O`zlik kapitali hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

O`zlik kapitali hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

299 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Korxona o`z lik kapitalining ta`rifi va uning tarkibiy qismlari 2. Ustav kapitalining hisobi 3. Qo`shilgan kapital hisobi 4. 3axira kapitali hisobi 5. Sotib olingan o`z aktsiyalari hisobi 6. Ma q sadli tushumlar hisobi 7. Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari uchun zahiralar hisobi 8. Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobi 9. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot va unga o`zgartirishlar kiritish tartibi 10. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi ma`lumotlarni yoritish

www.arxiv.uz Korxona o`zlik kapitalining ta`rifi va uning tarkibiy qismlari Korxona o`z faoliyatini yuritishi uchun tegishli miqdordagi kapitalga ega bo`lishi lozim. Korxona yangi tashkil b o` lganda q uyidagi tenglikni kuzatish mumkin: AK Т IVLAR  KAPI Т AL Ya ь ni davlat ruyxatidan o` tgan kapitalning h ar bir so`miga ta ь sischilar tomonidan u yoki bu k o` rinishda qo` shilayotgan aktiv t o`g` ri keladi. Keyinro q esa bu tenglik o` zgaradi. Buxgalteriya h isobining xalkaro standartlariga k o` ra «kapital korxonaning barcha majburiyatlari chi q arib yuborilgandan keyin q olgan aktivlarning bir q ismidir» , ya ь ni AK Т IVLAR- MAJBURIYA Т LAR  KAPI Т AL Shuning uchun h am uni k o` pchilik olimlar kompaniyaning sof aktivlari h am deb atasha-di. 15 –sonli va «Buxgalteriya balansi» deb nomlangan Buxgalteriya h isobining mil-liy standartida korxona o` zlik kapitalining tarkibi q uyidagi tartibda berilgan: 1. Ustav kapitali Qo`shilgan kapital 3axira kapitali Sotib olingan o`z aktsiyalari Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) Ma q sadli moliyalashtirish Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi Korxona ustav kapitalining hisobi. Ustav kapitali qatnashchilar tamonidan korxonani tashkil topish payti da uni faoiyatini ta`minlash uchun ta`sis h ujjatlarida ko`rsatilgan miq dorda qo`shilgan qo`yilmalari qiymatidan tashkil topadi. Ustav kapitali mulk shakliga ko`ra korxo- nalarda aktsiyalar, paylar va ulushlar holida yuza ga kelishi mumkin. Davlat va no-

www.arxiv.uz davlat tashkilotlari esa Ustav kapitali o` rniga belgilangan tartibda Ustav jam- g`armasini shakllantiradilar. Ustav kapitali (jamg`armasi)ning summasi ta`sis shartnomasi va korxona Ustavi da ko`rsatilgan bo`ladi. Korxona tegishli tashkilotlarda davlat ro`yxati-dan o`tganidan keyin uning Ustav kapitalini buxgalteriya huj jatlarida aks etti-rish zaruriyati tug`iladi. Yangi hisobvaraqlar rejasiga ko`ra Ustav kapitalini hi-sobga olish va qatnashchilarning ulushlari bo`yicha korxona oldidagi qarzla-rining hisobini amalga oshirish uchun qu yidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Oddiy ak- tsiyalar»; «Imtiyozli aktsiyalar»; «Pay va ulushlar», «Muassislarning Ustav kapitali (fondi)ga badallar bo`yicha qarzlari» Ustav kapitalining tarkibi korxonaning tashkiliy-huquqiy shakliga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxona larda Ustav kapitalini yuzaga kelish jarayonini misollar yordamida ko` rib chiqamiz. Х ususiy mulkchilikka asoslangan korxonalarda Ustav kapitali hisobi. Bunday korxonalarda Ustav kapitali summasi davlat ro`yxatiga olinga nidan keyin ta`sis hujjatlarida keltirilgan miqdorda buxgalteriya hisobi da aks etti-riladi. Masalan, tadbirkor Dilafro`z Abdullaeva xususiy mulkka asoslangan va Us-tav kapitali 500000 so`mni tashkil qilgan o`z korxonasini davlat ro`yxatidan o`t-kazdi. Bu xo`jalik muomalasi buxgalte riya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzlari» 500000 Kt « Ustav kapitali» 500000 Ustav kapitali pul mablag`i, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar moddiy qiymatliklar, qimmatli qog`ozlar va boshqa aktivlar holida shakllanishi mumkin. D.Abdullaeva korxona Ustav kapitalini shakllantirish uchun 50000 so`m naqd pul, 200000 so`mlik asosiy vosita, 175000 so`mlik ak tsiya va 50000 so`m miqdorida tovar kiritdi. Korxona hisob xodimi bu xo` jalik muomalasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi rasmiylashtirishi lo zim. Dt «Pul mablag`lari» 50000 Dt «Asosiy vositalar» 200000

www.arxiv.uz Dt «Qimmatli qog`ozlar» 175000 Dt «Ombordagi tovarlar» 50000 Kt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 475000 Ustav kapitalining shakllangan va muassisning hisobot davrining oxi- rigacha qo`shib ulgurmagan ta`sis badali buxgalteriya balansida tegishli moddalar orqali aloxida-aloxida aks ettiriladi. Sherikchilik korxonalarida Ustav kapitalini hisobga olish tartibi Birdan ortiq shaxslar tomonidan tashkil qilinayotgan korxonalarda Ustav kapitalini hisobga olishning xususiyatli tomoni shundaki, unda har bir qatnash-chining Ustav kapitaliga qo`shayotgan hissasi alohida hisobga olinishi lozim. Misol uchun, tadbirkorlik bilan shug`ullanishni ko`zda tutayotgan shaxslar Shuhrat Husanov, Bobirjon Qayumov, Ol ь ga Kim Ustav kapitali 1200000 so`mdan iborat bo`lgan sherik-chilik korxonasini tashkil qilishga qaror qildilar. Т a`sis shartnomasiga ko`ra Ustav kapitalining 480000 so`mi, ya`ni 40% Shuhrat Husanovga, 420000 so`mi ya`ni 35% Bobir jon Qayumovga va 300000 so`mi ya`ni 25 % esa Ol ь ga Kimga tegishli. Bu ho lat buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Sh.Husanovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 480000 Dt «B.Qayumovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 420000 Dt «O.Kimning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 300000 Kt «Pay va ulushlar» 1200000 Sh.Husanov o`ziga tegishli badalni asbob-uskuna holida, B.Qayumov xom ashyo holida, O.Kim esa naqd pul holida qo`shdilar va korxona hisobchisi bu xo`jalik muomalasini quyidagicha rasmiylashtirishi lozim: Dt «Asbob-uskunalar» 480000 Dt « Х om ashyo» 420000 Dt «Pul mablag`lari» 300000 Kt «Sh.Husanovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 480000 Kt «B.Qayumovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 420000 Kt «O.Kimning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 300000

www.arxiv.uz Ustav kapitaliga qo`shilgan ulush muassislarga korxona foydasini o`sha nisbatlarda o`zlashtirish h uquqini beradi. Misol uchun sherikchilik korxonasi hisobot yilini 800000 so`m foyda bilan yakunladi. Qatnashchilar bu summaning 500000 so`- mini taqsimlashga qaror qildilar. Т a`sis shartnomasiga ko`ra bu summaning 40 % Sh.Husanovga, 35% B.Qayumovga va 25% esa O.Kimga tegishli bo`ladi. Foydaning taqsimlanishi buxgalteriya hisobida q uyidagicha aks ettiriladi. Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» 500000 Kt «Sh. Husanovga to`lanadigan dividend» 200000 Kt «B.Qayumovga to`lanadigan dividend» 175000 Kt «O.Kimga to`lanadigan dividend» 125000 Aktsiyadorlik jamiyatlarida Ustav kapitalini hisobga olish tartibi. Ustav kapitali muayayn aktsiyalar soniga bo`lingan jamiyat aktsiyadorlik ja miyati hisoblanadi. Aktsiyadorlik jamiyatining ishtirokchilari uning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog`liq zarar uchun o`zlariga qarashli aktsiyalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar. Aktsiyadorlik jamiyati ochiq yoki yopiq holda tashkil qilinishi mumk in. Ishtirokchilari o`zlariga qarashli aktsiyalarni boshqa aktsiyadorlarning roziligisiz o`zga shaxslarga sotishlari mumkin bo`lgan aktsiya-dorlik jamiya ti ochiq aktsiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Bunday aktsiyadorlik ja-miyati o`zi chiqaradigan aktsiyalarga qonun xujjatlarida belgilab qo`yiladigan shartlar asosida ochiq obuna o`tkazishga va ularni erkin sotishga haqli. Ak tsiyalari faqat o`zining muassislari orasida yoki oldindan belgilab qo`yi ladigan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanadigan aktsiyadorlik jamiyati yo piq aktsiyadorlik jamiyati deb yuritiladi. Bunday jamiyat o`zi chiqaradigan aktsiyalarga ochiq obuna o`tkazishga yoki ular-ni sotib olish uchun cheklanmagan doiradagi shaxslarga boshqacha tarzda tavsiya etishga haqli emas. Aktsiyadorlik jamiyatlarining Ustav kapitali uning ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan bo`lishi lozim va u aktsiyadorlar sotib olgan jamiyat aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topadi. Aktsiyaning nominal qiymati deganda o`sha qimmatli qog`ozda aks ettirilgan qiymatga aytiladi. Jamiyat ning aktsiyalari oddiy va imtiyozli aktsiyalarga bo`linadi. Oddiy aktsiyalar - egasiga shu qimmatli qog`ozda belgilangan miqdorda aktsiyani chiqargan korxona mulkiga egalik qilish, dividendlar

www.arxiv.uz olish va jamiyatni boshqaruvida ishtirok etish huquqini beradi. Aktsiya egalariga dividendlarni, shuningdek, aktsiyadorlik jamiyati tugatilganda aktsiyalarga quyilgan mablag`larni birinchi navbatda olish huquqini beradigan aktsiyalar imtiyozli aktsiyalar hisoblanadi.Imtiyozli aktsiyalar ularning egalariga, korxona foyda qo`rish-qo` rmasli- gidan qat ь iy nazar, muayyan dividendlar olish huquqini beradi. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatning aktsiyalari faqat egasi yoziladigan aktsiyalar bo`lishi mumkin, ularni boshqa shaxsga o`tkazish tartibi korxona Ustav ida belgilab qo`yiladi. Aktsiyalar uchun to`lovni amalga oshirish muddati aktsiyadorlarning umumiy yi g` ilishida belgilanadi, lekin bu muddat aktsiyalar chiqarilgan vaqtdan boshlab bir yildan ortib ketmasligi lo zim. Aktsiyalarga haq to`lash pul, qimmatli qog`ozlar, tovar- moddiy qiymat liklar yoki pulda baholanadigan huquqlar vositasida amalga oshirilishi mumkin. Pul mablag`laridan tashqari aktsiyalar uchun to`lanayotgan barcha qiymat- liklarning bahosi tegishli huquqka ega bo`lgan auditor yoki baholash bo`yicha mutaxassis tomonidan xolisona aniqlanishi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatlarida Ustav kapi-talini tashkil qilish muomalalari tegishli buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiy- lashtirilishi lozim. 1-misol . Davlat ro`yxatida yangi tashkil topgan aktsiyadorlik jamiyati yuzaga keldi deb faraz qilamiz. Т a`sis hujjatlariga ko`ra uning Ustav kapita li nominal qiymati 100 so`m bo`lgan 10000 ta oddiy aktsiyalardan iborat. Hisobot davrida aktsiya-larning 5000 donasi ishtirokchilarga so tildi. Bu ho`jalik muomalalari quyidagi bux-galte riya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi. Aktsiyadorlik jamiyatshing Ustav kapitali ro`yxatga olingan paytda Dt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 1000000 Kt «Oddiy aktsiyalar» 1000000 Sotilgan aktsiyalar uchun pul kelib tushganida Dt «Pul mablag`lari» 500000 Kt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 500000

www.arxiv.uz Aktsiyadorlar lozim deb topgan paytda korxonaning Ustav kapitalini oshirish yoki kamaytirish to`g`risida qaror qabul qilishlari lozim. Ustav kapi talini ko`paytirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirish mumkin: aktsiyalarning qo`shimcha emissiyasini amalga oshirish; qo`shilgan kapital hisobidan oshirish; taqsimlanmagan foyda hisobidan oshirish; Ustav kapitalini kamaytirish hollari esa: jamiyat tomonidan o`z aktsiyalarini qayta sotib olish va ularni bekor qi lish; jamiyatning qo`shilishi, bo`linishi yoki qayta tashkil q ilinishi kabi bir qa tor sabablar natijasida yuz berishi mumkin. Ustav kapitalini oshirish yoki kamaytirish bilan bog`liq buxgalteriya yozuvlari ta`sis hujjatlariga rasmiy o`zgartirishlar kiritilgandan so`nggina t u zi-lishi mumkin. Q o` shilgan kapital hisobi. Jamiyatning xo`jalik faoliyati davomida yangi mulkning paydo bo`lishi, yoki mavjud mulkning o`sishi yuz berishi va bu holat korxona aktivlarining ko`pa- yishiga sabab bo`lishi mumkin. Ushbu qiymatliklarni kelib tushish manbalari va aktivlarning balans qiymatini o`sishini hisobga olish uchun buxgalteriya hiso-biga «qo`shilgan kapital» tushunchasi kiritilgan. Qo` shilgan kapital korxona o`z kapitalining tarkibiy qismi hisoblanib u buxgalteriya hisobining alohida ob`ekti hisoblanadi. Yangi hisobvaraqlar rejasida qo`shilgan kapitalni hisobga olish uchun quyidagi ishchi hisobva raqlar ochilgan: «Emissiya daromadi» ; « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» ; «Emissiya daromadi» hisobvarag`i bo`yicha ochiq aktsiyadorlik jamiyatida ak tsiya-larni nominal qiymatdan ortiqcha sotish evaziga yuzaga kelgan daromad hisobga oli-nadi. Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo`lgan bu daro mad

www.arxiv.uz qo`shilgan kapital sifatida ta`rif etiladi va bu holatda uni jamiyatning istemoliga yo`naltirish mumkin emas. Emissiya daromadini yuzaga ke lish holatini quyidagi misol orqali ko`rish mumkin: 2-misol . Birinchi misolda keltirilgan aktsiyadorlik jamiyati o`tgan hisob ot davrida sotilmay qolgan 5000 dona oddiy aktsiyalarining har bir dona sini 120 so`m- dan sotishga erishdi. Bu xo`jalik muomalasi quyidagi bux galteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Pul mablag`lari» 600000 Kt «Oddiy aktsiyalar» 500000 Kt «Emissiya daromadi» 100000 Agar aktsiyadorlik jamiyatining ta`sis hujjatlarida uning Ustav kapita lini shakllantirishda xorijiy sarmoyadorning ishtiroki ko`zda tutilgan bo`lsa yangi hisob- varaqlar rejasidagi qo`shilgan kapital tarkibiga kiruvchi « Ustav kapitalini shakl- lantirishdagi kurs farqi» deb nomlangan yana bir ishchi hisobvaraqdan foydalanishga zaruriyat tug`iladi. Bu h olat xorijiy valyuta summasini (AQSh dollari) ta`sis hujjatlarida aks ettirilgan kundagi kurs bilan uni sarmoyador tomonidan badal si-fatida haqiqatda qo`shgan kundagi kurs o`rtasidagi farq yuzaga kelishi natijasida paydo bo`ladi . 3-misol. 200 Х yilning iyul oyida Ustav jamg`armasi 10000000 so`m bo`lgan yopiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro`yxatidan o`tkazildi. Bu jamiyatning Ustav kapitalidagi xorijiy sarmoyadorning ulushi 75%, O`zbekistonniki esa 25% yoki 7500000 so`m. Ustav kapitalini ta`sis xujjatlarida aks ettirilgan kundagi kursga ko`ra 1 AQSh dollari 750 o`zbek so`miga teng. Demak xorijiy hamkor o`z ulu shini 10000 AQSh dollari miq dorida qo`shishi lozim. Shunga ko`ra: Jamiyatning Ustav jamsh g` armasi ruyxatga olingan paytda Dt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Dt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Kt «Pay va ulushlar» 10000000

www.arxiv.uz buxgalteriya o`tkazmasi beril a di. Т a`sis badallari qo`yilgan kuni 1 AQSh dollari 780 o`zbek so`mini tashkil q ildi. Demak xorijiy sarmoyadorning badali so`m holida 7800000 so`mga teng bo`lib qoldi, ya ь ni ijobiy kursdagi farq yuzaga keldi. Т a`sis badallari qo`shilgan paytda: Dt «Pul mablag`lari» 10300000 Kt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Kt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Kt « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» 300000 Faraz qilamiz, ta`sis badali qo`yilgan kuni 1 AQSh dollari 740 o`zbek so`miga teng bo`lib qoldi. Unda xorijiy sarmoyador tomonidan Ustav kapita liga qo`yiladigan summa 7400000 so`mni tashkil qiladi. Bu holatda quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiy-lashtiriladi: Dt «Pul mablag`lari» 9900000 Dt « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» 100000 Kt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Kt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Ustav kapitalini shakllantirishda yuzaga kelgan kursdagi farq foyda yoki zarar hisoblanmaydi va u soliqqa tortiladigan foyda bazasini aniqlashda ishtirok etmaydi. 3ahira kapitali hisobi. Balansning «Zahira kapitali» moddasiga hisobvaraqlar rejasida quyida gi ishchi hisobvarag`lar ochilgan:  «Mol-mulkini qayta baholash bo`yicha tuzatishlar»

www.arxiv.uz  «Zahira kapitali»;  «Hisobotni konsolidatsiya qilishdan kelib chiqadigan kursdagi farq»  «Mol-mulkini qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» hisobvaraqlarida korxona ak-tivlarini davlat tomonidan belgilangan ma`lum tartib va talablarga ko`ra amalga oshirilgan qayta baholashlari natijalari aks ettiriladi. Qayta baholash natija-sida aktivlarning qiymati ko`payishi yoki kamayishi mumkin. Shunga ko`ra bu hi-sobvaraqlar tegishli holatlarda debetlanishi yoki kreditlanishi mumkin. 4-misol. Aktsiyadorlik jamiyati balansida 1998 yilning boshida sotib olingan, har birining bahosi 150000 so`m bo`lgan 10 ta tikuv mashinasi bor edi. 2001 yilning 1 yanvariga qadar bu asosiy vositalarga hisoblangan eskirish sum-masi (150000 so`m x 10 ta) x 0,15 x 3 yil = 675000 so`mni tashkil q ilgan va eski-rish koeffitsienti 45% dan iborat bo`lgan. Asosiy vositalarni q ayta baholash bo`yicha davlat tomonidan chiqarilgan rasmiy hujjatga asosan bunday asosiy vosi-talarni qayta baholash koeffitsienti 27,5 ga teng. Shunga ko`ra bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi: Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati summasiga Dt «Asosiy vositalar» 39750000 Kt «Aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» 39750000 Asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasiga Dt «Aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» 17887500 Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» 17887500 Agar qayta baholash paytida aktivlarning qiymatini pasayishi yuz bersa, unda pasayish summasi avval «Mol-mulkini qayta baholash» hisobvarag`i bo`yicha avvalgi qayta baholashlar hisobidan qoplanadi. Mabodo, bu hisobvaraqdagi summa-lar kamlik qilgudek bo`lsa, unda aktivlarni qayta baholash nati jasida qiymatini kamayishidan ko`rilgan zarar «Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashdan olingan zarar» moddasi bo`yicha hisobga olinadi va davr xarajatlari tarkibida hisobot davrining foydasi hisobidan qoplanadi. «Zahira kapitali» kor-xonani muhim ehtiyojlarini qoplash uchun mo`ljal langan. O`zbekiston Respublika-sining «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya

www.arxiv.uz qilish» to`g`risidagi Qonuniga ko`ra zahira kapitali foyda summasi etmay qolgan holatda jamiyatni o`tgan davrlarda ko`rgan zararini qoplash, jamiyat obligatsiyalarini muoma-ladan chiqarish, imtiyozli aktsiyalar bo`yicha dividendlar to`lash, jamiyat tugatilayotgan paytda esa haqdorlarga hisoblangan daromadlarini to`lab berish kabi yo`nalish larda ishlatilishi mumkin. Zahira kapitalidan boshqa maqsadlarda foyda lanish mumkin emas. Zahira kapitalini tuzish amaldagi qonunchilikka ko`ra ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarida majburiy va boshqa korxonalarda ixtiyoriy hisoblanadi. Ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarida uning summasi ja miyat Ustav kapitalining 15 % dan kam bo`lmagan miqdorida tashkil qili nadi. Jamiyatning zahira kapitali belgilangan miqdorga etgunga qadar har yili jamiyat sof foydasining 5 % dan kam bo`lmagan miq - dorda shakllan tirib boriladi. Demak, uni yuzaga keltirishning manbai jamiyatning sof foydasi hisoblanadi. 5-misol. Aktsiyadorlik jamiyatining Ustav kapitali 5000000 so`mni tash kil qiladi. Jamiyat Ustav ida Ushbu summaning 15% miqdorida zahira ka pitalini yuzaga keltirish ko`zda tutilgan. Hisobot davrida jamiyatning sof foydasi 1200000 so`mni tashkil qildi. Qonunchilikka asosan uning 5% zahira kapitalini shakllantirishga sarf bo`ladi. Bu summa 60000 so`mni tash kil qiladi. Zahira kapitali tashkil qilinganda quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi: Dt «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi» 60000 Kt «Zahira kapitali» 60000 Faraz qilaylik, kelgusi hisobot davrida korxona zarar bilan chiqdi va im-tiyozli aktsiya egalariga hisoblanishi lozim bo`lgan 50000 so`mlik dividend ni hisob-lashga imkoni yuq. Aktsiyadorlar yig`ilishi ushbusummani zahira kapitali hisobi-dan to`lashga qaror qildi. Bu xo`jalik muomalasi amalga oshirilganda quyidagi buxgalteriya yozuvi ras miylash- tiriladi: Dt «Zahira kapitali» 50000 Kt « Т o`lanadigan dividendlar» 50000 Qo` shilgan kapitalning « Т ekinga olingan mulklar» ishchi hisobvarag`i ja- miyatga o`zga tomonlardan tekinga berilgan mulklar (asosiy vositalar, nomod-

www.arxiv.uz diy aktivlar, qimmatli qog`ozlar va h.k) qiymatini aks ettirish uchun mo`ljal- langan. Bunday xo`jalik muomalalari yuz berganda quyidagi buxgalteriya o`tkaz-masi rasmiylashtiriladi: Dt «Asosiy vositalar» Dt «Nomoddiy aktivlar» Dt «Qimmatli qog`ozlar» Kt « Т ekinga olingan mulklar» Qo`shilgan kapitalning bu moddasidagi summa soliqqa tortiluvchi foyda bazasini aniqlashda ishtirok etadi. 5.Sotib olingan xususiy aktsiyalari hisobi. Amaldagi qonunchilikka binoan aktsiyadorlik jamiyati keyinchalik qayta sotish, o`z xodimlari orasida qayta taqsimlash yoki bekor qilish maqsadida aktsiya- dorlardan ularga qarashli aktsiyalarni sotib olishga haqli. Bunday ak tsiyalar bo`yicha dividendlar hisoblash to`xtatiladi va ular ovoz berish ja rayonida qatnashmaydilar. hisobvaraqlar rejasida jamiyatning o`z aktsiyala rini sotib olish muomalalarini hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari»; «Sotib olingan xususiy imtiyozli aktsiyalari» Bu hisobvaraqlar kontrpassiv hisobvaraqlar bo`lib ulardagi summalar bux gal- teriya balansining kapital qismi bo`yicha summani aniqlash paytida umumiy kapital summasini kamaytiradi. 6-misol. Aktsiyadorlik jamiyatining Ustav kapitali nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan 7000 ta oddiy va 1000 ta imtiyozli aktsiyalardan iborat. Imtiyozli aktsiyalarning barchasi, oddiy aktsiyalarning 5000 tasi nominal qiymatda, oddiy aktsiyalarning qolgan 2000 tasi esa 1250 so`mdan imtiyozli aktsiya sotildi. Bu xo` jalik muomalasi buxgalteriya balansida quyidagi holda o`z aksini topdi. Ustav kapitali 8000000 Qo`shilgan kapital 500000

www.arxiv.uz Jami kiritilgan aktsionerlik kapitali 8500000 Faraz qilamiz, jamiyat aktsiyadorlari bir qancha vaqt o`tgach muomalada bo`lgan o`z oddiy aktsiyalarining 1000 tasini keyinchalik qayta sotish maqsadida sotib olishga qaror qildi. Sotib olish sanasida oddiy aktsiyalarning bozor qiymati 1500 so`mni tashkil kilgan. Bu xo`jalik muomalasiga quyida gi buxgalteriya yozuvini rasmiylash-tirish lozim: Dt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 Kt «Pul mablag`lari» 1 500000 Bu xo`jalik muomalasining ta`siri natijasida aktsionerlik kapitali qiymat ida quyidagi o`zgarish r o` y beradi. Ustav kapitali 8000000 Qo`shilgan kapital 500000 Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari (1500000) Jami kiritilgan aktsionerlik kapitali 7000000 Jamiyatning sotib olingan xususiy aktsiyalari bekor qilinmagudek bo`lsalar, so - tib olingan sanadan boshlab ko`pi bilan bir yil ichida qayta sotilishi lozim. Ular keyinchalik sotib olingan bahoda, undan yuqori bahoda yoki undan past bahoda qayta sotilishi mumkin. Faraz qilamiz, jamiyat sotib olgan xususiy oddiy aktsiyalarining barchasini bir q ancha vaqt o`tganidan keyin birinchi holatda 1500000 so`mga, ikkinchi ho latda 1600000 so`mga va uchinchi holatda 1300000 so`mga sotdi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 1) Dt «Pul mablag`lari» 1500000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 2) Dt «Pul mablag`lari» 1600000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 Kt «Qo`shilgan kapital» 100000 Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari sotib olish qiymatidan past baho da sotilsa, baholar o`rtasidagi farq agar summa mavjud bo`lsa avval «Qo`shilgan kapital» hisobidan, mabodo bu hisobvaraqdagi summa etarli bo`lmasa, unda «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi» hisobidan q oplanadi.

www.arxiv.uz 3) Dt «Pul mablag`lari» 1300000 Dt «Qo`shilgan kapital» 100000 Dt «Hisobot davrning taqsimlanmagan foydasi» 100000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 6. Maqsadli tushumlar hisobi Shu nomdagi hisobvaraq korxona tomonidan davlat yoki boshqa moliyaviy tashkilotlardan olingan grantlar, subsidiyalar va jismoniy hamda huquqiy shaxslar tomonidan korxonaga ko`rsatilgan beg`araz yordam bilan bog`liq axborotlarning holati va harakati to`g`risidagi ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. Grant (subsidiya) deb, ma ь lum bir loyi h ani amalga oshirish uchun davlat yoki milliy va xal- qaro tashkilotlar (jamg`armalar) tomonidan iqtisodiyotning biror bir yo`nalishini rivojlantirish uchun korxonaga ma`lum shartlar asosida ajratilgan pul yoki resurslar ko`rinishidagi yordamga aytiladi. Buxgalteriya hisobining halqaro va milliy standartlariga ko`ra davlat sub sidiyalari: aktivlar tarkibiga kiritiluvchi subsidiyalar daromadlar tarkibiga kiritiluvchi subsidiyalar Aktivlar tarkibida hisobga olinuvchi subsidiyalar ikki usulda tan olina di. Birinchi usulga ko`ra ular maqsadli tushumlar sifatida e`tirof etilib, aktivning xizmat qilish muddati mobaynida eskirish summasi holida xarajatlarni kamaytirib boradi. Ikkinchi usulda, ularning summasi kelib tushayotgan aktivlar qiymatidan ayirib tashlanadi va grant (subsidiya) hisobiga olingan aktivlar korxona balansida sof qiymatda ko`rsatiladi. Bu usullardan foydalanish tartibi o`quv qo`llanmaning «Asosiy vosita lar hisobi» bobida keltirilgan. Daromad tarkibiga olib boriladigan subsidiyalar «Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot»ning «Boshqa daromadlar» moddasida hisobga olina di. Davlat subsidiyalari va beg`araz yordami bilan bog`liq xo`jalik muomalala rini hisobga olish tartibi «Davlat subsidiyalarini hisobga olish va dav lat yordamini yoritish » deb nomlangan Buxgalteriya hisobining milliy stan-dartida keltirilgan.

www.arxiv.uz Grant va subsidiyalar ajratilganligi to`g`risida rasmiy xabarnoma olin ganda: Dt «Boshqa olinadigan hisobvaraqlar» Kt «Grantlar, subsidiyalar» Grant (subsidiyalar) bo`yicha ajratilgan mablag` kelib tushganida Dt «Pul mablag`lari» Kt «Boshqa olinadigan hisobvaraqlar» Grant muddati tugab, uni ajratgan tashkilotlar qaroriga ko`ra undagi mablag`lar korxona Ustav kapitali yoki Zahira kapitaliga o`tkazilganda: Dt «Grantlar, subsidiyalar» Kt « Ustav kapitali», «Zahira kapitali» 7.Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi hisobi Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bo`yicha zahiralar ular hali amalga oshmasdan turib, mahsulot tannarxi yoki davr xarajatlari hisobidan tashkil qilinadi. Haqiqiy xarajatlar esa keyinchalik tashkil qilingan zahira hisobidan amalga oshiriladi. Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bo`yicha zahiralarni yuzaga keltirishning maqsadi korxona faoliyati davomida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan bir martalik katta miqdordagi xarajatlar ni ishlab chiqarish sarflari va davr xarajatlariga bir maromda qo`shib borish va moliyaviy natijalarni te- kislashtirishdan iborat. Zahiralar quyidagi yo`nalishlar bo`yicha tashkil qilini-shi mumkin: ishchi-xizmatchilarga mehnat ta`tili bo`yicha xarajatlarni qoplash zahira si; ko`p yillik xizmatlari va yil yakunlari bo`yicha rag`batlantirishlarni to`lash zahirasi; asosiy vositalarni ta`mirlash bo`yicha zahira; erlarni rekul ь tivatsiya qilish va tabiatni muhofaza qilish tadbirlari ni amalga oshirish uchun zahira;

www.arxiv.uz kafolatli ta`mirlash va kafolatli xizmat ko`rsatish bo`yicha zahira; Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bilan bog`liq xo`jalik muomalala rini hisobga olish uchun shu nomdagi hisobvaraqdan foydalaniladi. Keltirilgan yo`na- lishlar bo`yicha zahira tashkil qilish muomalalari quyi dagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Asosiy ishlab chiqarish» Dt «Yordamchi ishlab chiqarish» Dt «Kelgusi davr xarajatlari» Kt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Masalan, haqikatda qilingan asosiy vositalarni ta`mirlash xarajatlari avval tashkil qilingan zahira hisobidan qoplanganda: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt «Yordamchi ishlab chiqarish» yoki Kt « Х izmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar» Ishchi xizmatchilarga zahira hisobidan mehnat ta`tili uchun to`lovlar hisob langanda: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt « Х odimlar bilan mehnat haqi bo`yicha hisoblashishlar» Hisobot davri oxirida ishlatilmay qolgan zahira summasi korxona daro madiga aylantiriladi va u buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt «Sotishdan olingan daromad» 8. Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobi Aktsionerlik kapitalining muhim bir qismi hisoblangan taqsimlanmagan foyda hisobot davrida ishlab topilgan barcha daromadlardan shu davrning barcha xara- jatlarini ayirib topilgan sof foyda hisobidan yuzaga keladi. Ya`ni sof foyda taqsimlanmagan foyda summasini ko`paytiradi, shu bilan birga hisoblangan divi- dendlar summasi uni kamaytiradi. « Т aqsimlanma gan foyda» hisobvarag`idagi kre-

www.arxiv.uz ditli qoldiq foyda summasini jamg`ari lib borayotganidan dalolat beradi. Agar hisobot davrida qilingan xarajatlar summasi shu davrda olingan daromadlardan ko`p bo`lsa, oxir oqibatda bu holat « Т aqsimlanmagan foyda» hisobvara g` ida debetli qol-diqning yuzaga kelishiga sabab bo`lishi mumkin. Debetli qoldiq summasi balansning "Ak tsiyadorlik kapitali" bo`limida aks ettirilib, umumiy kapital summasidan ayirib tashlanadi. Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)ning holati va harakati to`g`ri sidagi ma`lumotlar hisobini yuritish uchun quyidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)»; «Jamgarilgan foyda (qoplanmagan zarar)» Hisobot davrida yuzaga kelgan sof foyda summasini taqsimlanmagan foydaga qo`shilishi quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Yakuniy moliyaviy natija» Kt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Agar hisobot davri yakuniga ko`ra umumiy moliyaviy natija zarar bilan chiq sa, unda buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo`ladi: Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Kt «Yakuniy moliyaviy natija» Т aqsimlanmagan foyda hisobidan xo`jalik yurituvchi sub ь ektlarda «Zahira kapitali» tashkil qilinishi mumkin. Bu xo`jalik muomalasi bilan bog`liq buxgalteriya yozuvi avvalro q keltirilgan. H isobot yilining taqsimlanmagan foydasi hisobidan aktsiyadorlarga div idendlar hisoblanishi mumkin. Dividendlar hisobi. Dividend foydaning soliqlar va majburiy to`lovlar to`langanidan, q ayta investitsiya amalga oshirilganidan keyin aktsiyadorlar jamiyati ixtiyorida qoladigan va aktsiyadorlar o`rtasida taqsimlanishi kerak bo`lgan qismi. Jamiyat aktsiyalarining har bir turi bo`yicha e`lon qilingan dividendlarni to`lashi shart. Aktsiyadorlar jamiyati umumiy yi g` ilishi qaroriga ko`ra divi dendlar naqd pul yoki kushimcha aktsiya chiqarish bilan to`lanishi mumkin. Amal dagi qonunchilikka asosan aktsiyadorlik jamiyati yilning har chora gi, har yarim yil yoki yil yakuniga ko`ra divi-

www.arxiv.uz dend to`lash bo`yicha q aror qabul q ilishga haqlidir. Pul dividendlari jamiyat sof foydasining aktsionerlarga pul shaklida taqsimlanishini bildiradi. 7-misol. 2004 yilning 26 may kuni aktsiyadorlar yig`ilishi qaroriga asosan kompaniyaning 2003 yil yakuniga ko`ra olingan 2000000 so`mlik foyda hisobi dan 15% lik pul dividendlari to`lash to`g`risida qaror qabul qil di. Dividendlar 2003 yilning 10 iyunyunidan boshlab to`lanadi. 2004 yil 26 may, dividendlar hisoblanishi muomalasiga Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» 300000 Kt « Т o`lanadigan dividendlar» 300000 2004 yil 10 iyun, dividendlar to`lanishi muomalasiga Dt « Т o`lanadigan dividendlar» 300000 Kt «Pul mablag`lari» 300000 Aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlar kompaniya aktivlari yoki maj bu- riyatlarining o`zgarishlarga olib kelmaydi, ular faqat kapital tuzili shining o`zga- rishiga sabab bo`ladi. Aktsiyadorlik jamiyatining boshqaruv ken gashi quyidagi maqsad-larda aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlarni e`lon qilishi mumkin: kompaniya joriy aktivlarini tejash; muomaladagi aktsiya miqdorini ko`paytirish orqali aktsiyalarning bozor bahosini tushirish; ikki karrali soliqqa tortishdan qutilish, chunki taqsimlanmagan foydani bunday tarzda taqsimlanishi daromad hisoblanmaydi va tegishli tar tibda soliqqa tortilmaydi; jamiyatning to`langan kapitalini taqsimlanmagan foyda mablag`lari hiso-bidan ko`paytirish. Aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlar summasi balansda « Т aqsim - lanmagan foyda» moddasidan « Ustav kapitali» va agar aktsiyalar nominal qiymatdan yuqori baholarda sotilsa, «Qo`shilgan kapital» moddasiga o`tka ziladi.

www.arxiv.uz 8-misol. Aktsiyadorlik jamiyati 200x yil uchun dividendlar e`lon qilin gunga qadar nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan va to`liq joylashtirilgan 10000 ta aktsiyadan tashkil topgan hamda uning kapitali shunday tarkibga ega bo`lgan, so`m Ustav kapitali 10000000 Qo`shilgan kapital 3000000 Т aqsimlanmagan foyda 2000000 Jami aktsiyadorlik kapitali 15000000 200x yilning 22 aprelida aktsiyadorlar yig`ilishi 15 martgacha ro`yxatdan o` tgan aktsiyadorlar o`rtasida taqsimlanishga mo`ljallangan muomalada bo`lgan aktsiyalar soniga nisbatan 10% miqdorida aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlarni e`lon qildi. 12 aprelda aktsiyalarning bozor qiymati 1200 so`mni tashkil etdi. Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi 1200000 Kt « Ustav kapitali» 1000000 Kt «Qo`shilgan kapital» 200000 10000 aktsiya x 10% = 1000 aktsiya 1000 aktsiya x 1000 so`m nominal qiymat = 1000000 so`m 1000 aktsiya x 200 so`m nomi-naldan ortiqcha qiymat = 200000 so`m. Ushbu xo`jalik muomalasidan keyin balansning «Aktsiyadorlik kapitali» moddasi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Ustav kapitali 11000000 (10000000 +1000000) Qo`shilgan kapital 3200000 (3000000 + 200000) Т aqsimlanmagan foyda 800000 (2000000-1200000) Jami aktsiyadorlik kapitali 15000000 Х alqaro tajribaga k o` ra aktsiyalar bo`yicha to`lanadigan dividend miqdori 20% gacha bo`lganida aktsiyalar bozor bahosida to`lanishi, undan ortganida esa nominal qiymatida joylashtirilishi tavsiya etiladi. Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi hisobidan zahira kapitali tashkil qilinib, dividendlar to`lab bo`lingach, qoldiq summa «Jamg`arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» hisobvaragiga o`tkaziladi va quyidagi buxgalte riya yozuvi qilinadi:

www.arxiv.uz Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Kt «Jamg`arilgan foyda (qoplanmagan zarar) 9. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot va unga o`zgartirishlar kiritish tartibi. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot xalqaro amaliyotda moliyaviy hisobotlar majmuiga kiruvchi hisobot shakli bo`lib hisoblanib, bu shakl Milliy bux- galteriya hisobi standartlarda alohida hisobot shak li sifatida keltirilmagan. Lekin uning harakati bilan bog`liq ma`lumot lar « Х ususiy kapitalning harakati to`g`risidagi hisobot» da ko`rsatilgan. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobotning tarkibi quyidagi ko`ri nishga ega. Kompaniya «AVS» 200x yilning 31 dekabr kuni tugaydigan yil uchun taqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot 200x y. 1 yanvardagi taqsimlanmagan foyda q oldig`i 700000 Plyus sof foyda 400000 Minus dividendlar 200000 200x y.31 dekabrdagi taqsimlanmagan foyda qoldig`i 900000 Т aqsimlanmagan foyda summasini tuzatish tartibi Moliyaviy xo`jalik faoliyatini yuritish davomida korxona hisob xodimlari tomonidan xato va kamchiliklarga yo`l qo`yilishi, yoki avval qo`llanilgan hisob tamo- yillarini o`zgartirilishi natijasida hisobotlarga tuzatishlar kiritish zaruriyati tug`ilishi mumkin. «Hisobot davrining sof foyda yoki zarari, fundamental xatolar va hisob siyosatini o`zgartirish» deb nomlangan 8-sonli Buxgalteriya hisobining xalqaro stan- darti hamda «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» deb nom langan 1-sonli Milliy buxgalteriya standartiga asosan bunday tuzatishlar:

www.arxiv.uz o`tgan davrning taqsimlanmagan foydasini o`zgartirish hisobiga yoki hisobot davrining moliyaviy natijalari hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Х alqaro amaliyotda birinchi usul asosiy tanlab olingan usul sifatida e`tirof etiladi. H isob tamoyillarining o`zgarishi hisobiga korxonaning sof foy-dasi va moliyaviy holati jiddiy ravishda o`zgarishi mumkin. Misol sifatida, tovar-moddiy zahiralarning baholanishi yoki asosiy vositalarga eskirish hisoblash bo`yicha qo`llanilayotgan usullarda o`tgan davrga nisbatan yuz bergan o`zgarishni keltirish mumkin. Ya`ni korxona hisobot yilida o`tgan yilga nisbatan yanada samara-liroq usulni qo`llash huquqiga ega. Lekin bu holat moliyaviy hisobotlarga o`zgartirish kiritish ni taqozo etishi mumkin. 9-misol. Q o`shma korxona 2002 yilning 12 yanvarida xizmat muddati 5 yil bo`lgan dastgohni 300000 so`mga sotib oldi. Korxona 2004 yilning boshiga q adar shu sotib olingan asosiy vositalar uchun eskirish hisoblashning sonlar yigindisi usulini qo`llab keldi. Korxona rahbariyati 2004 yilning boshida avval qo`llanib kelinayotgan usulni o`zgartirishiga qaror qildi va u qiymatini bir t e kisda hisobdan chiqarish usuliga o`tishni ma`kul deb topdi. Hisob tamoyillarida yuz bergan o`zgarishlar ta`siri quyidagi tar tibda hisoblanadi: Sonlar yig`indisi usuli bo`yicha hisoblangan eskirish: 2002 yil uchun eskirish - 300000 so`m x5/15 100000 2003 yil uchun eskirish - 300000 so`m x 4/15 80000 2004 yil boshiga to`plangan eskirish qoldig`i 180000 Bir tekisda hisobdan chiqarish usuli qo`llanilganda hisoblanishi mumkin bo`lgan eskirish summasi: 2002 yil uchun eskirish - 300000 so`m : 5 yil 60000 2003 yil uchun eskirish 60000 2004 yil boshiga yi g` ilgan eskirish qoldig`i 120000 Farqi ( 180000 - 120000) 60000

www.arxiv.uz Demak, agar qo`shma korxona o`tgan yillarda qo`llanilgan eskirish h isob- lash usulini yangisiga almashtirsa xarajatlarni 60000 so`mga kamaytirish imkoniga ega bo`lar ekan. Х arajatlarni kamayishi natijasida agar foyda solig`i stavkasini 20 % miqdorida qabul qilsak, foyda solig`i summa si 12000 so`mga (60,000 x 20%), taqsimlanmagan foyda summasi esa 48000 so`mga ortishi yuz beradi. Bu xo`jalik muoma-lasini quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtirish lozim: Dt «Dastgohlar bo`yicha jamg`arilgan eskirish» 60000 Kt « Т o`lanadigan foyda solig`i» 12000 Kt « Т aqsimlanmagan foyda» 48000 Т aqsimlanmagan foyda summasiga tuzatishlar korxona hisob xodimlari tomonidan yo`l qo`yilgan xatoliklar natijasida ham yuz berishi mumkin. 10-misol. Auditorlik tekshiruvi jarayonida aktsiyadorlik jamiyatining tajri-basiz hisobchisi tomonidan hisobot davrida sotib olingan 150000 so`mlik qimmatli qog`ozni xato ravishda xarajatlarga qo`shib yuborilganligi aniqlandi. Auditor bu holatga t u zatish kiritib, investitsiya qiymatini tikladi va buning natijasida yuzaga kelgan foyda solig`i summasi (20%) va taqsimlanmagan foyda summasiga tegishli o`zgartirishlar kiritdi. Bunga ko`ra foyda solig`iso`mmasi 30000 so`mga (150000 x 20% ) taqsimlanmagan foyda summasi 120000 so`mga ortdi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida qo`yidagicha o`z aksini topdi. Dt «Investitsiyalar» 150000 Kt « Т o`lanadigan foyda solig`i» 30000 Kt « Т aqsimlanmagan foyda» 120000 Ushbu tuzatishlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda emas, balki « Х ususiy kapitalning harakati to`g`risidagi hisobot»ning « Т aqsimlanmagan foyda» ustunida uning boshlang`ich qoldig`iga tuzatish sifatida aks ettiriladi. Kompaniya «AVS» 200 x yilning 31 dekabr kuni yakunlanadigan yil uchun taqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot

www.arxiv.uz 200 x yil 1 yanvardagi taqsimlanmagan foyda qoldigi, so`m 500000 O`tgan davr uchun tuzatishlar: Investitsiya qiymatini ishlab chiqarish xarajatlariga olib borilgan xatoni tuzatish (30000 so`m soliq summa- sidan tashqari) 120000 Т uzatilgan taqsimlanmagan foyda 620000 Plyus: sof foyda 300000 Minus: dividendlar 250000 200x yil 31 dekabrdagi taqsimlanmagan foyda qoldig`i 670000 10. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi mu ь lumotlarni yoritish Korxona va tashkilotlar moliyaviy hisobotlarga ilova qilingan tushuntirish xatlarida kapital hisobi bilan bog`liq quyidagi holatlarni yoritilish i lozim:  chiqarilgan aktsiyalarning turlari (oddiy, imtiyozli);  chiqarilgan har bir aktsiya turi bo`yicha esa:  chiqarilgan aktsiyalar soni;  to`liq to`langan va to`liq to`lanmagan aktsiyalar soni;  chikarilgan aktsiyalarning nominal qiymati;  aktsiya egalari bo`yicha mavjud bo`lgan huquq va cheklashlar;  jamiyat tomonidan sotib olingan o`z aktsiyalarining turi va miqdori;  optsion yoki oldi-sotdi shartnomalari asosida joylashtirish uchun olib qo`yilgan aktsiyalar miqdori, shartnomalarning muddati va shartlari to`g`ri sidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foyda hisobidan tashkil qilingan zahira kapitali va uning shakllanmagan qismi to`g`risidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foydaga nisbatan mavjud bo`lgan cheklashlar va ularning amal qilish muddati to`g`risidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foyda summasiga kiritilgan tuzatishlar va ularning sa bablari to`g`risidagi ma`lumotlar;

www.arxiv.uz  dividend siyosati to`g`risidagi ma`lumotlar. 1. Korxona o`zlik kapitalining ta`rifi va uning tarkibiy qismlari Korxona o`z faoliyatini yuritishi uchun tegishli miqdordagi kapitalga ega bo`lishi lozim. Korxona yangi tashkil b o` lganda q uyidagi tenglikni kuzatish mumkin: AK Т IVLAR  KAPI Т AL Ya ь ni davlat ruyxatidan o` tgan kapitalning h ar bir so`miga ta ь sischilar tomonidan u yoki bu k o` rinishda qo` shilayotgan aktiv t o`g` ri keladi. Keyinro q esa bu tenglik o` zgaradi. Buxgalteriya h isobining xalkaro standartlariga k o` ra «kapital korxonaning barcha majburiyatlari chi q arib yuborilgandan keyin q olgan aktivlarning bir q ismidir» , ya ь ni AK Т IVLAR- MAJBURIYA Т LAR  KAPI Т AL Shuning uchun h am uni k o` pchilik olimlar kompaniyaning sof aktivlari h am deb atasha-di. 15 –sonli va «Buxgalteriya balansi» deb nomlangan Buxgalteriya h isobining mil-liy standartida korxona o` zlik kapitalining tarkibi q uyidagi tartibda berilgan: 1. Ustav kapitali Qo`shilgan kapital 3axira kapitali Sotib olingan o`z aktsiyalari Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) Ma q sadli moliyalashtirish Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi 2.Korxona ustav kapitalining hisobi. Ustav kapitali qatnashchilar tamonidan korxonani tashkil topish payti da uni faoiyatini ta`minlash uchun ta`sis h ujjatlarida ko`rsatilgan miq dorda qo`shilgan qo`yilmalari qiymatidan tashkil topadi. Ustav kapitali mulk shakliga ko`ra korxo-

www.arxiv.uz nalarda aktsiyalar, paylar va ulushlar holida yuza ga kelishi mumkin. Davlat va no- davlat tashkilotlari esa Ustav kapitali o` rniga belgilangan tartibda Ustav jam- g`armasini shakllantiradilar. Ustav kapitali (jamg`armasi)ning summasi ta`sis shartnomasi va korxona Ustavi da ko`rsatilgan bo`ladi. Korxona tegishli tashkilotlarda davlat ro`yxati-dan o`tganidan keyin uning Ustav kapitalini buxgalteriya huj jatlarida aks etti-rish zaruriyati tug`iladi. Yangi hisobvaraqlar rejasiga ko`ra Ustav kapitalini hi-sobga olish va qatnashchilarning ulushlari bo`yicha korxona oldidagi qarzla-rining hisobini amalga oshirish uchun qu yidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Oddiy ak- tsiyalar»; «Imtiyozli aktsiyalar»; «Pay va ulushlar», «Muassislarning Ustav kapitali (fondi)ga badallar bo`yicha qarzlari» Ustav kapitalining tarkibi korxonaning tashkiliy-huquqiy shakliga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxona larda Ustav kapitalini yuzaga kelish jarayonini misollar yordamida ko` rib chiqamiz. Х ususiy mulkchilikka asoslangan korxonalarda Ustav kapitali hisobi. Bunday korxonalarda Ustav kapitali summasi davlat ro`yxatiga olinga nidan keyin ta`sis hujjatlarida keltirilgan miqdorda buxgalteriya hisobi da aks etti-riladi. Masalan, tadbirkor Dilafro`z Abdullaeva xususiy mulkka asoslangan va Us-tav kapitali 500000 so`mni tashkil qilgan o`z korxonasini davlat ro`yxatidan o`t-kazdi. Bu xo`jalik muomalasi buxgalte riya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzlari» 500000 Kt « Ustav kapitali» 500000 Ustav kapitali pul mablag`i, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar moddiy qiymatliklar, qimmatli qog`ozlar va boshqa aktivlar holida shakllanishi mumkin. D.Abdullaeva korxona Ustav kapitalini shakllantirish uchun 50000 so`m naqd pul, 200000 so`mlik asosiy vosita, 175000 so`mlik ak tsiya va 50000 so`m miqdorida tovar kiritdi. Korxona hisob xodimi bu xo` jalik muomalasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi rasmiylashtirishi lo zim. Dt «Pul mablag`lari» 50000

www.arxiv.uz Dt «Asosiy vositalar» 200000 Dt «Qimmatli qog`ozlar» 175000 Dt «Ombordagi tovarlar» 50000 Kt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 475000 Ustav kapitalining shakllangan va muassisning hisobot davrining oxi- rigacha qo`shib ulgurmagan ta`sis badali buxgalteriya balansida tegishli moddalar orqali aloxida-aloxida aks ettiriladi. Sherikchilik korxonalarida Ustav kapitalini hisobga olish tartibi Birdan ortiq shaxslar tomonidan tashkil qilinayotgan korxonalarda Ustav kapitalini hisobga olishning xususiyatli tomoni shundaki, unda har bir qatnash-chining Ustav kapitaliga qo`shayotgan hissasi alohida hisobga olinishi lozim. Misol uchun, tadbirkorlik bilan shug`ullanishni ko`zda tutayotgan shaxslar Shuhrat Husanov, Bobirjon Qayumov, Ol ь ga Kim Ustav kapitali 1200000 so`mdan iborat bo`lgan sherik-chilik korxonasini tashkil qilishga qaror qildilar. Т a`sis shartnomasiga ko`ra Ustav kapitalining 480000 so`mi, ya`ni 40% Shuhrat Husanovga, 420000 so`mi ya`ni 35% Bobir jon Qayumovga va 300000 so`mi ya`ni 25 % esa Ol ь ga Kimga tegishli. Bu ho lat buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Sh.Husanovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 480000 Dt «B.Qayumovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 420000 Dt «O.Kimning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 300000 Kt «Pay va ulushlar» 1200000 Sh.Husanov o`ziga tegishli badalni asbob-uskuna holida, B.Qayumov xom ashyo holida, O.Kim esa naqd pul holida qo`shdilar va korxona hisobchisi bu xo`jalik muomalasini quyidagicha rasmiylashtirishi lozim: Dt «Asbob-uskunalar» 480000 Dt « Х om ashyo» 420000 Dt «Pul mablag`lari» 300000 Kt «Sh.Husanovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 480000 Kt «B.Qayumovning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 420000

www.arxiv.uz Kt «O.Kimning Ustav kapitaliga badallar bo`yicha qarzi» 300000 Ustav kapitaliga qo`shilgan ulush muassislarga korxona foydasini o`sha nisbatlarda o`zlashtirish h uquqini beradi. Misol uchun sherikchilik korxonasi hisobot yilini 800000 so`m foyda bilan yakunladi. Qatnashchilar bu summaning 500000 so`- mini taqsimlashga qaror qildilar. Т a`sis shartnomasiga ko`ra bu summaning 40 % Sh.Husanovga, 35% B.Qayumovga va 25% esa O.Kimga tegishli bo`ladi. Foydaning taqsimlanishi buxgalteriya hisobida q uyidagicha aks ettiriladi. Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» 500000 Kt «Sh. Husanovga to`lanadigan dividend» 200000 Kt «B.Qayumovga to`lanadigan dividend» 175000 Kt «O.Kimga to`lanadigan dividend» 125000 Aktsiyadorlik jamiyatlarida Ustav kapitalini hisobga olish tartibi. Ustav kapitali muayayn aktsiyalar soniga bo`lingan jamiyat aktsiyadorlik ja miyati hisoblanadi. Aktsiyadorlik jamiyatining ishtirokchilari uning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog`liq zarar uchun o`zlariga qarashli aktsiyalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar. Aktsiyadorlik jamiyati ochiq yoki yopiq holda tashkil qilinishi mumk in. Ishtirokchilari o`zlariga qarashli aktsiyalarni boshqa aktsiyadorlarning roziligisiz o`zga shaxslarga sotishlari mumkin bo`lgan aktsiya-dorlik jamiya ti ochiq aktsiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Bunday aktsiyadorlik ja-miyati o`zi chiqaradigan aktsiyalarga qonun xujjatlarida belgilab qo`yiladigan shartlar asosida ochiq obuna o`tkazishga va ularni erkin sotishga haqli. Ak tsiyalari faqat o`zining muassislari orasida yoki oldindan belgilab qo`yi ladigan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanadigan aktsiyadorlik jamiyati yo piq aktsiyadorlik jamiyati deb yuritiladi. Bunday jamiyat o`zi chiqaradigan aktsiyalarga ochiq obuna o`tkazishga yoki ular-ni sotib olish uchun cheklanmagan doiradagi shaxslarga boshqacha tarzda tavsiya etishga haqli emas. Aktsiyadorlik jamiyatlarining Ustav kapitali uning ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan bo`lishi lozim va u aktsiyadorlar sotib olgan jamiyat aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topadi. Aktsiyaning nominal qiymati deganda o`sha qimmatli qog`ozda aks ettirilgan qiymatga aytiladi. Jamiyat ning aktsiyalari oddiy va imtiyozli aktsiyalarga bo`linadi. Oddiy aktsiyalar - egasiga shu qimmatli qog`ozda

www.arxiv.uz belgilangan miqdorda aktsiyani chiqargan korxona mulkiga egalik qilish, dividendlar olish va jamiyatni boshqaruvida ishtirok etish huquqini beradi. Aktsiya egalariga dividendlarni, shuningdek, aktsiyadorlik jamiyati tugatilganda aktsiyalarga quyilgan mablag`larni birinchi navbatda olish huquqini beradigan aktsiyalar imtiyozli aktsiyalar hisoblanadi.Imtiyozli aktsiyalar ularning egalariga, korxona foyda qo`rish-qo` rmasli- gidan qat ь iy nazar, muayyan dividendlar olish huquqini beradi. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatning aktsiyalari faqat egasi yoziladigan aktsiyalar bo`lishi mumkin, ularni boshqa shaxsga o`tkazish tartibi korxona Ustav ida belgilab qo`yiladi. Aktsiyalar uchun to`lovni amalga oshirish muddati aktsiyadorlarning umumiy yi g` ilishida belgilanadi, lekin bu muddat aktsiyalar chiqarilgan vaqtdan boshlab bir yildan ortib ketmasligi lo zim. Aktsiyalarga haq to`lash pul, qimmatli qog`ozlar, tovar- moddiy qiymat liklar yoki pulda baholanadigan huquqlar vositasida amalga oshirilishi mumkin. Pul mablag`laridan tashqari aktsiyalar uchun to`lanayotgan barcha qiymat- liklarning bahosi tegishli huquqka ega bo`lgan auditor yoki baholash bo`yicha mutaxassis tomonidan xolisona aniqlanishi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatlarida Ustav kapi-talini tashkil qilish muomalalari tegishli buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiy- lashtirilishi lozim. 1-misol . Davlat ro`yxatida yangi tashkil topgan aktsiyadorlik jamiyati yuzaga keldi deb faraz qilamiz. Т a`sis hujjatlariga ko`ra uning Ustav kapita li nominal qiymati 100 so`m bo`lgan 10000 ta oddiy aktsiyalardan iborat. Hisobot davrida aktsiya-larning 5000 donasi ishtirokchilarga so tildi. Bu ho`jalik muomalalari quyidagi bux-galte riya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi. Aktsiyadorlik jamiyatshing Ustav kapitali ro`yxatga olingan paytda Dt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 1000000 Kt «Oddiy aktsiyalar» 1000000 Sotilgan aktsiyalar uchun pul kelib tushganida Dt «Pul mablag`lari» 500000 Kt «Muassislarning Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 500000

www.arxiv.uz Aktsiyadorlar lozim deb topgan paytda korxonaning Ustav kapitalini oshirish yoki kamaytirish to`g`risida qaror qabul qilishlari lozim. Ustav kapi talini ko`paytirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirish mumkin: aktsiyalarning qo`shimcha emissiyasini amalga oshirish; qo`shilgan kapital hisobidan oshirish; taqsimlanmagan foyda hisobidan oshirish; Ustav kapitalini kamaytirish hollari esa: jamiyat tomonidan o`z aktsiyalarini qayta sotib olish va ularni bekor qi lish; jamiyatning qo`shilishi, bo`linishi yoki qayta tashkil q ilinishi kabi bir qa tor sabablar natijasida yuz berishi mumkin. Ustav kapitalini oshirish yoki kamaytirish bilan bog`liq buxgalteriya yozuvlari ta`sis hujjatlariga rasmiy o`zgartirishlar kiritilgandan so`nggina t u zi-lishi mumkin. 3.Q o` shilgan kapital hisobi. Jamiyatning xo`jalik faoliyati davomida yangi mulkning paydo bo`lishi, yoki mavjud mulkning o`sishi yuz berishi va bu holat korxona aktivlarining ko`pa- yishiga sabab bo`lishi mumkin. Ushbu qiymatliklarni kelib tushish manbalari va aktivlarning balans qiymatini o`sishini hisobga olish uchun buxgalteriya hiso-biga «qo`shilgan kapital» tushunchasi kiritilgan. Qo` shilgan kapital korxona o`z kapitalining tarkibiy qismi hisoblanib u buxgalteriya hisobining alohida ob`ekti hisoblanadi. Yangi hisobvaraqlar rejasida qo`shilgan kapitalni hisobga olish uchun quyidagi ishchi hisobva raqlar ochilgan: «Emissiya daromadi» ; « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» ; «Emissiya daromadi» hisobvarag`i bo`yicha ochiq aktsiyadorlik jamiyatida ak tsiya-larni nominal qiymatdan ortiqcha sotish evaziga yuzaga kelgan daromad hisobga oli-nadi. Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo`lgan bu daro mad

www.arxiv.uz qo`shilgan kapital sifatida ta`rif etiladi va bu holatda uni jamiyatning istemoliga yo`naltirish mumkin emas. Emissiya daromadini yuzaga ke lish holatini quyidagi misol orqali ko`rish mumkin: 2-misol . Birinchi misolda keltirilgan aktsiyadorlik jamiyati o`tgan hisob ot davrida sotilmay qolgan 5000 dona oddiy aktsiyalarining har bir dona sini 120 so`m- dan sotishga erishdi. Bu xo`jalik muomalasi quyidagi bux galteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Pul mablag`lari» 600000 Kt «Oddiy aktsiyalar» 500000 Kt «Emissiya daromadi» 100000 Agar aktsiyadorlik jamiyatining ta`sis hujjatlarida uning Ustav kapita lini shakllantirishda xorijiy sarmoyadorning ishtiroki ko`zda tutilgan bo`lsa yangi hisob- varaqlar rejasidagi qo`shilgan kapital tarkibiga kiruvchi « Ustav kapitalini shakl- lantirishdagi kurs farqi» deb nomlangan yana bir ishchi hisobvaraqdan foydalanishga zaruriyat tug`iladi. Bu h olat xorijiy valyuta summasini (AQSh dollari) ta`sis hujjatlarida aks ettirilgan kundagi kurs bilan uni sarmoyador tomonidan badal si-fatida haqiqatda qo`shgan kundagi kurs o`rtasidagi farq yuzaga kelishi natijasida paydo bo`ladi . 3-misol. 200 Х yilning iyul oyida Ustav jamg`armasi 10000000 so`m bo`lgan yopiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro`yxatidan o`tkazildi. Bu jamiyatning Ustav kapitalidagi xorijiy sarmoyadorning ulushi 75%, O`zbekistonniki esa 25% yoki 7500000 so`m. Ustav kapitalini ta`sis xujjatlarida aks ettirilgan kundagi kursga ko`ra 1 AQSh dollari 750 o`zbek so`miga teng. Demak xorijiy hamkor o`z ulu shini 10000 AQSh dollari miq dorida qo`shishi lozim. Shunga ko`ra: Jamiyatning Ustav jamsh g` armasi ruyxatga olingan paytda Dt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Dt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Kt «Pay va ulushlar» 10000000

www.arxiv.uz buxgalteriya o`tkazmasi beril a di. Т a`sis badallari qo`yilgan kuni 1 AQSh dollari 780 o`zbek so`mini tashkil q ildi. Demak xorijiy sarmoyadorning badali so`m holida 7800000 so`mga teng bo`lib qoldi, ya ь ni ijobiy kursdagi farq yuzaga keldi. Т a`sis badallari qo`shilgan paytda: Dt «Pul mablag`lari» 10300000 Kt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Kt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Kt « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» 300000 Faraz qilamiz, ta`sis badali qo`yilgan kuni 1 AQSh dollari 740 o`zbek so`miga teng bo`lib qoldi. Unda xorijiy sarmoyador tomonidan Ustav kapita liga qo`yiladigan summa 7400000 so`mni tashkil qiladi. Bu holatda quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiy-lashtiriladi: Dt «Pul mablag`lari» 9900000 Dt « Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi» 100000 Kt «Mahalliy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 2500000 Kt « Х orijiy muassislarni Ustav kapitaliga badallari bo`yicha qarzlari» 7500000 Ustav kapitalini shakllantirishda yuzaga kelgan kursdagi farq foyda yoki zarar hisoblanmaydi va u soliqqa tortiladigan foyda bazasini aniqlashda ishtirok etmaydi. 4.3ahira kapitali hisobi. Balansning «Zahira kapitali» moddasiga hisobvaraqlar rejasida quyida gi ishchi hisobvarag`lar ochilgan:  «Mol-mulkini qayta baholash bo`yicha tuzatishlar»

www.arxiv.uz  «Zahira kapitali»;  «Hisobotni konsolidatsiya qilishdan kelib chiqadigan kursdagi farq»  «Mol-mulkini qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» hisobvaraqlarida korxona ak-tivlarini davlat tomonidan belgilangan ma`lum tartib va talablarga ko`ra amalga oshirilgan qayta baholashlari natijalari aks ettiriladi. Qayta baholash natija-sida aktivlarning qiymati ko`payishi yoki kamayishi mumkin. Shunga ko`ra bu hi-sobvaraqlar tegishli holatlarda debetlanishi yoki kreditlanishi mumkin. 4-misol. Aktsiyadorlik jamiyati balansida 1998 yilning boshida sotib olingan, har birining bahosi 150000 so`m bo`lgan 10 ta tikuv mashinasi bor edi. 2001 yilning 1 yanvariga qadar bu asosiy vositalarga hisoblangan eskirish sum-masi (150000 so`m x 10 ta) x 0,15 x 3 yil = 675000 so`mni tashkil q ilgan va eski-rish koeffitsienti 45% dan iborat bo`lgan. Asosiy vositalarni q ayta baholash bo`yicha davlat tomonidan chiqarilgan rasmiy hujjatga asosan bunday asosiy vosi-talarni qayta baholash koeffitsienti 27,5 ga teng. Shunga ko`ra bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi: Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati summasiga Dt «Asosiy vositalar» 39750000 Kt «Aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» 39750000 Asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasiga Dt «Aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» 17887500 Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» 17887500 Agar qayta baholash paytida aktivlarning qiymatini pasayishi yuz bersa, unda pasayish summasi avval «Mol-mulkini qayta baholash» hisobvarag`i bo`yicha avvalgi qayta baholashlar hisobidan qoplanadi. Mabodo, bu hisobvaraqdagi summa-lar kamlik qilgudek bo`lsa, unda aktivlarni qayta baholash nati jasida qiymatini kamayishidan ko`rilgan zarar «Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashdan olingan zarar» moddasi bo`yicha hisobga olinadi va davr xarajatlari tarkibida hisobot davrining foydasi hisobidan qoplanadi. «Zahira kapitali» kor-xonani muhim ehtiyojlarini qoplash uchun mo`ljal langan. O`zbekiston Respublika-sining «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya

www.arxiv.uz qilish» to`g`risidagi Qonuniga ko`ra zahira kapitali foyda summasi etmay qolgan holatda jamiyatni o`tgan davrlarda ko`rgan zararini qoplash, jamiyat obligatsiyalarini muoma-ladan chiqarish, imtiyozli aktsiyalar bo`yicha dividendlar to`lash, jamiyat tugatilayotgan paytda esa haqdorlarga hisoblangan daromadlarini to`lab berish kabi yo`nalish larda ishlatilishi mumkin. Zahira kapitalidan boshqa maqsadlarda foyda lanish mumkin emas. Zahira kapitalini tuzish amaldagi qonunchilikka ko`ra ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarida majburiy va boshqa korxonalarda ixtiyoriy hisoblanadi. Ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarida uning summasi ja miyat Ustav kapitalining 15 % dan kam bo`lmagan miqdorida tashkil qili nadi. Jamiyatning zahira kapitali belgilangan miqdorga etgunga qadar har yili jamiyat sof foydasining 5 % dan kam bo`lmagan miq - dorda shakllan tirib boriladi. Demak, uni yuzaga keltirishning manbai jamiyatning sof foydasi hisoblanadi. 5-misol. Aktsiyadorlik jamiyatining Ustav kapitali 5000000 so`mni tash kil qiladi. Jamiyat Ustav ida Ushbu summaning 15% miqdorida zahira ka pitalini yuzaga keltirish ko`zda tutilgan. Hisobot davrida jamiyatning sof foydasi 1200000 so`mni tashkil qildi. Qonunchilikka asosan uning 5% zahira kapitalini shakllantirishga sarf bo`ladi. Bu summa 60000 so`mni tash kil qiladi. Zahira kapitali tashkil qilinganda quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi: Dt «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi» 60000 Kt «Zahira kapitali» 60000 Faraz qilaylik, kelgusi hisobot davrida korxona zarar bilan chiqdi va im-tiyozli aktsiya egalariga hisoblanishi lozim bo`lgan 50000 so`mlik dividend ni hisob-lashga imkoni yuq. Aktsiyadorlar yig`ilishi ushbusummani zahira kapitali hisobi-dan to`lashga qaror qildi. Bu xo`jalik muomalasi amalga oshirilganda quyidagi buxgalteriya yozuvi ras miylash- tiriladi: Dt «Zahira kapitali» 50000 Kt « Т o`lanadigan dividendlar» 50000 Qo` shilgan kapitalning « Т ekinga olingan mulklar» ishchi hisobvarag`i ja- miyatga o`zga tomonlardan tekinga berilgan mulklar (asosiy vositalar, nomod-

www.arxiv.uz diy aktivlar, qimmatli qog`ozlar va h.k) qiymatini aks ettirish uchun mo`ljal- langan. Bunday xo`jalik muomalalari yuz berganda quyidagi buxgalteriya o`tkaz-masi rasmiylashtiriladi: Dt «Asosiy vositalar» Dt «Nomoddiy aktivlar» Dt «Qimmatli qog`ozlar» Kt « Т ekinga olingan mulklar» Qo`shilgan kapitalning bu moddasidagi summa soliqqa tortiluvchi foyda bazasini aniqlashda ishtirok etadi. 5.Sotib olingan xususiy aktsiyalari hisobi. Amaldagi qonunchilikka binoan aktsiyadorlik jamiyati keyinchalik qayta sotish, o`z xodimlari orasida qayta taqsimlash yoki bekor qilish maqsadida aktsiya- dorlardan ularga qarashli aktsiyalarni sotib olishga haqli. Bunday ak tsiyalar bo`yicha dividendlar hisoblash to`xtatiladi va ular ovoz berish ja rayonida qatnashmaydilar. hisobvaraqlar rejasida jamiyatning o`z aktsiyala rini sotib olish muomalalarini hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari»; «Sotib olingan xususiy imtiyozli aktsiyalari» Bu hisobvaraqlar kontrpassiv hisobvaraqlar bo`lib ulardagi summalar bux gal- teriya balansining kapital qismi bo`yicha summani aniqlash paytida umumiy kapital summasini kamaytiradi. 6-misol. Aktsiyadorlik jamiyatining Ustav kapitali nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan 7000 ta oddiy va 1000 ta imtiyozli aktsiyalardan iborat. Imtiyozli aktsiyalarning barchasi, oddiy aktsiyalarning 5000 tasi nominal qiymatda, oddiy aktsiyalarning qolgan 2000 tasi esa 1250 so`mdan imtiyozli aktsiya sotildi. Bu xo` jalik muomalasi buxgalteriya balansida quyidagi holda o`z aksini topdi. Ustav kapitali 8000000 Qo`shilgan kapital 500000

www.arxiv.uz Jami kiritilgan aktsionerlik kapitali 8500000 Faraz qilamiz, jamiyat aktsiyadorlari bir qancha vaqt o`tgach muomalada bo`lgan o`z oddiy aktsiyalarining 1000 tasini keyinchalik qayta sotish maqsadida sotib olishga qaror qildi. Sotib olish sanasida oddiy aktsiyalarning bozor qiymati 1500 so`mni tashkil kilgan. Bu xo`jalik muomalasiga quyida gi buxgalteriya yozuvini rasmiylash-tirish lozim: Dt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 Kt «Pul mablag`lari» 1 500000 Bu xo`jalik muomalasining ta`siri natijasida aktsionerlik kapitali qiymat ida quyidagi o`zgarish r o` y beradi. Ustav kapitali 8000000 Qo`shilgan kapital 500000 Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari (1500000) Jami kiritilgan aktsionerlik kapitali 7000000 Jamiyatning sotib olingan xususiy aktsiyalari bekor qilinmagudek bo`lsalar, so - tib olingan sanadan boshlab ko`pi bilan bir yil ichida qayta sotilishi lozim. Ular keyinchalik sotib olingan bahoda, undan yuqori bahoda yoki undan past bahoda qayta sotilishi mumkin. Faraz qilamiz, jamiyat sotib olgan xususiy oddiy aktsiyalarining barchasini bir q ancha vaqt o`tganidan keyin birinchi holatda 1500000 so`mga, ikkinchi ho latda 1600000 so`mga va uchinchi holatda 1300000 so`mga sotdi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 1) Dt «Pul mablag`lari» 1500000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 2) Dt «Pul mablag`lari» 1600000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 Kt «Qo`shilgan kapital» 100000 Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari sotib olish qiymatidan past baho da sotilsa, baholar o`rtasidagi farq agar summa mavjud bo`lsa avval «Qo`shilgan kapital» hisobidan, mabodo bu hisobvaraqdagi summa etarli bo`lmasa, unda «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi» hisobidan q oplanadi.

www.arxiv.uz 3) Dt «Pul mablag`lari» 1300000 Dt «Qo`shilgan kapital» 100000 Dt «Hisobot davrning taqsimlanmagan foydasi» 100000 Kt «Sotib olingan xususiy oddiy aktsiyalari» 1500000 6. Maqsadli tushumlar hisobi Shu nomdagi hisobvaraq korxona tomonidan davlat yoki boshqa moliyaviy tashkilotlardan olingan grantlar, subsidiyalar va jismoniy hamda huquqiy shaxslar tomonidan korxonaga ko`rsatilgan beg`araz yordam bilan bog`liq axborotlarning holati va harakati to`g`risidagi ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. Grant (subsidiya) deb, ma ь lum bir loyi h ani amalga oshirish uchun davlat yoki milliy va xal- qaro tashkilotlar (jamg`armalar) tomonidan iqtisodiyotning biror bir yo`nalishini rivojlantirish uchun korxonaga ma`lum shartlar asosida ajratilgan pul yoki resurslar ko`rinishidagi yordamga aytiladi. Buxgalteriya hisobining halqaro va milliy standartlariga ko`ra davlat sub sidiyalari: aktivlar tarkibiga kiritiluvchi subsidiyalar daromadlar tarkibiga kiritiluvchi subsidiyalar Aktivlar tarkibida hisobga olinuvchi subsidiyalar ikki usulda tan olina di. Birinchi usulga ko`ra ular maqsadli tushumlar sifatida e`tirof etilib, aktivning xizmat qilish muddati mobaynida eskirish summasi holida xarajatlarni kamaytirib boradi. Ikkinchi usulda, ularning summasi kelib tushayotgan aktivlar qiymatidan ayirib tashlanadi va grant (subsidiya) hisobiga olingan aktivlar korxona balansida sof qiymatda ko`rsatiladi. Bu usullardan foydalanish tartibi o`quv qo`llanmaning «Asosiy vosita lar hisobi» bobida keltirilgan. Daromad tarkibiga olib boriladigan subsidiyalar «Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot»ning «Boshqa daromadlar» moddasida hisobga olina di. Davlat subsidiyalari va beg`araz yordami bilan bog`liq xo`jalik muomalala rini hisobga olish tartibi «Davlat subsidiyalarini hisobga olish va dav lat yordamini yoritish » deb nomlangan Buxgalteriya hisobining milliy stan-dartida keltirilgan.

www.arxiv.uz Grant va subsidiyalar ajratilganligi to`g`risida rasmiy xabarnoma olin ganda: Dt «Boshqa olinadigan hisobvaraqlar» Kt «Grantlar, subsidiyalar» Grant (subsidiyalar) bo`yicha ajratilgan mablag` kelib tushganida Dt «Pul mablag`lari» Kt «Boshqa olinadigan hisobvaraqlar» Grant muddati tugab, uni ajratgan tashkilotlar qaroriga ko`ra undagi mablag`lar korxona Ustav kapitali yoki Zahira kapitaliga o`tkazilganda: Dt «Grantlar, subsidiyalar» Kt « Ustav kapitali», «Zahira kapitali» 7.Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi hisobi Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bo`yicha zahiralar ular hali amalga oshmasdan turib, mahsulot tannarxi yoki davr xarajatlari hisobidan tashkil qilinadi. Haqiqiy xarajatlar esa keyinchalik tashkil qilingan zahira hisobidan amalga oshiriladi. Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bo`yicha zahiralarni yuzaga keltirishning maqsadi korxona faoliyati davomida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan bir martalik katta miqdordagi xarajatlar ni ishlab chiqarish sarflari va davr xarajatlariga bir maromda qo`shib borish va moliyaviy natijalarni te- kislashtirishdan iborat. Zahiralar quyidagi yo`nalishlar bo`yicha tashkil qilini-shi mumkin: ishchi-xizmatchilarga mehnat ta`tili bo`yicha xarajatlarni qoplash zahira si; ko`p yillik xizmatlari va yil yakunlari bo`yicha rag`batlantirishlarni to`lash zahirasi; asosiy vositalarni ta`mirlash bo`yicha zahira; erlarni rekul ь tivatsiya qilish va tabiatni muhofaza qilish tadbirlari ni amalga oshirish uchun zahira;

www.arxiv.uz kafolatli ta`mirlash va kafolatli xizmat ko`rsatish bo`yicha zahira; Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari bilan bog`liq xo`jalik muomalala rini hisobga olish uchun shu nomdagi hisobvaraqdan foydalaniladi. Keltirilgan yo`na- lishlar bo`yicha zahira tashkil qilish muomalalari quyi dagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Asosiy ishlab chiqarish» Dt «Yordamchi ishlab chiqarish» Dt «Kelgusi davr xarajatlari» Kt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Masalan, haqikatda qilingan asosiy vositalarni ta`mirlash xarajatlari avval tashkil qilingan zahira hisobidan qoplanganda: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt «Yordamchi ishlab chiqarish» yoki Kt « Х izmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar» Ishchi xizmatchilarga zahira hisobidan mehnat ta`tili uchun to`lovlar hisob langanda: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt « Х odimlar bilan mehnat haqi bo`yicha hisoblashishlar» Hisobot davri oxirida ishlatilmay qolgan zahira summasi korxona daro madiga aylantiriladi va u buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt «Kelgusi davr xarajatlari va to`lovlari zahirasi» Kt «Sotishdan olingan daromad» 8. Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobi Aktsionerlik kapitalining muhim bir qismi hisoblangan taqsimlanmagan foyda hisobot davrida ishlab topilgan barcha daromadlardan shu davrning barcha xara- jatlarini ayirib topilgan sof foyda hisobidan yuzaga keladi. Ya`ni sof foyda taqsimlanmagan foyda summasini ko`paytiradi, shu bilan birga hisoblangan divi- dendlar summasi uni kamaytiradi. « Т aqsimlanma gan foyda» hisobvarag`idagi kre-

www.arxiv.uz ditli qoldiq foyda summasini jamg`ari lib borayotganidan dalolat beradi. Agar hisobot davrida qilingan xarajatlar summasi shu davrda olingan daromadlardan ko`p bo`lsa, oxir oqibatda bu holat « Т aqsimlanmagan foyda» hisobvara g` ida debetli qol-diqning yuzaga kelishiga sabab bo`lishi mumkin. Debetli qoldiq summasi balansning "Ak tsiyadorlik kapitali" bo`limida aks ettirilib, umumiy kapital summasidan ayirib tashlanadi. Т aqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)ning holati va harakati to`g`ri sidagi ma`lumotlar hisobini yuritish uchun quyidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)»; «Jamgarilgan foyda (qoplanmagan zarar)» Hisobot davrida yuzaga kelgan sof foyda summasini taqsimlanmagan foydaga qo`shilishi quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Yakuniy moliyaviy natija» Kt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Agar hisobot davri yakuniga ko`ra umumiy moliyaviy natija zarar bilan chiq sa, unda buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo`ladi: Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Kt «Yakuniy moliyaviy natija» Т aqsimlanmagan foyda hisobidan xo`jalik yurituvchi sub ь ektlarda «Zahira kapitali» tashkil qilinishi mumkin. Bu xo`jalik muomalasi bilan bog`liq buxgalteriya yozuvi avvalro q keltirilgan. H isobot yilining taqsimlanmagan foydasi hisobidan aktsiyadorlarga div idendlar hisoblanishi mumkin. Dividendlar hisobi. Dividend foydaning soliqlar va majburiy to`lovlar to`langanidan, q ayta investitsiya amalga oshirilganidan keyin aktsiyadorlar jamiyati ixtiyorida qoladigan va aktsiyadorlar o`rtasida taqsimlanishi kerak bo`lgan qismi. Jamiyat aktsiyalarining har bir turi bo`yicha e`lon qilingan dividendlarni to`lashi shart. Aktsiyadorlar jamiyati umumiy yi g` ilishi qaroriga ko`ra divi dendlar naqd pul yoki kushimcha aktsiya chiqarish bilan to`lanishi mumkin. Amal dagi qonunchilikka asosan aktsiyadorlik jamiyati yilning har chora gi, har yarim yil yoki yil yakuniga ko`ra divi-

www.arxiv.uz dend to`lash bo`yicha q aror qabul q ilishga haqlidir. Pul dividendlari jamiyat sof foydasining aktsionerlarga pul shaklida taqsimlanishini bildiradi. 7-misol. 2004 yilning 26 may kuni aktsiyadorlar yig`ilishi qaroriga asosan kompaniyaning 2003 yil yakuniga ko`ra olingan 2000000 so`mlik foyda hisobi dan 15% lik pul dividendlari to`lash to`g`risida qaror qabul qil di. Dividendlar 2003 yilning 10 iyunyunidan boshlab to`lanadi. 2004 yil 26 may, dividendlar hisoblanishi muomalasiga Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» 300000 Kt « Т o`lanadigan dividendlar» 300000 2004 yil 10 iyun, dividendlar to`lanishi muomalasiga Dt « Т o`lanadigan dividendlar» 300000 Kt «Pul mablag`lari» 300000 Aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlar kompaniya aktivlari yoki maj bu- riyatlarining o`zgarishlarga olib kelmaydi, ular faqat kapital tuzili shining o`zga- rishiga sabab bo`ladi. Aktsiyadorlik jamiyatining boshqaruv ken gashi quyidagi maqsad-larda aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlarni e`lon qilishi mumkin: kompaniya joriy aktivlarini tejash; muomaladagi aktsiya miqdorini ko`paytirish orqali aktsiyalarning bozor bahosini tushirish; ikki karrali soliqqa tortishdan qutilish, chunki taqsimlanmagan foydani bunday tarzda taqsimlanishi daromad hisoblanmaydi va tegishli tar tibda soliqqa tortilmaydi; jamiyatning to`langan kapitalini taqsimlanmagan foyda mablag`lari hiso-bidan ko`paytirish. Aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlar summasi balansda « Т aqsim - lanmagan foyda» moddasidan « Ustav kapitali» va agar aktsiyalar nominal qiymatdan yuqori baholarda sotilsa, «Qo`shilgan kapital» moddasiga o`tka ziladi.

www.arxiv.uz 8-misol. Aktsiyadorlik jamiyati 200x yil uchun dividendlar e`lon qilin gunga qadar nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan va to`liq joylashtirilgan 10000 ta aktsiyadan tashkil topgan hamda uning kapitali shunday tarkibga ega bo`lgan, so`m Ustav kapitali 10000000 Qo`shilgan kapital 3000000 Т aqsimlanmagan foyda 2000000 Jami aktsiyadorlik kapitali 15000000 200x yilning 22 aprelida aktsiyadorlar yig`ilishi 15 martgacha ro`yxatdan o` tgan aktsiyadorlar o`rtasida taqsimlanishga mo`ljallangan muomalada bo`lgan aktsiyalar soniga nisbatan 10% miqdorida aktsiyalar bilan to`lanadigan dividendlarni e`lon qildi. 12 aprelda aktsiyalarning bozor qiymati 1200 so`mni tashkil etdi. Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi 1200000 Kt « Ustav kapitali» 1000000 Kt «Qo`shilgan kapital» 200000 10000 aktsiya x 10% = 1000 aktsiya 1000 aktsiya x 1000 so`m nominal qiymat = 1000000 so`m 1000 aktsiya x 200 so`m nomi-naldan ortiqcha qiymat = 200000 so`m. Ushbu xo`jalik muomalasidan keyin balansning «Aktsiyadorlik kapitali» moddasi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Ustav kapitali 11000000 (10000000 +1000000) Qo`shilgan kapital 3200000 (3000000 + 200000) Т aqsimlanmagan foyda 800000 (2000000-1200000) Jami aktsiyadorlik kapitali 15000000 Х alqaro tajribaga k o` ra aktsiyalar bo`yicha to`lanadigan dividend miqdori 20% gacha bo`lganida aktsiyalar bozor bahosida to`lanishi, undan ortganida esa nominal qiymatida joylashtirilishi tavsiya etiladi. Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi hisobidan zahira kapitali tashkil qilinib, dividendlar to`lab bo`lingach, qoldiq summa «Jamg`arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» hisobvaragiga o`tkaziladi va quyidagi buxgalte riya yozuvi qilinadi:

www.arxiv.uz Dt «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» Kt «Jamg`arilgan foyda (qoplanmagan zarar) 9. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot va unga o`zgartirishlar kiritish tartibi. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot xalqaro amaliyotda moliyaviy hisobotlar majmuiga kiruvchi hisobot shakli bo`lib hisoblanib, bu shakl Milliy bux- galteriya hisobi standartlarda alohida hisobot shak li sifatida keltirilmagan. Lekin uning harakati bilan bog`liq ma`lumot lar « Х ususiy kapitalning harakati to`g`risidagi hisobot» da ko`rsatilgan. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobotning tarkibi quyidagi ko`ri nishga ega. Kompaniya «AVS» 200x yilning 31 dekabr kuni tugaydigan yil uchun taqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot 200x y. 1 yanvardagi taqsimlanmagan foyda q oldig`i 700000 Plyus sof foyda 400000 Minus dividendlar 200000 200x y.31 dekabrdagi taqsimlanmagan foyda qoldig`i 900000 Т aqsimlanmagan foyda summasini tuzatish tartibi Moliyaviy xo`jalik faoliyatini yuritish davomida korxona hisob xodimlari tomonidan xato va kamchiliklarga yo`l qo`yilishi, yoki avval qo`llanilgan hisob tamo- yillarini o`zgartirilishi natijasida hisobotlarga tuzatishlar kiritish zaruriyati tug`ilishi mumkin. «Hisobot davrining sof foyda yoki zarari, fundamental xatolar va hisob siyosatini o`zgartirish» deb nomlangan 8-sonli Buxgalteriya hisobining xalqaro stan- darti hamda «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» deb nom langan 1-sonli Milliy buxgalteriya standartiga asosan bunday tuzatishlar:

www.arxiv.uz o`tgan davrning taqsimlanmagan foydasini o`zgartirish hisobiga yoki hisobot davrining moliyaviy natijalari hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Х alqaro amaliyotda birinchi usul asosiy tanlab olingan usul sifatida e`tirof etiladi. H isob tamoyillarining o`zgarishi hisobiga korxonaning sof foy-dasi va moliyaviy holati jiddiy ravishda o`zgarishi mumkin. Misol sifatida, tovar-moddiy zahiralarning baholanishi yoki asosiy vositalarga eskirish hisoblash bo`yicha qo`llanilayotgan usullarda o`tgan davrga nisbatan yuz bergan o`zgarishni keltirish mumkin. Ya`ni korxona hisobot yilida o`tgan yilga nisbatan yanada samara-liroq usulni qo`llash huquqiga ega. Lekin bu holat moliyaviy hisobotlarga o`zgartirish kiritish ni taqozo etishi mumkin. 9-misol. Q o`shma korxona 2002 yilning 12 yanvarida xizmat muddati 5 yil bo`lgan dastgohni 300000 so`mga sotib oldi. Korxona 2004 yilning boshiga q adar shu sotib olingan asosiy vositalar uchun eskirish hisoblashning sonlar yigindisi usulini qo`llab keldi. Korxona rahbariyati 2004 yilning boshida avval qo`llanib kelinayotgan usulni o`zgartirishiga qaror qildi va u qiymatini bir t e kisda hisobdan chiqarish usuliga o`tishni ma`kul deb topdi. Hisob tamoyillarida yuz bergan o`zgarishlar ta`siri quyidagi tar tibda hisoblanadi: Sonlar yig`indisi usuli bo`yicha hisoblangan eskirish: 2002 yil uchun eskirish - 300000 so`m x5/15 100000 2003 yil uchun eskirish - 300000 so`m x 4/15 80000 2004 yil boshiga to`plangan eskirish qoldig`i 180000 Bir tekisda hisobdan chiqarish usuli qo`llanilganda hisoblanishi mumkin bo`lgan eskirish summasi: 2002 yil uchun eskirish - 300000 so`m : 5 yil 60000 2003 yil uchun eskirish 60000 2004 yil boshiga yi g` ilgan eskirish qoldig`i 120000 Farqi ( 180000 - 120000) 60000

www.arxiv.uz Demak, agar qo`shma korxona o`tgan yillarda qo`llanilgan eskirish h isob- lash usulini yangisiga almashtirsa xarajatlarni 60000 so`mga kamaytirish imkoniga ega bo`lar ekan. Х arajatlarni kamayishi natijasida agar foyda solig`i stavkasini 20 % miqdorida qabul qilsak, foyda solig`i summa si 12000 so`mga (60,000 x 20%), taqsimlanmagan foyda summasi esa 48000 so`mga ortishi yuz beradi. Bu xo`jalik muoma-lasini quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtirish lozim: Dt «Dastgohlar bo`yicha jamg`arilgan eskirish» 60000 Kt « Т o`lanadigan foyda solig`i» 12000 Kt « Т aqsimlanmagan foyda» 48000 Т aqsimlanmagan foyda summasiga tuzatishlar korxona hisob xodimlari tomonidan yo`l qo`yilgan xatoliklar natijasida ham yuz berishi mumkin. 10-misol. Auditorlik tekshiruvi jarayonida aktsiyadorlik jamiyatining tajri-basiz hisobchisi tomonidan hisobot davrida sotib olingan 150000 so`mlik qimmatli qog`ozni xato ravishda xarajatlarga qo`shib yuborilganligi aniqlandi. Auditor bu holatga t u zatish kiritib, investitsiya qiymatini tikladi va buning natijasida yuzaga kelgan foyda solig`i summasi (20%) va taqsimlanmagan foyda summasiga tegishli o`zgartirishlar kiritdi. Bunga ko`ra foyda solig`iso`mmasi 30000 so`mga (150000 x 20% ) taqsimlanmagan foyda summasi 120000 so`mga ortdi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida qo`yidagicha o`z aksini topdi. Dt «Investitsiyalar» 150000 Kt « Т o`lanadigan foyda solig`i» 30000 Kt « Т aqsimlanmagan foyda» 120000 Ushbu tuzatishlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda emas, balki « Х ususiy kapitalning harakati to`g`risidagi hisobot»ning « Т aqsimlanmagan foyda» ustunida uning boshlang`ich qoldig`iga tuzatish sifatida aks ettiriladi. Kompaniya «AVS» 200 x yilning 31 dekabr kuni yakunlanadigan yil uchun taqsimlanmagan foyda to`g`risidagi hisobot

www.arxiv.uz 200 x yil 1 yanvardagi taqsimlanmagan foyda qoldigi, so`m 500000 O`tgan davr uchun tuzatishlar: Investitsiya qiymatini ishlab chiqarish xarajatlariga olib borilgan xatoni tuzatish (30000 so`m soliq summa- sidan tashqari) 120000 Т uzatilgan taqsimlanmagan foyda 620000 Plyus: sof foyda 300000 Minus: dividendlar 250000 200x yil 31 dekabrdagi taqsimlanmagan foyda qoldig`i 670000 10. Т aqsimlanmagan foyda to`g`risidagi mu ь lumotlarni yoritish Korxona va tashkilotlar moliyaviy hisobotlarga ilova qilingan tushuntirish xatlarida kapital hisobi bilan bog`liq quyidagi holatlarni yoritilish i lozim:  chiqarilgan aktsiyalarning turlari (oddiy, imtiyozli);  chiqarilgan har bir aktsiya turi bo`yicha esa:  chiqarilgan aktsiyalar soni;  to`liq to`langan va to`liq to`lanmagan aktsiyalar soni;  chikarilgan aktsiyalarning nominal qiymati;  aktsiya egalari bo`yicha mavjud bo`lgan huquq va cheklashlar;  jamiyat tomonidan sotib olingan o`z aktsiyalarining turi va miqdori;  optsion yoki oldi-sotdi shartnomalari asosida joylashtirish uchun olib qo`yilgan aktsiyalar miqdori, shartnomalarning muddati va shartlari to`g`ri sidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foyda hisobidan tashkil qilingan zahira kapitali va uning shakllanmagan qismi to`g`risidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foydaga nisbatan mavjud bo`lgan cheklashlar va ularning amal qilish muddati to`g`risidagi ma`lumotlar;  taqsimlanmagan foyda summasiga kiritilgan tuzatishlar va ularning sa bablari to`g`risidagi ma`lumotlar;

www.arxiv.uz  dividend siyosati to`g`risidagi ma`lumotlar.

O'xshashlar

Korxona xususiy kapitali auditi

Biznes va tadbirkorlik kapitali

Mehnat potentsiali va inson kapitali

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy kapitali

Tijоrat banklarining resurslari va bank kapitali