Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitallari auditining uslubiy muammolari - Iqtisodiyot - Referatlar

Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitallari auditining uslubiy muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168.5 KB

Ko'chirib olish

Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitallari auditining uslubiy muammolari Reja: 1. Auditning maqsadi va ma'lumot manbalari 2. Auditining rejasi va dasturini tayyorlash 3. Ustav kapitali (fondi) auditi 4. Qo`shilgan kapital auditi 5. Zaxira kapitali auditi

1. Auditning maqsadi va ma'lumot manbalari Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvini o`tkazishdan maqsad, ustav kapitalining shakllanishi, holati aks ettirilgan moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligi hamda uni hisobga olish uslubiyotining me'yoriy hujjatlarga mosligi to`g`risida fikr bildirishdan iborat. Ustav, qo`shilgan va zaxira kapitallarini shakllanishi, harakati, shuningdek zaxiralarni tashkil etish va foydalanish auditini o`tkazishda auditor quyidagi asosiy hujjatlarga amal qilishi lozim: 1-jadval Ustav, qo`shilgan va zaxira kapitallari auditini tartibga soluvchi me'yoriy-huquqiy hujjatlar № Me'yoriy-huquqiy hujjatlar 1 . O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 2002 - yil 30 - avgust holatiga o`zgarishlar bilan. 1996 -yil 29 - avgustda 257-1-sonli O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 1997 -yil 1 -martdan kuchga kiritilgan 2 . O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 2008y. 3 . «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni (keyingi o`zgarishlar va qo`shimchalar bilan). 1996 -yil 26 -aprelda qabul qilingan 4 . «Mas'uliyati cheklangan va qo`shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 2001 -yil 6 -dekabrda qabul qilingan 5 . Fermer xojaliklari to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni (keyingi o`zgarishlar va qo`shimchalar bilan). 1998 -yil 30 -aprelda qabul qilingan. 6 . «Dehqon xojaliklari to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi qonuni (keyingi o`zgarishlar va qo`shimchalar bilan). 1998 -yil 30 -aprelda qabul qilingan 7 . «Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to`g`risida'»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni

(keyingi o`zgarishlar va qo`shimchalar bilan). 2001 -yil 12- mayda qabul qilingan 8 . «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 1996 -yil 30 avgustda qabul qilingan. 9 . Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 2000 -yil 26 -mayda qabul qilingan 1 0. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 -yil 7 -fevraldagi 31-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to`ldirish qoidalari» (keyingi o`garishlar va qo`shimchalar bilan) 1 1. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq o`mitasi tomonidan 2002 -yil 17aprelda 51 va 002-40-sonli qarori bilan qabul qilingan «Amaldagi qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda Nizom kapitallarini (jamg`armalarini) shakllantirmagan xorijiy investitsiyalarga ega bo`lgan korxonalardan soliqlarni undirib olish tartibi to`g`risidagi Nizom» 1 2. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Mulk qo`mitasi va Davlat Soliq qo`mitasi tomonidan 2002 -yil 25 -martda 47, 10-1-48, 2002-33- sonli qarori bilan qabul qilingan «Xojalik yurituvchi subyektlar tomonidan davlat tasaruffidagi (davlat ulushi) aktsiyalar bo`yicha dividendlarni hisoblash, to`lash va maqsadli foydalanish tartibi to`g`risida Nizom» 1 3. 1-sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS). O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998- yil 26 -iyulda 17-07G`86-son bilan tasdiqlangan 1 4. 19-sonli «Inventarizatsiyani tashkil etish va o`tkazish» O`zbekiston Respublikasi BXMAsi. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999 -yil 19 - oktyabrda EGG`17-192075-son bilan tasdiqlangan Ustav (nizom), qo`shilgan, zaxira kapitali va zaxiralarni shakllanishi va harakatining auditorlik tekshiruvini o`tkazish uchun auditor (auditorlik tashkiloti) tomonidan quyidagi asosiy hujjatlardan foydalaniladi (10.2-jadval): 2-jadval Audit manbalari № Hujjatlar nomi

1. Xojalik yurituvchi subyekt Nizomi 2. Ta'sis shartnomasi 3. Ta'sischilar majlislarining bayonnomalari 4. Davlat ro`yxatidan o`tganligi to`g`risidagi guvohnoma 5. Korxonalarni xususiylashtirish va aktsionerlash bilan bog`liq bo`lgan hujjatlar; 6. Statistika, davlat soliq idoralari, nafaqa jamg`armasi, bandlik jamg`armasi, ijtimoiy sug`urta jamg`armasi idoralarida ro`yxatdan o`tganligi to`g`risida guvohnomalar 7. Bank xizmati ko`rsatish to`g`risida guvohnoma 8. Ta'sis hujjatlariga kiritilgan va ro`yxatga olingan o`zgarishlar 9. Emissiya prospekti 10. Aksiyadorlik jamiyatlari uchun aksiyadorlar reestri 11. Aksiyadorlarning yillik majlisi bayonnomalaridan ko`chirma 12. Aksiyadorlar, ta'sischilarning majlisi bayonnomalaridan ko`chirma 13. Direktorlar Kengashi majlislarining qarorlaridan ko`chirma 14. Ijro direktsiyasining buyruqlari va farmoyishlari 15. Ma'lum bir faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyalar va ruxsatnomalar 16. Ta'sischilar va aksiyadorlar bilan yozishuvlar 17. Ichki Nizomlar 18. Ustav kapitaliga ta'sischilar tomonidan o`z ulushlarini pul, natura, nomoddiy shaklda yoki qimmatli qog`ozlar ko`rinishida kiritilganini tasdiqlovchi hujjatlar (bank ko`chirmalari, kirim kassa orderlari, Nizom kapitaliga ulush sifatida natura ko`rinishida taqdim etilgan mol-mulkni kirim qilish to`g`risida dalolatnomalar va boshqalar) 19. Ustav kapitaliga natura va nomoddiy ko`rinishida kiritiladigan ulushlarning baholash uslubi 20. Xojalik yurituvchi subyekt davlat ro`yxatidan o`tganidan keyingi boshlang`ich faoliyat davri bo`yicha hisobot 21. Moliyaviy hisobot. Dastlabki hujjatlar va hisob registrlari Me'yoriy hujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o`zida mujassamlashtirgan me'yoriy hujjatlar to`plami zarur. Auditor bunday to`plamni tekshirilayotgan korxonaning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantirishi lozim.

2. Auditining rejasi va dasturini tayyorlash Auditorlik faoliyatining milliy andozalariga muvofiq auditor Nizom, qo`shilgan va zaxira kapitallarini shakllanishi va harakati hamda zaxiralar tashkil etilishi va ulardan foydalanish bo`yicha auditorlik tekshiruvining o`tkazish rejasini tuzishi va audit dasturini tayyorlashi lozim. 10.3.-jadvalda auditning namunaviy rejasi keltirilgan. 3.-jadval Ta'sis hujjatlari va ta'sischilar bilan hisob-kitob bo`yicha auditning umumiy rejasi Tekshirilayotgan korxona____________________________________ Audit davri_______________________________________________ Odam-soat miqdori_________________________________________ Auditorlik guruhining rahbari______________________________ Auditorlik guruhining tarkibi______________________________ Rejalashtirilgan auditorlik tavakkalchiligi__________________ Rejalishtirilgan auditorlik ahamiyatliligi__________________ T. r. Rejalashtirilgan ishlar turi O`tk azish davri Ijr ochi Izoh 1 2 3 4 5 1. Ta'sis hujjatlarining auditi Iqtisodiy subyektning umumiy jamlangan audit o`tkazish rejasiga muvofiq2. Nizom kapitali shakllanishining auditi 3. Ta'sischilar bilan hisob-kitoblar auditi 4. Dividendlar bo`yicha soliqlarni hisoblash, ushlab qolish va o`tkazish auditi 3-jadvalda ta'sis hujjatlari va ta'sischilar bilan hisob-kitoblar auditining namunaviy dasturi keltirilgan. 3.-jadval Ta'sis hujjatlari va ta'sischilar bilan hisob-kitoblar auditining namunaviy dasturi

T. r- Auditorlik muolajalar ro`yxati Auditorning ishchi hujjatlari 1 2 3 4 5 6 1. Ta'sis hujjatlarining auditi 1.1. Ta'sis hujjatlarini tekshirish Ta'sis hujjatlarining nusxalari 1.2. Faoliyatning ma'lum bir turlari bilan shug`ullanish huquqini beruvchi hujjatlarni tekshirish Ruxsatnomalar, litsenziyalar nusxasi 1.3. Nizom kapitali, ta'sis hujjatlariga muvofiq taqsimlangan ulushlar miqdorlari aks etilishini tekshirib chiqish Ta'sis hujjatlari, buxgalteriya hisobi registrlari, balans nusxalari 1.4. Xojalik yurituvchi subyektning ta'sis hujjatlarini, aksiyadorlar, mulkdorlar, rahbariyat qarorlarini buxgalteriya hisobining faoliyat turlarini aks etuvchi ma'lumotlar bilan solishtirish Ta'sis hujjatlari, buxgalteriya registrlarining nusxalari 1.5. Nizom kapitaliga ta'sischilar tomonidan ulush sifatida kiritilgan mol-mulkka egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirish Sotib-olish-sotish shartnomalari, patentlar, mualliflik huquqlari, to`lov va notarial hujjatlari 1.6. Ta'sis hujjatlaridagi o`zgarishlar ro`yxatga olinganligini tekshirish Ro`yxatga olingan va qaytadan ro`yxatga olingan ta'sis hujjatlarining nusxalariO`tkazish davri Ijrochi Izoh

2. Nizom kapitali shakllanishini tekshirish 2.1. Nizom kapitaliga qo`yilmalar buxgalteriya hisobida to`g`ri aks etilganligini tekshirish Buyruqlar, qabul qilish dalolatnomalari, buxgalteriya hisobi registrlari 2.2. Ta'sischilar va muddatlar bo`yicha Nizom kapitali shakllanishini tekshirish Ta'sis hujjatlari, xojalik operatsiyalar daftarlarining nusxalari 2.3. Nizom kapitaliga qo`yilmalar bo`yicha qarzlar, aksiyadorlardan sotib olingan xususiy aksiyalar miqdorlarini tekshirish Buxgalteriya hisobi registr-lari, balans 2.4. Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilgan moddiy qiymatliklar, o`zgarmas mulk to`g`risida hisobotlar, huquqlar va boshqalar to`g`ri baholanganligini tekshirish Baholash usuli, ta'sischilar majlislarining bayonnomalari 2.5. Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilgan moddiy qiymatliklar, o`zgarmas mulk to`g`risida hisobotlar, huquqlar va boshqalar buxgalteriya hisobida rasmiylashtirilishini tekshirish Buyruqlar, dalolatnomalar, buxgalteriya hisobi registr- lari, ishchi reja 2.6. Nizom kapitali oshganligi buxgalteriya hisobida rasmiylashtirilishini tekshirish Buyruqlar, dalolatnomalar, buxgalteriya hisobi registr- lari, bayonnomalar, kapital o`zgarganligi to`g`risida

hiso-bot 2.7. Nizom kapitali kamayganligi buxgalteriya hisobida rasmiylashtirilishini tekshirish Buyruqlar, dalolatnomalar, buxgalteriya hisobi registrlari, bayonnomalar, kapital o`zgarganligi to`g`risida hisobot 3. Ta'sischilar bilan hisob-kitoblar auditi 3.1. Nizom kapitaliga ulushlar bo`yicha ta'sischilarning qarzlari» schyotida ta'sischilar bilan hisob- kitoblar aks etilishini tekshirish Ma'lumotnomalar, buxgalteri-ya hisobi registrlari, balans 3.2 Ta'sischilar bo`yicha qarzlar schyotlari» schyotida ta'sischilar bilan hisob-kitoblar aks etilishini tekshirish Ma'lumotnomalar, hisobkitoblar buxgalteriya hisobi registrlari 3.3. Ta'sischilar olgan daromadlar to`liq va to`g`ri hisoblanganligini tekshirish Hisob-kitoblar, ma'lumotnomalar, buxgalteriya hisobi registrlari, smetalar 3.4. Dividendlar hisobi tashkil etilganligi va to`lanishini tekshirish Direktorlar Kengashi qaror-lari, Aksiyadorlar yillik majlisining qarori. 3.5. Aylanma va aylanmadan tashqari aktivlar ta'sischilar ulushi sifatida Nizom kapitaliga amalda kiritil- ganligini tekshirish Buyruqlar, dalolatnomalar, buxgalteriya hisobi registr- lari, balans 3.6. Ta'sischilar bilan hisob-kitob qilish natijasida aylanma va aylanmadan tashqari aktivlar Bayonnomalar, buyruqlar, hisob- kitoblar, dalolatno-malar,

amalda chiqarilishini tekshirish buxgalteriya hisobi registrlari, balans 3.7. Ta'sischilar tarkibidan chiqarilishida hisob-kitoblarni tekshirish Bayonnomalar, ma'lumotnomalar, hisob- kitoblar, dalolatnomalar, buxgalteriya hisobi registrlari, pul mablag`lari-ning harakati to`g`risida ma'lumotlar 4. Dividendlarga oid solislarni hisoblash, ushlab solish va o`tkazilishini tekshirish 4.1. Dividendlar bo`yicha soliqlar to`g`ri hisoblanganligini tekshirish Dalolatnomalar, hisob- kitoblar, ma'lumotlar 4.2. Boshqa majburiy to`lovlar to`g`ri hisob-kitob qilinganligini tekshirish Dalolatnomalar, hisob- kitob-lar, ma'lumotlar Ta'sischilar (ta'sis majlisi) tomonidan tasdiqlangan va amaldagi qonunchilikka asosan ro`yxatga olingan Nizom korxonaning ta'sis hujjati hisoblanadi. Davlat tassarufida bo`lgan korxona aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilganda ta'sis hujjatlari bo`lib, shuningdek, davlat mol-mulkiga boshqarish huquqiga ega bo`lgan vakolatli idora tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti ham hisoblanadi. Ta'sis hujjatlarining tekshiruvi ular amaldagi qonunchilikka muvofiqligi va ularga o`zgarishlar qonuniy kiritilganligini aniqlash makqsadida amalga oshiriladi. Audit o`tkazish vaqtida auditor ushbu iqtisodiy subyekt amaldagi qonunchilikka muvofiq huquqiy maqomi va faoliyat ko`rsatish huquqini tekshirishi lozim. Buning uchun quyidagi asosiy hujjatlardan foydalaniladi: mijozning Nizomi va korxonaning ta'sis shartnomasi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, yuridik shaxs o`z faoliyatini Nizom yoki ta'sis shartnomasiga asosan amalga oshiradi. Yuridik shaxsning ta'sis shartnomasi tuziladi, Nizom esa, ta'sischilar tomonidan

tasdiqlanadi. Nizomda yuridik shaxsning funksiyalari, uning kapitali, tizimi, boshqaruv tizimining tashkil etish tartibi va vakolatlari, qayta tashkil etish yoki tugatish tartiblari belgilanadi hamda buxgalteriya hisobini yuritish va nazorat tamoyillari ifodalanadi. Ta'sis hujjatlariga o`zgarishlar kiritilishi mumkin. Ushbu o`zgarishlar davlat ro`yxatidan o`tgandan keyin kuchga kiradi. Audit o`tkazish davrida davlat ro`yxatidan o`tganligi to`g`risidagi guvohnoma, shu jumladan Nizom va ta'sis hujjatlarining yangi tahriri (agar ularga o`zgarishlar kiritilgan bo`lsa) mavjudligi tekshirilishi lozim. Nizomda zaxira va boshqa jamg`armalarni tashkil etish hamda foydani taqsimlash tartibi, qayta tashkil etish, tugatish, mol-mulklarni taqsimlash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish tartibi va boshqalar ko`zda tutilganligi aniqlanadi. Audit o`tkazish vaqtida, korxona qachon va qayerda ro`yxatga olinganligi, ushbu korxonaning hisob-kitob va boshqa schyotlari qaysi bankda ochilganligi, ta'sischilar kim va Nizom kapitalida ularning ulushi, har bir ta'sischining Nizom kapitalidagi ulushi va umuman Nizom kapitali qonunchilikka oid hujjatlar talablariga muvofiqligi aniqlanadi. Ta'sis hujjatlarini o`rganish vaqtida auditor ushbu xojalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilishi lozim bo`lgan xojalik operatsiyalar ro`yxatini aniqlaydi. Bunday ma'lumotlar kelajak tekshiruvlarni amalga oshirish uchun kerak bo`ladi. Auditor, xususan, xorijda filiallar, vakolatxonalar tashkil etilishi, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanish Ustavda ko`zda tutilganligini aniqlaydi. Shuningdek, Ustavni ishlab chiqishda tadbirkorlar tomonidan imtiyozli soliqqa tortish uchun «asos tayyorlashga» manfaatdorliklarini ko`zda tutish lozim. 3. Ustav kapitali (fondi) auditi Ustav kapitali shakllanishining tekshiruvi vaqtida Ustav kapitali o`z vaqtida, ya'ni uning belgilangan muddatlarda shakllanganligi, e'lon qilingan kirim ulushi to`liq kiritilganligi va shakllanish manbalari (ta'sischilarning yoki ishtirokchilarning xususiy mablag`lari hisobiga, uchinchi shaxslar ulushlari hisobiga) aniqlanadi.

Ustav kapitali - bu xojalik yurituvchi subyektning Nizomida ro`yxatga olingan kapitalning eng kam miqdoridir. Boshqacha qilib aytganda, Nizom kapitali (jamg`armasi) bu korxona tashkil etilishida, uning ta'sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorda faoliyatini amalga oshirish uchun ishtirokchilar (mulk egalari) tomonidan mol-mulkka kiritilgan ulushlarining yig`indisi hisoblanadi. 21-son BHMS 1 ga binoan, Korxona ustav kapitalining holati va harakati to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 8310 - «Oddiy Aksiyalar»; 8320 - «Imtiyozli aksiyalar»; 8330 - «Pay va ulushlar». Bozor sharoitida Nizom kapitali, bir tomondan, korxona mol-mulki qiymatini, ikkinchi tomondan esa - ta'sischilar, investorlar oldida korxona majburiyatlari bo`yicha summalarni ifoda etadi. Nizom kapitali bo`yicha moliyaviy-xojalik operatsiyalarni aks etish tartibi bo`yicha o`zgarishlar respublikada hosil bo`lgan zamonaviy bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan. Nizom kapitalining shakllanishi amaldagi qonunchilik va ta'sis hujjatlari bilan tartibga solinadi. Nizom kapitalining shakllanishi xojalik subyektining mulkka egalik qilish shaklidan kelib chiqqan holda: aksiyadorlik jamiyatlarida - aksiyadorlar aksiyalarga yozilganligi hisobiga, mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda - har bir ishtirokchining bergan ulushi hisobiga, davlat korxonalaridamazkur iqtisodiy subyektga biriktirilgan davlat mulki hisobiga amalga oshiriladi. Nizom kapitalining tekshiruvida auditor uning summasi haqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. U buxgalteriya balansi va xususiy kapital to`g`risidagi hisobotda aks ettiriladi. «Nizom kapitali hisobi bo`yicha schyotlar»ga oid qoldiq korxonaning ta'sis hujjatlarida aks ettirilgan Nizom kapitali miqdoriga muvofiq bo`lishi lozim. 1 21-с о н “Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик уни қўллаш тўғрисида йўриқнома” Ўзбекицон Республикаси Бухгалтерия ҳисо (БҲМС), Ўз Р. А В 2002-й и л 23-о к т а б р д а 1181-с о н б и л а н р ў й х а т г а . о л и н г а н .

Auditor xojalik subyekti davlat ro`yxatiga olingandan keyin ushbu korxonaning buxgalteriyasida Nizom kapitali ta'sischilarning Nizom kapitaliga ulushlarini kiritish bo`yicha qarzlarini hisobga olish schyotlarining debetlash va Nizom kapitalini hisobga olish bo`yicha schyotlarining kreditlashini hisobga olishlari kerakligini nazarda tutishi lozim. Agar, tekshirish vaqtida ushbu schyotlar bo`yicha balansdagi qoldiqlar teng bo`lsa, bu ta'sischilar tomonidan Nizom kapitaliga o`z ulushlarini kiritilmaganligini ifodalaydi. Bunday korxonalar ta'sis etilmagan (tashkil topmagan) deb hisoblanadi va tugatilishi lozim. Korxonaning Nizom kapitaliga ulush sifatida binolar, inshootlar, jihozlar va boshqa moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar, qo`shma korxona ishtirokchilari davlatlarining pul mablag`lari ko`rinishidagi valutalar va erkin konvertatsiya qilinadigan valuta sifatida kiritilishi mumkin. Auditor ta'sischilar tomonidan kiritilgan ulushlarni dastlabki hujjatlar asosida va asosiy vositalar va pul mablag`lari, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish zaxiralari va boshqalarni hisobga olish schyotlarining debeti bilan korrespondentlangan Nizom kapitali ulushlar bo`yicha ta'sischilarning qarzi schyotning kreditidagi yozuvlari asosida tekshiradi. Masalan, kirim kassa orderlari, asoslovchi hujjatlar ilova qilingan bankning hisobkitob va valuta schyotlaridan ko`chirmalar asosida ta'sischilar ulushi hisob- kitob va valuta schyotlariga to`liq va o`z vaqtida kirim qilinganligi tekshiriladi. Ta'sis hujjatlarida qayd etilgan va Nizom kapitaliga ulush sifatida kirim qilingan moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar ta'sischilar kelishuvi bo`yicha aniqlanadi va baholanadi. Valutalar va valuta qiymatliklari jamiyat ro`yxatdan o`tkazilgan kuniga amalda bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining kursi bo`yicha baholanadi. Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilgan qimmatli qog`ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar ta'sischilarning kelishuviga asosan baholanadi. Nizom kapitaliga yoki aksiyalarni to`lash uchun haqiqatda kiritilgan moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar jamiyat aktiviga o`tkazish davrida amalda bo`lgan

bozor narxlari bilan baholanadi. Bozor narxlariga ega bo`lmagan nomoddiy aktivlar ta'sis hujjatlarida qayd etilgan yoki tomonlar kelishuvi bilan belgilangan narxlar bilan baholanadi. Ushbu obyektlarni baholash, odatda, yuqori malakali mutaxassislarga topshiriladi. Nizom kapitaliga ulush sifatida amalda kiritilgan valuta va valuta qiymatliklari, jamiyatga kirim qilinishi vaqtida amalda bo`lgan rasmiy kurs bo`yicha baholanadi. Qimmatli qog`ozlar oxirgi birja kursi bo`yicha baholanadi. Moliyaviy aktivlar va birjada kotirovkaga ega bo`lmagan qimmatli qog`ozlar tomonlar kelishuviga asosan baholanadi. Murakkab sharoitlarda hamda amaldagi qonunchilik talab qilganda, Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilgan aktivlarning to`g`ri baholanishi mustaqil auditor xulosasi bilan tasdiqlanadi. Ulush sifatida Nizom kapitaliga amalda kiritilgan moddiy va valuta qiymatliklari, nomoddiy va moliyaviy aktivlarning baholanishi ularni ta'sis hujjatlari va dastlabki kelishuvlardagi baholanishidan farq qilishi mumkin. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, ma'lumotlar, nomoddiy aktivlar kelib tushishini tasdiqlovchi hujjatlar va asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni hisobga olish schyotlarining debet aylanmalariga asosida o`tkazilgan uskunalar, binolar, inshootlar, ma'naviy mol-mulkka egalik huquqlarining qiymati aniqlanadi. Materiallarni qabul qilish dalolatnomalari, tovar-transport yuk xatlari, ishlab chiqarish zaxiralarini hisobga olish bo`yicha schyotlari ma'lumotlariga ko`ra kelib tushgan moddiy qiymatliklar qiymati aniqlanadi. Har bir qo`yilma, Nizom kapitalini shakllantirish tartibiga izoh qilingan hujjatlar bilan tasdiqlanishi lozim. Bundan tashqari, Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilayotgan mablag`larning alohida turlari ta'sischilar - jismoniy shaxslarning shaxsiy mulk egaligini tasdiqlovchi hujjatlarga ega bo`lishi lozim. Bularga, masalan, xususiylashtirilgan xonadon, ma'naviy molk-mulk, transport vositalari va boshqalar kiradi. Shunday qilib, auditor ta'sischilar kiritgan ulushlarga oid ularning har biri bo`yicha yuritiladigan varaqalar yoki qaydnomalarda aks

etirilgan ulushlar bo`yicha qarzlar, to`lash muddatlari, kiritilgan aktivlar summasi va qarzlarni qoplanishi bo`yicha tahliliy hisobni tekshiradi. Ishtirokchilarning Nizom kapitaliga kirim qilingan ulushlari hisobda va balansda ular amalda kelib tushishi bo`yicha aks ettiriladi. Korxonaning Nizom kapitaliga ulushning amalda kelib tushish vaqti bo`lib quyidagilar hisoblanadi: - pul mablag`lari uchun - pullar hisob-kitob (valuta) schyotiga kirim qilingansanasi; - moddiy va nomoddiy aktivlar uchun - moddiy va nomoddiy aktivlarni qabulqilish-topshirish dalolatnomalari va ushbu obyektlar kelib tushganligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar rasmiylashtirilgan sanasi. Korxona Nizom kapitaliga ta'sischilar tomonidan kiritilgan ulushlarning to`liqligi uning ta'sis hujjatlarida qayd etilgan va Nizom kapitali hisobining schyotlaridagi aks etilgan miqdorini Nizom kapitali ulushlar bo`yicha ta'sischilar qarzi schyotidagi miqdori bilan solishtirish yo`li bilan aniqlanadi. Nizom kapitalini tekshirish vaqtida buxgalteriya hisobida to`g`ri rasmiylashtirilganligi va 13-sonli jurnal-orderda Nizom kapitali hisobi bo`yicha schyotda qonuniy va to`g`ri aks etilganligi, ular amaldagi qonunchilikka muvofiq ekanligi aniqlanishi lozim. 4. Qo`shilgan kapital auditi Qo`shilgan kapitalning tekshiruvi qo`shilgan kapital hisobi schyotlari bo`yicha amalga oshiriladi. Ushbu schyotlar Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bo`lgan narxlar bo`yicha birinchi bor sotilishida vujudga kelgan emissiya daromadi va Nizom kapitalini shakllantirishdagi kurs farqlarini hisobga olish uchun mo`ljallangan. Auditor ushbu kapital to`g`ri shakllanishi va to`ldirilishini tekshirishi lozim. 21-son BHMS 2 ga muvofiq, oddiy va imtiyozli aksiyadan olingan, nominal qiymat summasidan yuqori bo`lgan qo`shilgan kapital mavjudligi va harakati to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish, ya'ni aksiyalarni birlamchi 2 21-с о н “Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик уни қўллаш тўғрисида йўриқнома” Ўзбекицон Республикаси Бухгалтерия ҳисо (БҲМС), 340б а н д. Ў з Р. А В 2002-й и л 23-о к т а б р д а 1181-с о н б и л а н р ў й х а т г а . о л и н г а н

joylashtirishda nominal qiymatdan yuqori bahoda sotishdan olingan emissiya daromadi, hamda ustav kapitalini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan kurs farqlari quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 8410 - «Emissiya daromadi»; 8420 0 «Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi». Odatda, aksiyalar birinchi bor nominal qiymatidan yuqori bo`lgan narxlarda, ya'ni mukofot bilan sotiladi. Nominal qiymati Nizom kapitaliga o`tkaziladi, emissiya daromadi esa (bozor qiymatini nominal qiymatidan oshib ketishi) qo`shilgan kapitalga o`tkaziladi. Shuningdek, korxonada «Nizom kapitali (fondi) hisobi schyotlari» bo`yicha, ya'ni, e'lon qilingan, obuna bo`lgan, to`langan kapital bo`yicha tahliliy hisob olib borilishi lozim. Dastlabki obuna sifatida rasmiylashtirilmasdan sotilgan aksiyalar pul mablag`lari bo`yicha schyotlarning debetida va «Nizom kapitali hisobi bo`yicha schyotlar» yoki «qo`shilgan kapital hisobi bo`yicha schyotlar» ning kreditida aks ettiriladi. Aksiyalarni sotib olish uchun obuna bo`lishga oid shartnomalar bilan belgilangan summaga aktsionerlik jamiyatining buxgalteriyasida, uning aktiviga pul yoki boshqa mol-mulk kelib tushishidan qat'iy nazar, Nizom va qo`shilgan kapital tashkil ettiriladi. Hisobda obuna summasiga debitorlik qarz aks ettiriladi. Tekshiruvda auditor korxona tomonidan chiqarilgan va to`langan aksiyalar turlari, ularning egalariga oid schyotlari, yoki ta'sischilar va qo`yuvchilarning xususiy schyotlari bo`yicha ma'lumot taqdim etish imkoniyati borligiga katta ahamiyat beradi. Aksiyalarga obuna bo`lish to`g`risidagi shartnomalarda aksiyalarning sotilish narxi, qarzlarni qoplash muddatlari, to`lovlar valutasi yoki obuna bo`yicha olinadigan aksiyalarni to`lash uchun mol-mulk turlari va qiymati ko`zda tutiladi. Aksiyalarga egalik qilishdan kelib chiqadigan huquqlarni obunachi, odatda, shartnomaga muvofiq, obuna bo`lgan aksiyalar bo`yicha to`liq to`lovlarni amalga oshirgandan keyin oladi.

Aksiyadorlik jamiyatlariga mol-mulk, pul mablag`lari aksiyalarga obuna bo`lish to`g`risidagi sharnomaga asosan beriladi. Qo`shilgan kapital tekshiruvi vaqtida jamiyatning o`zi tomonidan sotib olingan aksiyalar hisobi tashkil etilganligi tekshiriladi. Xususiy aksiyalar aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan quyidagi maqsadlar uchun sotib olinadi: - aksiyalar kursini belgilangan darajada ushlab turish; - aksiya egalarida qolgan har bir aksiyaga dividendlarni ko`paytirish; - aksiyalarni o`z xodimlari orasida tarqatish yoki qolgan aksiyalar nominalqiymatini oshirish; - nazorat o`rnatish maqsadida boshqa firmalar tomonidan aksiyalarni sotibolinishiga yo`l qo`ymaslik. Buxgalteriya hisobida sotib olingan xususiy aksiyalar sotib olingan xususiy Aksiyalar bo`yicha schyotlarda sotib olingan narxlar bo`yicha aks ettiriladi. Sotib olingan xususiy aksiyalarni jamiyat o`z balansida ushlab turishi yoki ularni jamg`arma bozorida qaytadan sotishi mumkin. Aksiya egalari qarori bilan Nizom kapitali sotib olingan xususiy aksiyalar summasiga kamaytirilishi, aksiyalarning o`zi esa bekor qilinishi mumkin. Lekin, « Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to`g`risida»gi qonunga muvofiq bunday aksiyalar hisobda bir yildan ortiq bo`lgan muddatda ushlab turilishi mumkin emas. Auditor buni tekshirib ko`rishi kerak, chunki sotib olingan va balansda bir yildan ortiq muddatda hisobda bo`lgan aksiyalar bekor qilingan deb hisoblanadi. Korxona ushbu muddat o`tgandan keyin ularni sotishi yoki Nizom kapitalini shu summaga kamaytirgan holda, bekor qilishi lozim. Emitent o`zining xususiy aksiyalarini sotib olgan barcha holatlarda, bir vaqtning o`zida aksiyadorlik kapitali kamaygani bilan birga, uning mol-mulki ham kamayadi. Keyinchalik, sotib olish va xususiy aksiyalarni ikkinchi marotaba sotish operatsiyalari sodir etilganda, agar aksiya sotib olingan qiymatdan ortiq narxlarda sotilsa, ortiqcha olingan summa 9590-«Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa daromadlar» schyotining kreditiga yozib qo`yiladi.

Aksiyalar sotib olingandan past narxlarda sotilsa, oradagi farq 9690- «Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar» schyotining debetida aks ettiriladi. Sotib olingan aksiyalarning bekor qilinishi bir vaqtning o`zida Nizom kapitalini kamaytirish yo`li bilan amalga oshiriladi: Debet «Nizom kapitali hisobi schyotlari», Kredit «Sotib olingan xususiy aksiyalar hisobi schyotlari». Bularni tekshirayotganda auditor qimmatbaho qog`ozlar bilan operatsiyalar qonuniy ravishda amalga oshirilayotganligini bilishi kerak. 5. Zaxira kapitali auditi Zaxira kapitali, agar Nizomda ko`zda tutilgan bo`lsa, sof foydani zaxira qilish yo`li bilan xususiy kapitalni to`ldirib borish uchun tashkil etiladi. O`zbekiston Respublikasi amaldagi qonunchilikka muvofiq aksiyadorlik jamiyatlari jamiyat Nizomi bilan belgilangan, lekin Nizom kapitalidan 15% kam bo`lmagan miqdorda zaxira kapitali tashkil etish huquqiga ega. 21-son BHMS ga ko`ra, «Korxona ta'sis hujjatlariga asosan foyda hisobidan shakllantiriladigan zaxira kapitali, mulkni qayta baholashdan yuzaga keladigan inflyatsiya rezervlari, pul mablag`laridan tashqari tekinga olingan mulklar to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 8510 - «Mulkni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar»; 8520 - «Rezerv kapitali»; 8530 - «Tekinga olingan mulk». Auditor zaxira kapitali hisobi bo`yicha buxgalteriya o`tkazmalari to`g`ri ekanligini tekshirishi lozim. Korxona Nizom kapitalini xorijiy kapital ishtirokida shakllantirishda qo`shilgan kapital deb ko`rsatiladigan kurs farqi hosil bo`lishi mumkin. Nizom kapitaliga ulush sifatida haqiqatda kiritilgan, moddiy qiymatliklar, nomoddiy va moliyaviy aktivlarni baholash ularni ta'sis hujjatlarida va dastlabki kelishuvlarda baholashdan farq qilishi mumkin. Auditor, shuningdek, zaxira kapitali to`g`ri tashkil etilganligi va to`ldirilganligi, ya'ni: foydadan ajratmalar hisobiga tashkil etilgan zaxira kapitali

Nizom kapitalining 15% dan kam emasligi, mol-mulkni (asosiy vositalarni) qayta baholashdan hosil bo`lgan barcha inflyatsiya zaxiralari zaxira kapitali ko`payishiga o`tkazilganligi, bepul kelib tushgan mol-mulkning barchasi zaxira kapitalning ko`payishiga o`tkazilganligini tekshiradi. Tekshirish manbasi bo`lib korxona Nizomi, O`zbekiston Respublikasi hukumatining qayta baholash to`g`risidagi qarori, qayta baholash bo`yicha hisobkitoblar, mol-mulkni bepul olish to`g`risida shartnomalar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, bildirishnomalar (avizo) va boshqalar hisoblanadi. Zaxira kapitali ishlab chiqarishni rivojlantirish, korxona faoliyati tugatilganda ish haqi va soliqlarni budjetga to`lash, inflyatsiya bo`yicha zararlarni qoplash, aksiyadorlik jamiyati hay'ati qaroriga muvofiq Nizom kapitalini to`ldirish, qayta baholash summalarini qoplash va aksiyadorlik jamiyatining boshqa yo`nalishlari uchun foydalaniladi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarida foyda yo`qligi yoki u yetarli emasligida zaxira kapitali imtiyozli aksiyalar bo`yicha dividendlarni to`lash uchun yo`llanishi mumkin. Auditor zaxira kapitali mablag`lari korxona xodimlariga moddiy yordam ko`rsatishga, mehnatga haq to`lashga yoki mukofotlar to`lashga ishlatilganligi holatlari bilan to`qnash kelishi mumkin. Shu bois, auditor zaxira kapitali ishlatilishini zaxira kapitali schyotidagi yozuvlarni tahlil qilish yo`li orqali ta'sischilar bilan hisob-kitoblar hisobi va taqsimlanmagan foyda schyotlari bilan korrespondentlanishini sinchkovlik bilan tekshirishi lozim.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

O'xshashlar

Sub'yekt ustav, qo'shilgan va zaxira kapitallari auditi

Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish, tannarx hisoblash va sotish bilan bog’liq muomalalar auditining uslubiy muammolari

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy kapitali

Kapitallarni Boshqarish

Xususiy kapital auditi