хизмат кўрсатиш; • доимий мижозларга эга бўлиш; • молиявий барқарорликни таъминлаш. Туристик корхоналарни мақсадлари ва типлари бўйича таснифлаш мумкин. Мақсадлар бўйича туристик корхоналар болалар, ишчан, рекреацион туризм ва бошқа хизматларга ихтисослашган бўлади. Типлар бўйича – ички ва ташқи туризмга ихтисослашган корхоналарга бўлинади. Эксперт баҳолашлар шундан далолат берадики, кўпчилик давлатларда чет элга чиқувчи туристларнинг 40 фоизга яқини ўз саёҳатларини, ҳалқаро ва ички ташишларни, турпакетни, шунингдек, воситачилик операцияларини (суғурталаш, визаларни расмий лаштириш ва ҳоказолар) бажарувчи туристик корхоналар орқали ташкил этишади. Ўзининг асосий фаолияти мазмуни ва тавсифига кўра туристик корхоналар истеъмолчи (турист) ҳамда туристик маҳсулот ишлаб чиқарувчиси (меҳмонхона, транспорт, ресторан) ўртасидаги воситачи ҳисобланади. Замонавий туристик корхоналарга ҳам (товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарувчи бошқа корхоналар сингари) айрим муаммоларга дуч келиши, ноаниқ бозор ҳолати, туристик маҳсулотларга талабнинг мавсумий нобарқарорлиги, рақобатнинг кучайиши, молиявий ресурсларнинг етишмаслиги ва ҳоказолар хосдир.

Бундай шароитларда туристик корхонани ташкил этишнинг муҳим элементи бўлиб, уни ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлиги, инвестициядан олдинги баҳоланиши ҳисобланади. Бунинг учун туристик маҳсулот сотиш ҳажмини, фойдаси ва таннархи ҳажмини оптимал прогнозлаштириш зарур. Харажатлар ва даромадлар чегараларини билиш корхонанинг туристик бозорда ўз ўрнига эга бўлиш масаласини ечиш имконини беради. Туристик корхонанинг бозор муҳитида фаолият юритишлари туристик бозорнинг қонуниятлари ва хусусиятларини ўрганишни талаб қилади. Бу шуни англатадики, замонавий туризм иқтисодиёти туристик бозордаги талаб ва таклифни ҳар томонлама таҳлил қилишни ўз ичига олиши лозим. Туристик бозордаги иқтисодий тенглик, туристик индустрия нинг молиявий иқтисодий таҳлилини талаб қилади (унинг тузилишини, анъаналари ва ривожланиш шароитларини, функ ционал роли ва йўналтирилганлигини). Туризм ресурслари ва моддий техника базасини таҳлил қилиш туристик таклифнинг реал имкониятлари, туристик хизматларга талаб ва таклиф ўртасидаги тенглик, шунингдек, туристик маҳсулот сифати каби масалалар ечимига ёндашиш имконини беради. Корхона танлаган стратегияни амалга оширишда унга мос ташкилий таркибий тузилмани шакллантириш катта аҳамиятга эга. Кичик туркорхоналар учун, одатда, бошқарувнинг функционал тузилиши тавсифли. Бунда алоҳида функцияларни бажариш мутахассисларга юклатилади. Бошқарувда функционал тузилишнинг афзаллиги − яхши натижаларга эришиш устидан самарали назоратни ва операцияларни бошқаришнинг юқори сифатда бўлишидир. Бошқарув функционал тузилишнинг камчиликлари:

• турли функционал структуралар ўртасидаги доимий ўзаро алоқаларни сақлаб туришдаги қийинчиликлар; • ўта марказлаштириш тенденцияларининг намоён бўлиши; • қарорлар қабул қилишнинг узоқ муддатлилиги; • ўзгаришларга қийинчилик билан муносабат билдирувчи нисбатан қотиб қолган ташкилий шакл. Йирик корхоналар учун бошқарувнинг чизиқли функционал (штабли) тузилиши тавсифлидир. Бошқарувнинг бундай тузилишда жамоани бошқарадиган раҳбарга аниқ масалаларни ишлаб чиқишда ва тегишли қарорларни, дастурларни, режаларни қабул қилишда функционал бўлинмалар (бўлимлар, бюролар ва ҳоказолар) ёрдам беради. Функционал тузилишли бўлинмалар чизиқли раҳбарга бўйсунади. Чизиқли функционал бошқарув тузилишининг афзалликлари: • ишловчиларни ихтисослаштириш билан боғлиқ қарорлар ва режаларни яхши тайёрлаш; • маслаҳатчилар ва экспертларни жалб қилиш имконияти. Чизиқли функционал бошқарув тузилишининг камчиликлари: • ишлаб чиқариш бўлинмалари ўртасида горизонтал даражада яқин ўзаро алоқалар ва ўзаро ҳаракатларнинг бўлмаслиги; • керакли даражада аниқ бўлмаган жавобгарлик (одатда қарор қабул қилувчи унинг бажарилишида қатнашмайди); • вертикал бўйича алоқалар тизимининг ўта ривожланиши, яъни ўта марказлаштириш тенденцияси. Бир бирларидан узоқда иш олиб борувчи компаниялар учун бошқарувнинг ҳудудий тузилмаси тавсифлидир. Кўриб чиқилган ташкилий тузилмалар базали ҳисобланади ва аниқ бошқарув объектларига тегишли равишда деталлаштирилиши мумкин.

Туристик корхонанинг ташкилий тузилмаси бозор хусусият лари ва бошқа бир қатор омиллар асосида таркиб топади. Ҳар бир туристик корхона ўз тузилмасини ўз вазифалари ва эҳтиёжларига қараб мослаштиради. Корхонанинг ташкилий тузилмаси, зарурият туғилганда иш шароитлари, ходимларнинг малакаси ва имкониятларининг ўсишини ҳисобга олган ҳолда қайта кўриб чиқилиши лозим. Самарали ташкилий тузилма корхонанинг бозордаги кўп йиллик фаолият юритиш тажрибаси асосида яратилади ва динамик стратегиянинг муҳим элементларидан бири бўлиб ҳисобланади. 3. Туристик бизнес соҳасидаги ташкилий-ҳуқуқий шакллар Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар асосида кўпукладли иқтисодиётнинг шаклланиши, мулкдорлар синфининг пайдо бўлиши − инсон фаолиятининг барча доираларида хўжалик юритиш бозор механизмларининг ривожланаётганидан дарак беради. Турли мулк шаклларига асосланган иқтисодиёт туристик корхоналарнинг турли ташкилий ҳуқуқий шаклларининг фаолият юритишларини кўзда тутади. Корхоналарнинг ташкилий ҳуқуқий шакли: • устав фондининг шаклланиш тартиби; • корхона мажбуриятлари бўйича жавобгарлик даражаси; • мулк шакли билан белгиланади. Туристик корхоналарнинг ҳуқуқий асоси бўлиб Ўзбекистон Республикасининг ―Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафо латлари тўғрисидаги (2000 йил 25 май), ―Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги (1996 йил 26 апрель), ―Хусусий корхоналар тўғрисидаги (2003 йил 11 декабрь), ―Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисидаги (2001 йил 6 декабрь) қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар ҳисобланади.

Туристик корхонанинг иқтисодий табиатини тушуниш учун, дастлаб унинг таърифига мурожаат қилиш лозим. Улардан айримлари: Корхона – бу ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланувчи ва бошқарув қарорларини қабул қилишда хўжалик мустақиллигига эга бўлган иқтисодий субъектдир. Корхона – бу бир гуруҳ шахсларнинг (мулк эгаларининг) манфаатларини амалга ошириш учун ташкил этилган ташкилот. Корхона – бу бир бирлари билан шартномалар асосида боғланган шахслар каолицияси (бирлашмаси)дир. Тижорат ташкилоти сифатида ҳар қандай корхона ҳам стратегик, ҳамтактик мақсадларни белгилаш ва уларни амалга ошириш орқали максимал фойда олишга ҳаракат қилади. Улар қуйидагилардан иборат: • сотиш ҳажмларини ошириш; • юқорироқ ўсиш суръатларига эришиш; • бозор ҳиссасини ошириш; • жалб қилинган капиталга нисбатан фойдани ошириш; • компания акциясига даромадни ошириш (агарда у акционерлик компанияси бўлса); • акциялар бозор қийматини ошириш (агарда у очиқ турдаги акционерлик жамияти бўлса); • капитал структурасини ўзгартириш. Корхонанинг бу мақсадларини амалга ошириш, мамлакат иқтисодиётининг ҳолати, корхона фаолиятининг ривожланиш тенденциялари ва ҳаётийлик даражасига боғлиқ бўлади. Ходимларининг сонига кўра туристик хизмат кўрсатувчи субъектлар − микрофирма, кичик, ўрта ва йирик корхоналарга бўлинади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил

11 октябрдаги 439 сонли қарори билан тасдиқланган ―Кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларига тегишли бўлган корхоналар ва ташкилотлар классификациясига кўра ходимлар сони 1 10 та бўлган субъект микрофирма, ходимлар сони 11 25 та бўлгани эса кичик корхона ҳисобланади. Таъсисчиларининг таркибига кўра туристик корхоналарни маҳаллий ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарга бўлиш мумкин. Хорижий инвестициялар иштирокидаги туристик корхонанинг Устав капитали фақат хорижий таъсисчилар, шунингдек, маҳаллий ва хорижий таъсисчилар маблағларидан шакллантирилади. Юқорида қайд этилганидек, туристик корхоналар − хусусий, АЖ ва МЧЖ шаклларида бўлади. Хусусий корхона деганда шундай корхона тушуниладики, унинг эгаси ўз манфаатларидан келиб чиққан ҳолда мустақил равишда ишни олиб боради ва барча мажбуриятлари бўйича шахсий (чекланмаган) жавобгарликка эга. Бундай турдаги корхонани одатда бир кишининг бизнеси ёки хусусий мулки деб номлашади. Унинг эгаси ишлаб чиқариш фаолияти учун зарур бўлган барча моддий ресурсларга ва асбоб ускуналарга эга бўлади, шунингдек, корхона фаолиятини шахсан назорат қилади. Хусусий корхонанинг таъсис ҳужжати сифатида, унинг Устави қабул қилинади. Корхонанинг Устави қонун ҳужжатларига зид келмайдиган бошқа қоидаларни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Хусусий корхонанинг Устав капитали бўлинмас бўлиб, уни мулкдорнинг ўзи белгилайди. Хусусий корхона Устав капиталига киритадиган мол мулк қиймати мулкдор томонидан мустақил баҳоланади. Хусусий корхона Устав капитали шакллантирилаётганда мулкдор ўз оила аъзоларининг умумий мулки ҳисобланган мол мулкни корхонага

бераётган бўлса, ушбу мол мулкнинг барча мулкдорларидан нотариал тасдиқланган розилик олиш талаб этилади. Хусусий корхона афзалликларига қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. Уни юридик расмийлаштириш енгил ва рўйхатдан ўтказиш кўп маблағ талаб қилмайди. 2. Мулкдор ўзига хўжайин ва иқтисодий ҳаракат эркинлигига эга бўлади. 3. Корхона фаолияти устидан тўлиқ назорат амалга оширилади, унинг эгаси барча масалаларни мустақил ҳал этади: харид қилиш, сотиш, ходимларни жалб қилиш ва уларни иш билан таъминлаш, ишлаб чиқариш ва рекламани ташкил этиш, шунингдек, фойдани тақсимлашда вужудга келиши мумкин бўлган турли жиҳатларни кўздан қочирмайди. Юқорида қайд қилинган ютуқлар билан бир қаторда бундай ташкилий шаклнинг камчиликлари ҳам мавжуд ва улар сезиларлидир: 1. Айрим ҳолатлардан ташқари хусусий тадбиркорликнинг молиявий ресурслари корхонанинг йирик корхонага айланиши учун етарли бўлмайди. Чунки хусусий тадбиркорликда банкротлик хавф хатари даражаси юқори бўлади, тижорат банклари ҳам уларга катта ҳажмдаги кредитлар беришни унчалик ҳам хоҳлашмайдилар. 2. Мулк эгаси чекланмаган жавобгарликни ўз зиммасига олган субьект ҳисобланади. У нафақат корхона активларини, балки шахсий активларини ҳам хавф хатарга қўяди. Агарда корхона банкрот бўлган тақдирда, у шахсан корхонанинг барча қарзлари бўйича жавоб беради. Бундай ҳолатда қарзларни тўлаш учун эганинг шахсий мулки ҳам сотилиши мумкин. Туризмда оммабоп бўлган ташкилий ҳуқуқий шакл бўлиб, МЧЖ ҳисобланади. Ушбу ташкилий ҳуқуқий шаклга 75 фоиз туристик корхоналар мансубдир. Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар таъсис ҳужжатлари сифатида жамиятнинг таъсис шартномаси ва устави қабул қилинади.

Жамият бир шахс томонидан таъсис этилган тақдирда, шу шахс тасдиқлаган устав жамиятнинг таъсис ҳужжати ҳисобланади. Жамият иштирокчиларининг сони икки ва ундан ортиқ кишига кўпайса, улар ўртасида таъсис шартномаси тузилиши талаб қилинади. Жамият иштирокчисининг, аудиторнинг ёки исталган манфаатдор шахснинг талабига биноан жамият уларга жамиятнинг таъсис ҳужжатлари билан, шу жумладан унга киритилган ўзгартишлар билан танишиш имкониятини бериши шарт. Жамият иштирокчисининг талабига биноан жамият унга жамиятнинг таъсис шартномаси ва устави нусхаларини бериши шарт. Нусхаларни берганлик учун жамият томонидан олинадиган ҳақ уларни тайёрлашга кетган харажатлардан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Таъсис ҳужжатларига ўзгартиришлар жамият иштирокчи ларининг умумий йиғилиши қарорига биноан киритилади ва киритилган ўзгартишлар давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Жамиятнинг таъсис ҳужжатларига киритилган ўзгартишлар давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб учинчи шахслар учун кучга киради. Ваколатхоналар ва филиаллар ташкил этилиши, шунингдек, жамиятнинг почта манзили ўзгариши билан боғлиқ ўзгартишлар киритилган ҳолларда, бундай ўзгартишлар юридик шахсларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган хабардор қилинган пайтдан бошлаб учинчи шахслар учун кучга киради. Таъсис шартномаси қоидалари билан жамият Устави қоидалари мос келмаган ҳолларда жамият Устави қоидалари учинчи шахслар ва жамият иштирокчилари учун устувор кучга эга бўлади. Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятларнинг таъсис шартномасида жамиятнинг муассислари жамиятни тузиш мажбуриятини оладилар ва уни тузиш юзасидан биргаликдаги фаолият тартибини белгилайдилар. Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамият ларнинг Устав капитали унинг иштирокчилари улушларининг номинал қийматларидан таркиб топади. Жамият иштирокчисининг жамият Устав

капиталидаги улушининг миқдори фоизларда ёки каср кўринишида белгиланади. Жамият иштирокчиси улушининг миқдори унинг улуши номинал қиймати билан жамият Устав капиталининг нисбатига тенг бўлиши лозим. Корхона Уставида жамият иштирокчилари улушининг энг юқори миқдори ҳамда улушларининг нисбатини ўзгартириш имконияти чеклаб қўйилиши мумкин. Жамият давлат рўйхатидан ўтказиладиган пайтга қадар унинг ҳар бир иштирокчиси таъсис ҳужжатларида кўрсатилган жамиятнинг Устав капиталидаги ўз ҳиссасининг камида ўттиз фоизини киритиши шарт. Жамиятнинг ҳар бир иштирокчиси таъсис ҳужжатларида белгиланган ва жамият давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб бир йилдан ошмайдиган муддат мобайнида жамиятнинг Устав капиталига ўз ҳиссасини тўлиқ киритиши керак. Ҳиссанинг тўлиқ киритилганлиги − жамият иштирокчисига бериладиган гувоҳнома билан тасдиқланади. Жамият иштирокчилари ҳамда унга қабул қилинадиган учинчи шахслар томонидан жамиятнинг Устав капиталига киритилган пулсиз (мол мулк кўринишидаги) ҳиссаларнинг пул баҳоси жамият умумий йиғилишида барча иштирокчилари томонидан бир овоздан қабул қилинадиган қарори билан тасдиқланади. Жамият устав капиталига ҳисса сифатида киритилган мол мулкдан фойдаланиш муддати ўтгунга қадар ушбу мол мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи тугатилган тақдирда, жамият мол мулкни берган иштирокчига (шундай мол мулкдан ва шунга ўхшаш шароитларда қолган муддат мобайнида фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақга тенг) товон пулини тўлаши шарт. Товон пули бир ой ичида бир йўла тўланиши керак. Масъулияти чекланган жамиятининг афзалликларига қуйидаги ларни келтириш мумкин: 1. Тадбиркорликни ташкил этиш енгилроқ кечади, қарийб барча ҳолатларда ёзма келушув тузилади. Бюрократик тўсиқлар ҳам кам бўлади.

2. Шериклик кўпчилик инсонларни бирлаштирилганлиги туфайли ундаги дастлабки капитал якка хусусий корхонага қараганда кўп бўлади. 3. Корхонани бошқариш ихтисослашган бўлади. Қатнашчи ларнинг ҳар бири ишнинг аниқ участкаси бўйича ўзига жавобгарликни олиши мумкин. 4. Молиявий ва бошқа муаммоларни ҳал қилишнинг катта даражадаги осонлиги. Тадбиркорликнинг бундай шаклидаги асосий камчиликлар қуйидагилар ҳисобланади: 1. Бошқарувда бир неча киши қатнашади. Бундай бўлиниш манфаатларнинг мос келмаслигига, кескин ҳаракатлар зарур бўлганда келишилмаган сиёсатга ёки ҳаракатсизликка олиб келади. 2. Шериклик фаолиятининг узоқ давом этишини кўзда тутиш қийин. Шерикликдан чиқиш ёки шерикнинг ўлими, одатда корхонанинг тарқалиши ёки қайта шаклланиши ва фаолиятининг тўхталишига олиб келади. 3. Шериклик корхона фаолияти учун чекланмаган жавобгарликдан азият чекиши мумкин. Тўлиқ шериклик шуни англатадики, ҳар бир қатнашчи корхона қарзлари учун тўлиқ жавоб беради. Тадбиркорлик фаолияти иштирокчиларидан яна бири – бу акциядорлик жамиятидир. Акциядорлик жамиятининг таъсис ҳужжати сифатида, таъсис йиғилиши (муассис) тасдиқлаган устав қабул қилинади. Давлат корхонаси акциядорлик жамиятига айлантирилаётганда давлат мулкини тасарруф этишга ваколатли орган тасдиқлайдиган эмиссия маълумотномаси ҳам таъсис ҳужжати ҳисобланади. Акциядорлик жамиятининг уставида битта акциядорга тегишли бўлган акциялар сони ва улар номинал қийматининг суммаси чеклаб қўйилиши мумкин.

Акциядорлик жамияти уставига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ёки уни янги таҳрирда тасдиқлаш акциядорларнинг умумий йиғилишида иштирок этаётган овоз берувчи акциядорларнинг тўртдан уч қисмдан иборат кўпчилик овози билан қабул қилинган акциядорлар умумий йиғилишининг қарорига биноан амалга оширилади. Корхонанинг устав капитали акциядорлар сотиб олган жамият акцияларининг номинал қийматидан ташкил топади. Муомалага чиқариладиган барча акцияларнинг номинал қиймати бир хил бўлиши лозим. Акциядорлик жамияти устав капиталининг ҳажми − кредиторлар манфаатларини энг кам миқдорда кафолатлайдиган даражада белгиланади. Акциядорлик жамияти давлат мулки негизида тузилган тақдирда корхонанинг мол мулки − қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда аниқланган бозор баҳосида жамият Устав капитали суммасини ташкил этади. Акциядорлик жамиятлари, амалдаги меъёрий ҳужжатларга биноан, оддий акцияларни, шунингдек, бир ёки бир неча турдаги имтиёзли акцияларни эмиссия қилишга ҳақлидирлар. Муомалага чиқарилган имтиёзли акцияларнинг номинал қиймати жамият Устав капиталининг йигирма фоизидан ошмаслиги лозим. Акцияларнинг номинал қиймати юз сўмдан кам бўлиши мумкин эмас. Жамият таъсис этилаётганда унинг барча акциялари таъсисчилар ўртасида жойлаштирилган бўлиши керак. Акциядорлик жамияти устав капиталини (таъсис ҳужжатларида назарда тутилган миқдорда) шакллантиришнинг энг кўп муддати жамият давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан бир йилдан ошмаслиги лозим. Акцияда кўрсатилган ва жамият акциядорлари реестрига киритилган жисмоний ёки юридик шахс − эгаси ёзилган акциянинг соҳиби, яъни акциядори ҳисобланади.

Эгаси ёзилмаган акцияни сақловчи шу акциянинг эгасидир. Эгаси ёзилмаган акциялар жамият акциядорларининг реестрига киритилмаган ҳолда бошқа шахсларга мулк қилиб берилади. Оддий акциялар овоз берувчи бўлиб, уларнинг эгаларига дивидендлар олиш, жамиятнинг умумий йиғилишларида ва жамиятни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини беради. Имтиёзли акциялар ўз эгаларига корхона фойда кўриш кўрмаслигидан қатъи назар, муайян дивидендларни, шунингдек, корхона тугатилганда акцияларга қўйилган маблағларни биринчи навбатда олиш ҳуқуқини беради. Муомалага чиқариладиган акцияларнинг хиллари, уларни тарқатиш ва жойлаштириш, улар бўйича дивидендлар тўлаш тартиби акциядорлик жамиятининг уставида белгилаб қўйилади. Тадбиркорликнинг акциядорлик жамияти афзалликларига қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. Пул капиталини жалб қилиш масалалари бўйича бизнесни ташкил этишнинг самарали шакли. Акциядорлик жамиятига молиялаштиришнинг ноёб шакли мансубдир – акцияларни сотиш орқали кўп сонли шахсларнинг жамғармаларини жалб қилиш имкониятлари пайдо бўлади. 2. Акциядорлик жамиятининг афзаликларидан яна бири – бу чекланган жавобгарликдир. Акциядорлар фақат акцияларни харид қилишда ишлатилган сўмма доирасида хавф хатарга эга бўладилар. Агарда акциядорлик жамияти банкрот бўлган тақдирда уларнинг шахсий активларига таҳдид бўлмайди. Кредиторлар даъвони хусусий шахс сифатидаги эгаларга эмас, балки юридик шахс сифатидаги акциядорлик жамиятига тақдим этишлари мумкин. Чекланган жавобгарлик ҳуқуқи акциядорлик жамиятига пул капиталини жалб қилишни сезиларли даражада осонлаштиради.

3. Акциядорлик жамияти юридик шахс бўлганлиги сабабли, у эгаларига боғлиқ бўлмаган ҳолда фаолият юритади. Шу сабабдан ҳам унинг тугатилиш эҳтимоли камроқ. Акциядорлик жамияти фаолияти, аксарият ҳолларда, доимийдир. Акцияларни сотиш орқали акциядорлик жамияти унинг яхлитлигига зарар етказмайди. Юқорида қайд қилинган афзалликлар билан бир қаторда акциядорлик жамиятининг айрим камчиликлари ҳам мавжуд. Улар жумласига қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. Акциядорлик жамиятининг камчилиги – унинг фойдасини солиққа тортиш масаласида яққол кўзга ташланади. Корхонанинг фойдаси икки маротаба солиққа тортилади: биринчи маротаба акциядорлик жамиятининг соф фойдаси, иккинчи маротаба акция эгасининг дивиденд шаклидаги даромади. 2. Хусусий корхоналарда мулкдор барча активларни бевосита бошқаради ва назорат қилади. Акциядорлик жамиятида эса мулк эгаларининг ҳар бири корхона фаолияти устидан доимо назорат қилаолмайдилар. Корхона акциялари бир неча минглаб шахслар ўртасида тақсимланган бўлади. Уларнинг аксарияти лоқайд бўлади. Улар овоз бериш ҳуқуқидан тўлиғича фойдаланишмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

O'xshashlar

Туристик маҳсулотнинг иқтисодий табиати

Суғурта ишининг иқтисодий асослари

Туристик маршрутлар ишлаб чиқишни ривожлантиришнинг назарий асослари

Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий - иқтисодий асослари

Таваккалчилик, уни иқтисодий асослари ва чегаралари