logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Korxona xususiy kapitali auditi

Korxona xususiy kapitali auditi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB
Ko'chirib olish
Korxona xususiy kapitali auditi Reja: 1. Ustav kapitalini tekshirishning maqsad va vazifalari 2. Ta’sis hujjatlarini tekshirish 3. Dastlabki hujjatlarni tekshirish 4. Xususiy kapitalni auditorlik tekshiruvidagi audit amallari 1. Ustav kapitalini tekshirishning maqsad va vazifalari Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo’jalik faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga, zarur bo’lganda ta’sischilarning maqsadli badallari hisobiga ham to’ldirilishi mumkin. Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida binolar, inshootlar, qurilmalar va boshqa moddiy qiymatliklar: er, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari, shuningdek, boshqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan foydalanish uchun, «NOU XAU» va boshqa nomoddiy aktivlar); qo’shma korxona ishtirokchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirboshlanadigan valyutalarda pul mablag’lari qo’shilishlari mumkin. Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad, ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida fikr shakllantirishdan iborat. Tekshiruvni korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoliyat turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi hamda summasini, ustav kapitalining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun etarliligini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq. Ta’sis hujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobot ma’lumotlarini tekshirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - ta’sis hujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va to’g’ri rasmiylashtirilganligi; - ta’sis hujjatlari mazmunining amaldagi qonunchilak va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligi; - ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga to’liq va o’z vaqtida qo’shilishi; - ta’sischilar mulk shaklida qo’shadigan ulushlarining to’g’ri baholanishini tekshirish; - ustavda ko’rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish; - ustav kapitali hajmining ta’sis hujjatlari va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligi; - ustav kapitalining to’liq va to’g’ri shakllantirilganligi; - ta’sischilarning ustav kapitaliga o’z ulushlarini qo’shish bo’yicha yakuniy hisob-kitoblar uchun qonunda belgilangan muddatlarga rioya qilinishi; - ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish; - ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan ham qo’shilganligini aniqlash; - ustav kapitali hajmi o’zgarishining asosliligi, ustav va ta’sis shartnomasining qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini hamda bu haqda tegishli hisob registrlari va hisobotda aks ettirilganligi. Ushbu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalari tahlil qilinadi: - korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun hujjatlari va yo’riqnomalari; - ta’sis hujjatlari (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis shartnomasi); - moliyaviy, statistik va boshqa tegishli hisobotlar; - ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha muomalalar hisobga olingan dastlabki hujjatlar, analitik va sintetik hisob registrlari; Me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan me’yoriy hujjatlar to’plami zarur. Bunday to’plam tekshirilayotgan korxonaning o’ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. 2. Ta’sis hujjatlarini tekshirish Auditor ta’sis hujjatlarini tekshirishda quyidagilarni aniqlaydi: - ta’sis hujjatlarida qanday faoliyat turlari ko’zda tutilgan; - haqiqatda amalga oshirayotgan faoliyat turlarining ta’sis hujjatlariga muvofiqligi; - O’zbekiston Respublikasining «Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to’g’risida»gi qonuniga muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari va litsenziyalarning mavjudligi. Litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari bo’yicha litsenziyalar mavjudligi va ularning amal qilish muddatlari tekshiriladi. Chunki, korxona bunday faoliyat turlari bilan shug’ullanish huquqiga litsenziya olingan yoki unda ko’rsatilgan vaqtdan boshlab ega bo’ladi va ushbu huquq litsenziya amal qilish muddati o’tishi bilan to’xtatiladi. Tegishli litsenziyalarga ega bo’lmasdan amalga oshirilgan faoliyat turlari noqonuniy hisoblanadi. Agar korxona bitta ta’sischi tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, bunda u mazkur ta’sischi tomonidan tasdiqlangan, tegishli hoqimiyat organidan ro’yxatdan o’tgan va notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav asosida faoliyat ko’rsatadi. Ta’sis hujjatlari bilan tanishish auditorga mulk egasi kim ekanligini va kimning manfaati uchun tekshiruv o’tkazilayotganligini aniqlashga imkon beradi. Agar korxona bir necha ta’sischilar tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, u holda ta’sis shartnomasi tuzilishi lozim, ustav esa ta’sischilar tomonidan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) barcha ta’sischilar tomonidan imzolangan ta’sis shartnomasi va ustav asosida tashkil etiladi va faoliyat ko’rsatadi. Auditor tegishli ta’sis hujjatlarining mavjudligini va ularni tasdiqlash hamda davlat ro’yxatidan o’tkazish qoidalariga rioya qilinishini aniqlaydi. Korxona ta’sischilar tomonidan uni tashkil etish to’g’risidagi qaror qabul qilingan vaqtdan boshlab emas, balki davlat ro’yxatidan o’tgan kundan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan deb hisoblanadi. Shu boisdan, davlat ro’yxatidan o’tganlik to’g’risidagi guvohnomaning mavjudligini, agar ta’sis hujjatlariga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini tekshirish lozim. Auditor ta’sis shartnomasi bilan tanishishda, unda qanday shartlar keltirilganligini aniqlaydi. Jumladan: - mulklarni ulush sifatida qo’shish (topshirish) - faoliyatda ishtirok etish; - foyda va zararlarni ta’sischilar o’rtasida taqsimlash; - korxona faoliyatini boshqarish va unda ta’sischilarning ishtiroki; - ta’sischilarning korxonadan chiqishi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) ta’sis shartnomasida yuqorida sanab o’tilgan ma’lumotlardan tashqari quyidagi shartlar ham bo’lishi lozim: - ustav kapitalining tarkibi va hajmi to’g’risida; - har bir ta’sischi ulushining hajmi va uni o’zgartirish tartibi; - ta’sischilar ulushlarining tarkibi, hajmi va topshirish muddatlari; - ulushlarni qo’shishga doir majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik; - ta’sischilar tomonidan qo’shiladigan ulushlarning jami summasi. Auditor korxona ustavi bilan tanishish chog’ida unda quyidagilar ko’rsatilganliini aniqlaydi: - korxonaning o’ziga xos hususiyatlari va tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydigan nomi; - korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkaziladigan, joylashgan o’rni; - ustav kapitalining ko’lami va uning barcha ta’sischilar o’rtasida ulushlarga taqsimlanishi; - korxonaning maqsadi va faoliyat turlari; - ijro organlarini saylash yoki tayinlash tartibi; - korxona boshqaruv organining tarkibi va vakolatlari hamda ular tomonidan qaror qabul qilish tartibi; - dividendlar taqsimlash tartibi; - amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgani hamda ta’sischilar bilan kelishilgan, lekin qonunchilikka zid kelmaydigan boshqa zarur masalalar. Shuningdek, ta’sis hujjatlarini tekshirishda korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini e’tiborga olish zarur. Masalan, aktsiyadorlik jamiyatining ta’sischilari tomonidan tasdiqlangan ustavida, ustav kapitalining ko’lami to’g’risidagi ma’lumotlar bilan birga jamiyat tomonidan chiqariladigan aktsiyalarning toifalari, ularning nominal qiymati va miqdori, aktsiyadorlarning huquqlari to’g’risidagi shartlar har xil bo’lishi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatining barcha aktsiyalari bir aktsiyador tomonidan sotib olinganda, aktsiyadorlik jamiyatini bir kishi tashkil etgan hisoblanadi yoki bir aktsiyadordan iborat bo’ladi. Bu holdagi ma’lumotlar aktsiyadorlik jamiyati ustavida qayd qilingan, ro’yxatga olingan va hamma tanishishi uchun e’lon qilingan bo’lishi kerak. Ishtirokchilar tarkibini tahlil qilishda, aktsiyadorlik jamiyati va mas’uliyati cheklangan jamiyat yagona ishtirokchisi sifatida, bitta shaxsdan iborat xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’la olmasligiga e’tibor berishi kerak. Aktsiyadorlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ham yuridik shaxslar, ham jismoniy shaxslar ta’sischi sifatida ishtirok etishlari mumkin. Qo’shma korxona ustav kapitaliga o’zbekistonlik ishtirokchi tomonidan qo’shiladigan hissa xorijiy ishtirokchilar bilan kelishuvga ko’ra milliy valyutada qanday baholansa, kelishilgan baholar bo’yicha chet el valyutasida ham jahon bozoridagi bahoni hisobga olgan holda shunday baholanadi. Xorijiy ishtirokchining hissasi ham shu tartibda qo’shma korxonani tashkil etish haqidagi shartnoma imzolangan kundagi yoki uning ishtirokchilari kelishgan boshqa sanaga amalda bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining rasmiy valyuta kursi bo’yicha so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan baholanadi. Jahon bozori bahosi bo’lmaganda qo’shilayotgan mulklar qiymati ishtirokchilarning kelishuviga muvofiq aniqlanadi. Ta’sis hujjatlarini tekshirishda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq har bir tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun turli mas’uliyatlar belgilanishini inobatga olish zarur. Korxona ta’sischilarining soni va ularning ustav kapitalidagi ulushini tekshirish chog’ida auditor ta’sischilarning eng ko’p soni va bir ta’sischining ustav kapitalidagi eng ko’p ulushi, hamda ustav kapitalining eng kam ko’lami tegishli yuridik shaxs uchun qo’llaniladigan Qonun bilan aniqlanadi. Ushbu talablarga rioya qilinishi korxonaning faoliyat ko’rsatishi, hamda kreditorlarning manfaatlarini huquqiy va iqtisodiy himoyalash shartlaridan biri hisoblanadi. Korxona sof aktivlari maqdorining uning utav kapitalidan oshib ketishi (yoki teng bo’lishi) to’g’risidagi majburiy talablarga rioya qilinishi shu maqsadlardagina tekshiriladi. Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi: Buxgalteriya balansida (OKUD bo’yicha 1-shakl ): Ta’sislarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlari – aktivdagi II-«Aylanma aktivlar» bo’limining «Ta’sischilar bilan hisoblashishilar» moddasi (4610-schyot) (280-satr); Passivdagi I»O’z mablag’lari manbalari» bo’limida ustav kapitali (320 satr), qo’shilgan kapitali (330 satr), zahira kapitali (340 satr), taqsimlanmagan foyda (350 satr); Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot (5-shakl) da Xususiy kapitalning tarkibi bo’yicha : yil boshiga qoldig’i (010 satr 3, 4, 5, 6, 7, 8, -ustunlar), yil davomidagi o’zgarishi (020-070 satrlar) va yil oxiriga qoldig’i (080-satr). 3. Dastlabki hujjatlarni tekshirish Ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga qo’shilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga dalolatnomalar, nakladnoylar, bank ko’chirmalari, to’lovtopshiriqnomalari nusxalari, kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari va boshqa dastlabki hujjatlar misol bo’la oladi. Ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shiladigan mulklarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarga ko’chmas mulk, er uchastkalari, transport vositalari, intellektual mulk va shunga o’xshashlarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi guvohnomalar kiradi. Tashkiliy hujjatlar: - davlat ro’yxatiga olinganligi to’g’risida guvohnoma; - buyruqlar va farmoyishlar; - aktsiyadorlar va ta’sischilar bilan yozishmalar; - aktsiyalarga obuna bo’lish natijalari to’g’risidagi, savdo natijalari to’g’risidagi, ta’sischilar yoki aktsiyadorlar majlisining bayonnomalari; - soliq inspektsiyada hisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma, davlat statistika organlari, tegishli sug’urta tashkilotlari va boshqa byudjetdan tashqari tashkilotlarda ro’yxatga olinganligi to’g’risida guvohnoma; - amaldagi qonunchilikka muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari uchun berilgan litsenziyalar; - yuritilayotgan hisob shaklidan qat’iy nazar ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiyadorlar reestrini ham tekshiruvga taqdim qiladi. Ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlarni qo’shish muddatlariga rioya qilinishini va to’liqligini tekshirishda quyidagilarga e’tibor berilishi lozim: - ustav kapitalining to’liq shakllanganligi; - ta’sischilar haqiqatda qo’shgan ulushlarining ta’sis hujjatlarida belgilangan shartlarga mosligi; - ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga ulushlarni qo’shishda qonunchilik va ta’sis hujjatlarida belgilangan muddatlarga rioya qilinishi. Ustav kapitalining shakllanishini tekshirish chog’ida tekshirilayotgan korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini ham e’tiborga olish zarur. Chunonchi, aktsiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitali aktsiyadorlar tomonidan sotib olinadigan, jamiyat aktsiyalarining nominal qiymatidan, ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda esa uning ishtirokchilari tomonidan qo’shiladigan ulushlar qiymatidan tashkil topadi. Davlat korxonalarida esa davlat mulki hisoblangan ustav fondi shakllantiriladi. Auditor tekshiruv chog’ida barcha ta’sischilar qonunchilikka muvofiq o’z ulushlarini ustav kapitaliga o’z vaqtida va to’g’ri hamda to’liq qo’shganliklarini aniqlashi kerak. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) ustav kapitaliga jamiyatni ro’yxatga olish paytida har bir ishtirokchi kamida 30 % ulushini qo’shgan bo’lishi kerak. Korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlar qo’shilmagan yoki to’liq qo’shilmagan holatlarning aniqlanishi, tegishli boshqaruv organlari uchun korxona ta’sis etilmagan va tugatilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi. Ta’kidlash joizki, ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shiladigan mablag’lar O’zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka muvofiq QQS ga tortilmaydi. Shuningdek, korxonalarni tugatish yoki qayta tashkil etish chog’ida pay (ulush) ko’rinishida natura yoki pul shaklida olingan mablag’lar ham, ularning ustav fondidan hamda yuridik shaxslar pay (ulushi)dan oshib ketmagan miqdorda, QQS ga tortilmaydi. Ustav kapitaliga ulushlar pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar hamda pulda baholanadigan boshqa huquqlar shaklida qo’shilishi mumkin. Shu boisdan auditor ta’sischilar ulushlarini pulda baholashning to’g’riligini tekshirishi muhimdir. Xo’jalik jamiyati ta’sischisining ulushini pulda baholash jamiyat ta’sischilar o’rtasidagi kelishuvga muvofiq amalga oshiriladi. Qonunda ko’zda tutilgan ayrim hollarda esa mustaqil ekspert tomonidan baholanishi kerak. 4. Xususiy kapitalni auditorlik tekshiruvidagi audit amallari Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli qo’llaniladigan korxonalarda amaldagi qoidalarga muvofiq 8310-8330 schyotlar bo’yicha №13- jurnal-order va analitik hisob vedomostlari qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan korxonalarda 8300-ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar (8310-8330), 4610-»Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sislarning qarzlari» va 6620- Chiqib ketayotgan ta’sislarning ulushlari bo’yicha qarzlar» schyotlari bo’yicha sintetik va analitik hisob yuritiladigan kompyuter dasturlari qo’llaniladi. Shuningdek, Bosh daftar yoki oborot-saldo vedomostlari ham tekshiriladi. Qoidaga ko’ra, ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab aks ettiriladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-moddiy qiymatliklar uchun qabul qilish-topshirish dalolatnomasining tuzilgan sanasi, pul mablag’lari uchun mablag’larining korxona schyotiga kelib tushgani (bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan tegishli hujjat). Bunda ushbu hissalarning analitik hisobi har bir ishtirokchi bo’yicha yuritiladi. Hissalarning belgilangan miqdori kirim qilinganidan so’ng ustav kapitalining tashkil etilishi hisobda aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ta’sis hujjatlarida belgilanganidan oshib ketmasligini ta’kidlab o’tish zarur. Korxona ta’sischilari ulushlarining yig’indisi (ulushlar, aktsiyalar, pay badallari) ta’sis hujjatlarida qayd qilingan ustav kapitalining miqdori va summalari tegishli dastlabki hujjatlarga (dalolatnomalar, bank ko’chirmalari, bank kassasiga naqd pul topshirilganligi to’g’risida kvitantsiya va h. k) asosan schyotlar aloqasi tuzilib, dastlabki buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Ustav kapitali summasi ta’sis hujjatlari, hisob registrlari va hisobotdagi ma’lumotlarga teng bo’lishi lozim. №21 –BHMS ga muvofiq ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar (8310- «Oddiy aktsiyalar», 8320-«Imtiyozli aktsiyalar», 8330-«Pay va ulushlar») krediti va 4610 –«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining debeti bo’yicha yozuvlar korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan so’ng amalga oshiriladi. Ustav kapitali to’liq va to’g’ri shakllanishi 4610–«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyoti ma’lumotlari bilan 8310–«Oddiy aktsiyalar», 8320–«Imtiyozli aktsiyalar» schetlari yoki 8330–«Paylar va ulushlar» schyoti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt tashkiliy-huquqiy shakliga qarab tegishli schyot) ma’lumotlarini solishtirish asosida tekshiriladi. Har bir ta’sischi tomonidan ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan qo’shilganligi tasdiqlovchi buxgalteriya hujjatlarining mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlanadi. Natura shaklidagi ulushlar (asosiy vositalar, materiallar va h. k) tegishli shakldagi dalolatnomalar, pul mablag’lari esa kassa va bank hujjatlari bilan tasdiqlanadi. Tasdiqlovchi hujjatlarda tegishli mablag’larning aynan ustav kapitaliga ulush sifatida ta’sis hujjatlariga muvofiq topshirilganligi haqida ma’lumotlar bo’lishi lozim. Bu nafaqat ustav kapitaliga qo’shiladigan ulushlarni buxgalteriya hisobida to’g’ri rasmiylashtirish uchun, balki soliqqa tortish masalalari uchun ham zarurdir. Shuningdek, tekshiruv chog’ida ushbu hujjatlar shakl va mazmunlarining O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»ga qonun 9- moddasi talablariga muvofiqligi ham aniqlanadi. Ustav kapitaliga chet el valyutasida qo’shiladigan ulushlarning to’g’ri aks ettirilganligini aniqlash «Chet el valyutasida amalga oshiriladigan muomalalarni buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarda aks ettirish TARTIBI» (O’zbekiston. Respublikasi. Adliya Vazirligida 3 iyun 2000 yilda 931-tartib raqami bilan ro’yxatga olingan) talablariga muvofiq amalga oshiriladi. Chet el valyutasidagi ustav kapitali va ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzlarini shakllantirish ta’sis hujjatlari imzolangan sanada amalda bo’lgan O’zbekiston. Respublikasi. MB kursi bo’yicha so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda auditor chet el valyutasi kursi va so’mga hisoblab o’tkazishning to’g’riligini hamda schyotlarda aks ettirilishini tekshirishi zarur. Ustav kapitaliga ulushlarning ta’sischilar tomonidan haqiqatda qo’shilganligi tegishli dastlabki hujjatlar va 4610-«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari», 6620-«Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ularning ulushlari bo’yicha to’lanadigan qarzlar» schyotlari bo’yicha hisob registrlaridagi yozuvlar asosida tekshiriladi. 4610-schyotning debet qoldig’i ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlarini, 6620- schyotning kredit qoldig’i korxonaning chiqib ketayotgan ta’sischilardan ustav kapitalidagi ulushlari bo’yicha qarzlarni bildiradi. Auditor ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzlarning o’z vaqtida to’lanishi va 4610 va 6620 schyotlar bo’yicha qoldiqlarning haqqoniyligini aniqlashi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi: - ustav kapitali aktsiyadorlar tomonidan sotib olingan aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi; - barcha aktsiyalar egasi yozilgan aktsiya ekanligi va ta’sis etishda ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim; - joylashtirilgan imtiyozli aktsiyalarning nominal qiymati aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 10% dan oshmasligi lozim; - aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda ko’rsatilgan muddat davomida to’liq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yxatdan o’tgan paytdan boshlab bir yil ichida tulanishi lozim; - to’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aktsiyadorlik jamiyatining ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim; - ochiq va yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan aktsiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart; - aktsiyalarning analitik hisobi ta’sischilar, ustav kapitalining shakllanish bosqichlari va aktsiyalarning turlari bo’yicha batafsil ma’lumot olishni ta’minlashi lozim. Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aktsiyalaardan iborat aktsiyadorlik kapitali (8310-schyot), imtiyozli aktsiyalar ko’rinishidagi aktsiyadorlik kapitali (8320- schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aktsiyalar(8610-schyot) va qaytarib sotib olingan imtiyozli xususiy aktsiyalar(8620-schyot)ni alohida tekshiradi. №21 BHMS ga muvofiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aktsiyalarning obuna summasi mos ravishda 8310 va 8320-schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4610-schyot, Kt 8310, 8320-schyotlar). Obuna bo’lingan aktsiyalar qiymati ta’sischilar tomonidapn pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin. Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aktsiyalar qiymatini to’lash uchun topshirilgan mulklarning to’g’ri baholanganligini aniqlash zarur. Bu mulklarni baholash ta’sischilarning kelishuviga muvofiq amalga oshirilishi, qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baholashi lozim. Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Tasdiqlovchi hujjatlarda ustav kapitalini shakllantirish to’g’risida ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Bu nafaqat muomalani buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirish uchun, balki soliqlar bo’yicha imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligini asoslash uchun ham muhimdir. Dastlabki hujjatlar (asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, schyotlar, kassa hisobotlari, bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari va b. ) bo’yicha ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarning tegishli schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligi tekshiriladi. Ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarni tekshirishda auditor ishtirokida inventarizatsiya o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunda ustav kapitaliga ulush sifatida ishlashga yaroqsiz asosiy vositalar, amaliy qiymatini yo’qotgan nomoddiy aktivlar qo’shilgan holatlar aniqlanishi mumkin. Ustav kapitali o’zgarishining asosliligini tekshirish 8310-«Ustav kapitalini hisobga olinadigan schyotlar»(8310, 8320, 8330-schetlar) bo’yicha hisob registrlarining yozuvlarini tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday yozuvlar ustav kapitali beligilangan tartibda ko’paytirilgan yoki kamaytirilgan holatdagina, faqat aktsiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjatlariga tegishli tarzda o’zgartirishlar kiritilganidan so’ng amalga oshiriladi. «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 21-moddasiga muvofiq «jamiyatning ustav fondi aktsiyalar nominal qiymatini oshirish yoki qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi mumkin» Tekshiruv chog’ida ustav kapitalini ko’paytirish manbalari aniqlanadi. Ular asosan quyidagilar hisobiga bo’lishi mumkin: - emitent-aktsiyadorlik jamiyatining o’z aktsiyalarini ularning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan mablag’lar ya’ni emission daromad (Kt 8320-schyot); - jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan zahiralar mablag’lari; - oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda; - grantlar, subsidiyalar va qaytarib berilmaydigan yordamlar hisobiga (Kt 8810, 8820, 8890-schyotlar); - aktivlarni qayta baholashdan hosil bo’lgan manba hisobiga (Kt 8510-schyot); - dividendlar hisobiga. Auditor ustav kapitali kamaytirilishining asosliligini ham tekshiradi. Yuqorida nomi qayd qilingan qonunning 22-moddasiga muvofiq «Jamiyatning ustav fondi aktsiyalarning nominal qiymatini yoki ularning umumiy sonini qisqartirish yo’li bilan, shu jumladan aktsiyalarning bir qismini jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olishi yo’li 첑 ꬸ lan kamaytirilishi mumkin» Auditor ustav kapitalining korxona xususiy manbalarini kapitallashtirish hisobiga ko’paytirilishi, yoki yuqoridagi holatda kamaytirilishi to’g’risida aktsiyadorlar majlisining qarori mavjudligini ham aniqlaydi. Ustav kapitali ko’paytirilganda qo’shimcha aktsiyalar qiymatini to’lash shakli ularni joylashtirish to’g’risidagi qaror bilan belgilanadi. Keyinchalik auditor asosiy va qo’shimcha chiqarilgan aktsiyalar qiymatining to’lanishini tekshiradi. «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 37-moddasiga muvofiq «Jamiyat aktsiyalariga haq to’lash bozor qiymatida amalga oshiriladi» Faqat quyidagi hollardagina aktsiyalar ularning bozor qiymatidan arzonroq narxda joylashtirilishi mumkin: - jamiyatning qo’shimcha oddiy aktsiyalari oddiy aktsiyalar egalari bo’lgan aktsiyadorlarga joylashtirilib, ular oddiy aktsiyalarni bozor qiymatining to’qson foizidan past bo’lmagan narxda sotib olishdan iborat o’z imtiyozli huquqlarini ro’yobga chiqargan hollarda; - qo’shimcha aktsiyalar vositachi ishtirokida joylashtirilib, ularning bahosi bozor bahosidan ko’pi bilan bunday aktsiyalarni joylashtirish bahosiga nisbatan foizlarda belgilangan vositachilik haqi miqdorida arzon bo’lganida. Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya qilinishi ham aniqlanadi. Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi mazkur korxonada qo’llanilayotgan hisob shaklining registrlari (memorialorderlar, daftarlar, jurnal-orderlar, mashinagrammalar va h. k) ma’lumotlarini tekshirish bilan aniqlanadi. Ustav kapitalining analitik hisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik hisob ma’lumotlariga tengligi, balki aktsiyalarning turlari, ularning egalari, aktsiyalar uchun hisob-kitoblarning ahvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish imkoniyatlari ham aniqlanadi. Shuningdek, auditor «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyalarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq aktsiyadorlar reestrini yuritish qoidalariga rioya qilinishini ham tekshiradi. Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi. Tekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik jiddiyligi(katta-kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir qilmaydi deb hisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida ijobiy auditorlik hulosasi tuzishi mumkin. Agar ahvol bunga teskari bo’lsa, ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlarini sezilarli darajada buzib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik hulosasi tuzadi. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom. 4. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s. 5. Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 6. Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 7. Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б. 8. Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с. 9. Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр. 10. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр.

O'xshashlar

Xususiy kapital auditi
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy kapitali
Korxona moliyaviy hisoboti auditi
Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitallari auditining uslubiy muammolari
Sub'yekt ustav, qo'shilgan va zaxira kapitallari auditi