O’zbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

O’zbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.6259765625 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish Reja: 1. Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi 2. Resurslar tejamkorligining strategiyasi va taktikasi 3. Mineral xomashyo va ulardan oqilona foydalanish

1. Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi Qayta ishlovchi barcha sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi elementlardan biri xomashyodir, chunki xomashyosiz hech qanday mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Xomashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun ma’lum darajada mehnat sarflangan va shu mehnat natijasida bir qadar o’zgargan mehnat buyumiga aytiladi. Xomashyo – asosiy va yordamchi materiallarga bo’linadi. Asosiy xomashyo deb, tayyor mahsulotning material (moddiy) asosini tashkil qiluvchi mehnat buyumiga aytiladi. Tayyor mahsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xomashyoni qayta ishlashga zarur sharoit yaratib beruvchi qolgan barcha mehnat buyumlari yordamchi materiallar deb ataladi. Mehnat buyumlarining mahsulot ishlab chiqarishda qay tarzda qatnashishiga qarab ular ham xomashyo (asosiy xomashyo), ham yordamchi material bo’lishi mumkin. Masalan, neft yoqilg’i sifatida yordamchi material bo’lsa, benzin yoki kerosin ishlab chiqarishda esa xomashyodir. Xomashyo keng miqyosda iste’mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallardan iborat bo’lib, u quyidagi talablarga javob berishi kerak: - miqdori jihatidan yetarli bo’lishi; - qazib olish arzon va oson bo’lishi; - texnologik jarayonlar oson borishi kerak. Har bir xomashyo mehnat buyumlaridir, Lekin har bir mehnat buyumi xomashyo emas. Mehnat buyumi mehnat vositasi bilan ma’lum darajada o’zgargandan keyingina xomashyo bo’ladi. Yer ostidagi foydali qazilmalar, yovvoyi hayvonlar, daraxtlar va hokazolar xomashyo bo’lmay, balki potensial tabiiy boyliklardir. Mehnat vositasi yordamida ovlangan hayvonlar, qazib olingan ma’danlar, kesilgan daraxtlar va boshqalar xomashyo hisoblanadi.

Ishlab chiqarish jarayonida bir yoki bir necha bosqichda qayta ishlangan bo’lsa-yu, lekin tayyor mahsulot sifatida iste’mol qilina olmasa, u yarim fabrikat deb ataladi. Hayotda yarim fabrikat uni ishlab chiqargan ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qaraganda tayyor mahsulot, iste’mol qiluvchi ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qaraganda xomashyo hisoblanadi. Xomashyo resurslarini xomashyodan farq qilmoq kerak. Xomashyo resurslariga mamlakatdagi foydali qazilmalar konlari, o’rmon maydonlari, uy hayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar kirsa, ular qazib chiqarilgan yoki ishlab chiqarish uchun mehnat sarflangandagina ular xomashyoga aylanishi mumkin. Xomashyo ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementi sifatida sanoat ishlab chiqarishiga va uning iqtisodiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlarida xomashyo va yoqilg’i xarajatlari ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlari hajmida eng katta salmoqqa egadir. Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichlari ko’p jihatdan tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xomashyo va yoqilg’i xarajatlari darajasiga bog’liq bo’ladi. Sanoat mahsuloti tannarxida xomashyo, yordamchi materiallar va yoqilg’i xarajatlari butun sanoat bo’yicha o’rtacha 70 foizni tashkil etadi. Shuning uchun xomashyoni tejab ishlatish sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirishda, ishlab chiqarish quvvatlaridan yaxshi foydalanishda va ishchilar mehnatining unumdorligini oshirishda katta rol o’ynaydi. Material ko’p sarflanadigan tarmoqlarda xomashyo va material-lardan oqilona foydalanish mahsulot tannarxini pasaytirishning asosiy manbaidir. Mashina va uskunalarning unumli ishlashi va tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun vaqtning sarflanish darajasi xomashyo sifati va uning turiga bog’liq. Sanoatdagi xomashyolar xilma-xil bo’lib, ular quyidagi turlarga bo’linadilar: - sanoat xomashyosi; - qishloq xo’jaligi xomashyosi. Sanoat xomashyosi turli belgilarga ko’ra quyidagicha turkumlanadi: - kelib chiqishiga ko’ra – tabiiy va sun’iy;

- agregat holatiga ko’ra - qattiq, suyuq hamda gazsimon; - kimyoviy tarkibiga ko’ra – organik va anorganik; - ishlatilishiga ko’ra – ozuqabop va texnik turlarga bo’linadi. Qishloq xo’jaligi xomashyosi ikki turga, ya’ni o’simliklardan olinadigan xomashyolar va hayvonlardan olinadigan xomashyolarga bo’linadi. Mineral xomashyolar . Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar mineral xomashyolar deyiladi 1 . Iqtisodiyotda ishlatiladigan minerallar uch turga bo’linadi: a) rudali; b) rudasiz; v) yonuvchi mineral xomashyolar. Bu minerallarning ko’pi qattiq holda bo’ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda tuz eritmalari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi. Rudali mineral xomashyolar foydali jinslar bo’lib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Rudasiz mineral xomashyolar ham tog’ jinslari bo’lib, ular metall olish uchun ishlatilmaydi. Bunday mineral xomashyolar hech qanday kimyoviy qayta ishlanmasdan to’g’ridan-to’g’ri iqtisodiyotda yoki metallsiz ishlab chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Rudasiz minerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bo’linadi: - qurilish materiallari – to’g’ridan-to’g’ri yoki fizik-kimyoviy qayta ishlangandan so’ng qurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xomashyo; - industriya xomashyolari – kimyoviy qayta ishlanmasdan sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan xomashyo. - kimyoviy mineral xomashyolar – kimyoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan minerallar; - qimmatbaho va rudasiz minerallar – tabiiy holda yoki mexanik qayta ishlangandan so’ng bezak uchun ishlatiladigan minerallar. Yonuvchi mineral xomashyolar yoqilg’i sifatida ishlatiladigan foydali qazilma boyliklardir. Bularga tosh va qo’ng’ir ko’mir, torf, yonuvchi slanetslar, neft hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Yonuvchi gazlar, neft va ko’mir eng 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.145.

arzon hamda foydalanish uchun qulay yoqilg’igina bo’lmay, balki kimyo sanoatida qimmatbaho xomashyo hamdir. O’simlik va hayvonot xomashyolariga yog’och, zig’ir, kanop, yog’lar, o’simlik moylari, hayvonot terilari va shunga o’xshashlar kiradi. Bular iqtisodiyotda ishlatilishiga ko’ra ozuqabop va texnik xomashyolarga bo’linadi. Ozuqabop xomashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikmalar – o’rmonchilik, baliqchilik va qishloq xo’jalik mahsulotlari kiradi. O’simlik va hayvonlardan olinadigan texnik xomashyolarga yuqorida ko’rsatilgan iqtisodiyot tarmoqlarining oziq uchun yaramaydigan mahsulotlari kiradi. Bunday mahsulotlarni mexanik va kimyoviy usulda qayta ishlash orqali, ulardan turmushda va sanoat ishlab chiqarishida ishlatiladigan xomashyolar olinadi. Bunday xomashyo turlarini kimyoviy qayta ishlash natijasida turli mahsulotlar olish mumkin, ularning manbalari ko’pligi, amaliy jihatdan bitmas- tuganmas zahiraga egaligi ular asosida ko’pgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil etishga imkon beradi. Umuman fan va texnikaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan- yangi materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini qidirib topish masalasini qo’yadi. Bu masala asosan olti yo’l bilan amalga oshiriladi: - iloji boricha arzon xomashyolarni qidirib topish va ishlatish; - xomashyodan kompleks foydalanish; - konsentrlangan xomashyo va mahsulotlar ishlatish; - juda toza mahsulotlar ishlatish; - texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqabop xomashyolarni noozuqabop xomashyo bilan almashtirish; - iloji boricha mahalliy xomashyolardan foydalanish. Hozirgi vaqtda kimyo va kimyoviy texnologiyaning yutuqlari muhim texnika xo’jalik mahsulotlarini noozuqabop xomashyolardan olishga imkon beradi. Bunday xomashyolar sifatida toshko’mir, torf, slanets, neft, tabiiy gazlar, yog’och, o’simlik va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining chiqindilari ishlatilmoqda. Masalan,

sovun yuvuvchi mahsulotlar, izolatorlar ishlab chiqarishda, to’qimachilik sanoatida, rezina mahsulotlari ishlab chiqarishda, charm sanoatida, korroziyaga qarshi kurashishda, betonlarni suv o’tkazmaydigan qilishda, metallarni silliqlashda, metallarni qirqishda sovutgichlar sifatida har yili bir necha ming tonnalab qimmatbaho ozuqabop moylar ishlatiladi. Sanoatning ko’pgina tarmoqlarida keng miqyosida ishlatiladigan etil spirt ishlab chiqarish uchun ham juda ko’p miqdorda yuqori sifatli don va kartoshka ishlatiladi. Xuddi shu singari sanoatda un, kraxmal, sut kabi mahsulotlar texnika maqsadlari uchun ishlatiladi. Masalan, kazein-oqsil modda sutda bo’ladi, kazein yelim ishlab chiqarishda, qog’oz va charm sanoatida bo’yoqchilikda hamda muqovalar qilishda asosiy mahsulot sifatida ishlatiladi. Bu maqsadda kazein ishlab chiqarish uchun har yili bir necha yuz ming tonna yog’sizlangan sut sarflanadi. Kraxmal to’qimachilik sanoatida, rezina va kimyo sanoatida, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng qo’llaniladi. Hozir sanoatda kraxmal poliakrillamid hamda Sellulozaning suvda eruvchan efirlari – karboksilmetil Selluloza (KMS) bilan muvofaqqiyatli almashtirilgan. Shu bilan birga KMS ko’p miqdorda kraxmal o’rnida, to’qimachilik, qog’oz va gugurt sanoatida ozuqabop un o’rnida ishlatilmoqda. Hozir etilendan va yog’ochdan olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati jihatidan ozuqabop xomashyolardan olinadigan etil spirtdan farq qilmaydi va shu bilan birga ancha arzon hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodiyotning ko’p tarmoqlarida bunday etil spirt ko’p ishlatilmoqda. Shuningdek, gaz va neftni qayta ishlash mahsulot-laridan sirka kislota, glitserin va yog’lar ishlab chiqarilmoqda. Mahsulotlarni bu yo’l bilan ishlab chiqarishda ko’p miqdorda ozuqabop xomashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi bir muncha arzonlashadi. Sanoatni yanada rivojlantirish, texnika taraqqiyoti sur’atlarini jadallashtirish va sanoat mahsulotlarining turlarini ko’paytirish vazifalari sun’iy materiallar ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirishni taqozo etadi.

Sun’iy materiallar ishlab chiqarish va uni sanoatda qo’llash quyidagi hollarda iqtisodiy samarador hisoblanadi: a) sun’iy material yagona xomashyo bo’lgan tarmoqda ishlab chiqarishning jadal sur’atlari bilan va keng masshtabda rivojlantirishga sabab bo’lsa; b) qayta ishlovchi tarmoqlar texnika bazasining mukammallashuviga sabab bo’lsa; v) ushbu materialni iste’mol qiladigan tarmoqlar mahsulotining sifatini yaxshilashga va assortimentni kengaytirishga sabab bo’lsa; g) qayta ishlash tarmoqlarida texnologik jarayonlarni jadallashtirishga va uskunalarni mukammallashtirishga sabab bo’lsa; d) tayyor sanoat mahsuloti ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ijtimoiy xarajatlarni kamaytirishga sabab bo’lsa; e) sun’iy materiallardan ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini kamaytirsa. Sun’iy materiallar ishlab chiqarish va qo’llashning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda vaqt omilini, ya’ni qisqa vaqt ichida kerakli miqdorda sanoat mahsulotini ishlab chiqarishga erishish mumkinligini e’tiborga olmoq lozim. Bu sohada sun’iy materiallar behad afzalliklarga ega, chunki tabiiy xomashyo bo’lgan paxta, jun, teri va boshqalarni ishlab chiqarishga oylab vaqt ketsa, sun’iy materiallarni ishlab chiqarishga kunlab va soatlab vaqt kifoya qiladi. Sun’iy materiallar ishlab chiqarishga tabiiy materiallarga nisbatan ancha kam ijtimoiy mehnat sarf qilinadi. Masalan, 1 tonna yuvilgan jun ishlab chiqarishga 7000 odam/soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 odam/soat sarflanadi. Sun’iy materiallar sanoatning qo’shimcha xomashyo bazasi bo’lib xizmat qiladi. Sun’iy materiallar ishlab chiqarishda jarayonlarni kimyolashtirish, ayniqsa, organik sintezni rivojlantirish katta rol o’ynaydi. Turli tarmoqlarda kimyoviy metodlarni qo’llash tabiatda ko’p tarqalgan mahsulotlardan sifati tabiiy materiallarnikidan ancha ustun bo’lgan juda ko’p yangi tur sun’iy materiallar ishlab chiqarish imkonini beradi.

Zamonaviy texnika sintetik materiallarga turlicha talablar qo’yadi. Sintetik materiallar juda ko’p o’ziga xos afzalliklarga ega: ular uzoq vaqt o’ta yuqori va o’ta past temperaturaga, yuqori bosim va juda katta elektr kuchlanishlariga chidamli bo’ladi. Sun’iy materiallar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni tez sur’atlar bilan rivojlantirish sanoatni rivojlantirish va sanoat xomashyo bazasini kengaytirishning asosiy yo’llaridan biridir. Sanoatni rivojlantirishda plastmassalar, sintetik kauchuk, sun’iy va sintetik tolalar, sun’iy charmlar va charm o’rnini bosuvchi materiallar, sintetik yuvish vositalari va ozuqa xomashyosi o’rnini bosuvchi sun’iy materiallar, muhim rol o’ynamoqda. Plastmassalar – keng nomenklaturaga ega bo’lgan sun’iy polimer mahsulotlar bo’lib, ular sifat jihatdan tabiiy materiallar bilan tenglashibgina qolmay, balki ko’p hollarda ulardan ustunlik ham qiladi 2 . Ular yuqori mustahkamlik, elektr o’tkazmaslik, yengillik, qattiqlik, egiluvchanlik, tiniqlik, karroziyaga, kislotaga, issiqlikka chidamlilik, kam yediruvchanlik kabi sifatlarga ega va mexanik ishlashning turli usullariga yengil moslashadi. Mamlakatimiz plastmassalar ishlab chiqarish uchun keng xomashyo resurslariga ega, chunki plastmassalar uchun tabiiy va neft gazi, neftni qayta ishlash va koksokimyo sanoati chiqindilari, yog’ochni kimyoviy ishlash mahsulotlari, yengil va oziq-ovqat sanoati va qishloq xo’jaligining turli xil chiqindilari xomashyo bo’lib xizmat qila oladi. Sintetik kauchuk – rezina, rezina-texnika va uy-ro’zg’or buyumlari ishlab chiqarish uchun yagona xomashyodir. Sintetik kauchuk tabiiy kauchukka nisbatan o’n minglab marotaba tezroq ishlab chiqariladi. Tabiiy kauchuk bir necha xususiyatga ega bo’lsa, sintetik kauchuk behisob xususiyatlarga ega. Har biri bir necha markali bir necha tur kauchuklarga bo’linadi. Sun’iy va sintetik tolalar sanoatning xomashyo bazasini kengaytirish bilan birga, turli texnik va kiyim-kechak gazlamalari, elektr izolatsiya materiallari, 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.148.

kabellar va kanatlar, baliq tutish to’rlari va boshqa buyumlar ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Iqtisodiyotda sun’iy charm o’rnini bosuvchi materiallar katta ahamiyatga egadir. Chunki poyafzal sanoatining o’sish sur’atlarini amalga oshirish uchun tabiiy charm resurslari yetarli emas. Sun’iy charm va charm o’rnini bosuvchi materiallardan poyafzalning ayrim detallarini tayyor holda ishlab chiqarishning mumkinligi poyafzal sanoatini avtomatlashtirish, ishlab chiqarish siklini qisqartirish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish va natijada poyafzal sanoatining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash imkonini beradi. 2. Resurslar tejamkorligining strategiyasi va taktikasi Ma’lumki, har bir jangda har ikkala tomon ham o’z strategiya va taktikasidan foydalanib, imkon qadar yo’qotishlarsiz g’alabani qo’lga kiritishga harakat qiladi. Xuddi shuningdek, iqtisodiyotda ham strategiya va taktika qo’llaniladi. Ma’lumki, har bir davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarda resurslar tekin emas, ular o’z maqsadlariga erishishda strategiya va taktikadan foydalanadi. Bundan ko’zlangan maqsad, ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xomashyo xarajatlarini minimallashtirish va shu orqali foydani maksimallashtirishdir. Olib borilgan izlanishlar, qo’llanilgan strategiya va taktikaning xomashyo xarajatlarini kamaytirishdagi so’nggi bosqichi resurslardan foydalanishning alternativ yo’lini tanlash, resurslar tejamkorligi ekanligini tavsiflaydi. Resurslarni tanlash alternativligi amaliyotda undan foydalangan sohalarda quyidagi vazifalarni hal qiladi: - xarajatlarning kamayishi va ishlab chiqarilgan mahsulot sifatining oshishi; - alohida tovarlar va mahsulotlar assortimenti bilan bozorga kirib borish va o’z o’rnini egallash; - mahsulot sifatidagi aniq ustunlikka erishish; - xuddi iqtisodiyotdagi o’rni kabi texnologiyada ham liderlik, ya’ni peshqadamlik mavqeining o’sishiga ega bo’lishga intilish;

- dinamikani hisobga olgan holda mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish va xo’jalik faoliyatidan foyda olish. Shuningdek, alternativ (bir-biriga zid ikki yo’ldan birini - yo unisini, yo bunisini tanlab olish zarurati) resurslardan foydalanish strategiya va taktikasining tarkibiy qismi hisoblanib, ishlab chiqarishda iqtisodiy tejash va samaradorlikning oshishiga olib keladi. Modomiki, strategiya va taktika har qanday ishda, shuningdek, moddiy, moliyaviy va boshqa resurslardan foydalanish sohasida ham amalga oshirish birinchi navbatda odamlarni, amaliyotga mo’ljallangan xodimlarning tegishli kvalifikatsiyasi, bilimi va ish malakasi, resurslardan foylanish javobgarligi, bozor iqtisodiyoti sharoiti va zamonaviy fan-texnika tadqiqoti haqida yetarli bilimlar talab qilinadi. Oldingi rejali iqtisodiyot sharoitida resurslar davlatga qarashli bo’lib, ularni bepul va qaytarib olmaslik qoidasi asosida hududlarga, tarmoqlarga va korxonalarga taqsimlab berilar edi. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti sharoiti resurslarni topish va ulardan foydalanishga bo’lgan talabning ko’tarilishi resurslar tejamkorligini amalga oshirish yo’llarini izlashni taqozo etadi. Sobiq ittifoqda barcha resurslar davlat tomonidan bepul taqsimlanganligi uchun resurslar tejamkorligi amaliyotda emas, balki hujjatlarda bajarilgan. Hozirgi kunda bu masala oldingi davrdagidek, “yuqori”ning ko’rsatmasi bilan emas, har bir xo’jalik yurituvchi subyektning resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishi bilan hal etilmoqda. Hozirgi sharoitda ko’pgina korxonalarning asosiy masalasi mahsulotni ishlab chiqarishda nimani, qancha va kimga ishlab chiqarish emas, shu bilan bir qatorda bu mahsulotni ishlab chiqarishga qancha resurs va mablag’ talab qilinishi masalasi ham muhimdir. Bu har bir korxonaga bir tomondan mavjud talabni qondirish, ikkinchi tomondan esa – resurslar xarajatining kamxarj yo’lini axtarishga undaydi. Bularning barchasi tovar ishlab chiqarish xarakteri bilan bog’liq bo’lgan ixtisoslashganlik, texnologiya, qurollanganlik va boshqa xususiyatlar korxonaning o’ziga tegishlidir. Bulardan tashqari, har bir korxonaga xarakterli bo’lgan

normalashtirish va resurslarning pulliligi – resurslar tejamkorligining muhim rezervidir. Xomashyodan ratsional foydalanish – sanoat xomashyo bazasini kengaytirish va mustahkamlashning muhim manbaidir. Iqtisodiy nuqtai nazardan xomashyodan maqsadga muvofiq va ratsional foydalanishda ko’p jihatdan qayta ishlovchi sanoat tarmog’i yoki korxona uchun xomashyoni to’g’ri tanlash katta ahamiyatga ega. Xomashyo xususiyatini va sifatli texnologik jarayonni tanlashga va uning progressivlik darajasiga, mashinalardan va vaqtdan foydalanish darajasiga, ishlab chiqarish siklining uzunligi va umuman ishlab chiqarishning barcha texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi. Hozirgi paytda har bir sanoat tarmog’ida bir necha tur xomashyo qo’llaniladi. Ayrim tarmoq uchun qaysi xomashyoni tanlab olish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlash uchun quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha turli xomashyolarni qiyoslash zarur: solishtirma kapital xarajatlari; mehnat unumdorligi; mahsulot tannarxi; mahsulot sifati; mahalliy xomashyodan maksimal foydalanish; kamyob bo’lmagan xomashyodan foydalanish; ishlatilmaydigan chiqindilardan foydalanish mumkinligi; sun’iy materiallardan foydalanish mumkinligi; xomashyoning progressiv texnologiya talablariga javob berishi; xomashyoning bo’lg’usi tayyor mahsulot sifat ko’rsatkichlariga javob berishi; ma’lum davrda ma’lum tarmoqda qo’llashning iqtisodiyot nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqligi; ayrim hududlarning o’ziga xos xususiyatlari; ayrim tarmoqlardagi texnika taraqqiyoti. Qazib chiqarish tarmoqlarida va qishloq xo’jaligida olinadigan xomashyo va materiallar bevosita mahsulot olish uchun qayta ishlashdan oldin bir marta ishlanadi. Bundan maqsad, xomashyoni unda bo’lgan keraksiz qo’shimchalardan tozalashdir. Xomashyodan to’liq va har tomonlama foydalanib, uning turli qismlaridan turli xil mahsulotlar olish uchun xomashyodan kompleks foydalanish kerak. Xomashyo resurslarini kengaytirish va tejashning yana bir yo’li xomashyo va materaillardan qayta foydalanishdir. Masalan, yedirilgan mashinalar, binolar va

eski texnikalarning metall qismlari, buzilgan binolarning g’ishtlari, qog’oz materiallari va boshqalardan sanoatda qayta foydalanish mumkin. 3. Mineral xomashyo va undan oqilona foydalanish Mineral xomashyo – bu konlardan qazib olinuvchi turli foydali qazilmalardir. Potensial resurslardan oqilona foydalanish va foydali qazilmalarni qazib olishning iqtisodiy samarador usullarini qo’llash uchun konlar zahirasining miqdorini iqtisodiy jihatdan to’g’ri aniqlash va sanoat masshtabida ekspluatatsiya qilish navbatini aniqlash ahamiyatga egadir. Zahiralarni o’rganish va aniqlash geologiya-qidiruv ishlari davlat rejasi asosida olib boriladi. Sanoatning mineral xomashyoga bo’lgan talabini rejalashtirishda konlarning o’rganilganlik darajasi muhim ahamiyatga egadir. Mineral xomashyo zahiralarini qidirish va sanoat ekspluatatsiyasiga tayyorlik darajalari bo’yicha bir necha kategoriyalarga bo’linadi. Foydali qazilma zahiralari ma’lum bir davr uchun ularning texnikiqtisodiy jihatidan foydalanish mumkinligi darajasiga qarab balansdagi va balansdan tashqari zahiralarga bo’linadi. Balansdagi zahiralarga sanoat talablariga va foydalanishning texnik shartlariga javob beruvchi va hozirgi kunda ularni qazib chiqarish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lgan zahiralar kiradi. Balansdan tashqari, zahiraga – tarkibida foydali komponentlari, qazilmalar miqdori kam bo’lgan yoki ekspluatatsiya sharoitlari og’ir bo’lgan hamda shu xomashyoni sanoat usullari bilan qayta ishlash hozircha mumkin bo’lmagan zahiralar kiradi. Turli xil foydali qazilma resurslari mamlakat hududining turli qismida joylashgan konlarda yig’ilgandir. Ayrim konlar bir-birlari bilan foydali qazilma zahiralari; qazilmalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari; ekspluatatsiya sharoitilari bilan farq qiladi. Ekspluatatsiya uchun kon tanlash konlarning faqatgina tabiiy yoki texnik xususiyatlarigagina bog’liq bo’lib qolmay, balki birinchi navbatda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligiga bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasi mineral xomashyo resurslariga juda ham boy bo’lib, ularning umumiy bahosi 3,3 trln. dollardan ziyodroqdir. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram va boshqa ko’pgina mineral resurslarning aniqlangan zahiralari jahonda yetakchi o’rinlardan birida turadi. Bu yerda oltinning 30 dan ortiq konlari qidirib topilgan. Uning asosiy zahiralari Marakaziy Qizilqumda Muruntov oltin koni bo’lib, uning rudasi tarkibida oltin miqdori yuqori hisoblanadi. Keyingi yillarda Toshkent, Samarqand viloyatlarida yangi oltin ruda konlari qidirib topildi. O’zbekistondagi hozircha qidirib topilgan oltin zahiralari 4 ming tonnadan oshadi. Kumush konlari Toshkent, Navoiy va Namangan viloyatlarida joylashgan. Respublikamizda 30 ta uran koni mavjud. Uning qidirib topilgan zahirasi 50-60 yil davomida foydalanishga yetarli. Uran bilan yo’ldosh reniy, skandiy va boshqa metallar uchraydi. Shuningdek, mis, qo’rg’oshin, qalay, volfram va litiy kabi muhim strategik nodir va rangli metallarning yirik konlari bor. Respublikamizda har yili 8 ming tonna mis ishlab chiqiladi. Amaldagi ishlab turgan konlar misni yana 40-50 yil, qo’rg’oshin va qalayni 100 yil mobaynida ishlab chiqarishni ta’minlashga qodir. Rangli metallar zahiralari asosan Olmaliq kon hududida joylashgan. Shuningdek, Qalmoqqir mis koni noyob hisoblanadi. Bu konning rudasini qayta ishlash mamlakatdagi eng yirik korxonalardan biri Olmaliq konmetallurgiya kombinatida amalga oshiriladi. Shuningdek, bu sanoat hududida mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va boshqa katta zahiralarga ega bo’lgan Dalniy koni bor. Qo’rg’oshin-qalay metallari Olmaliqdagi Qo’rg’oshinkon, Jizzax viloyatidagi Uchquloch va Surxondaryo vildoyatidagi Xondiza konlaridan olinadi. Bu konlarda yana yo’ldosh metallar – mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiy ham uchraydi. O’zbekistonda molibdenli formatsiyalar ham bor. Chotqol-Qurama tog’lari vismutga boy. Janubiy Farg’ona belbog’ining o’zidan 100 dan ortiq simob va 10 dan surma rudalanishlar aniqlangan.

Qora metallardan eng ko’p tarqalgan temir, titan, marganets, magniy, xrom va boshqalardir. Temirning bir necha konlari va ruda ko’rinishlari aniqlangan. Ular orasida muhimi Qoraqalpog’iston Respublikasida Tebinbuloq titan-magniy koni hisoblanadi. Marganets konlari Zarafshon, Qoratepa, Lolabuloq va boshqa joylarda mavjud. Magmatik xrom Qizilqumda, Farg’onada, ayniqsa, Tomditov va Sulton Uvaysda ko’plab uchraydi. O’zbekistonda nometall xomashyo – glaukonit, dala shpati, vollastonit, grafit, asbest, talk, talk toshi, abrazivlar, qimmatbaho va ishlov beriladigan tosh konlari ko’p. Vollastonitning 5-ga yaqin ko’rinishi va konlari aniqlangan. Grafitning 30 dan ortiq ruda – rudalanishi va konlari ma’lum. Qimmatbaho va ishlov beriladigan toshlardan topaz, feruza, ametisit, tog’ xrustali, xalsedon, yashma, nefrit, lazurit, amazonit, rodonit, agalmatalit, marmar oniksi va boshqalarning ancha yirik zahiralari qayd etilgan. Korxona faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil etish va rejalashtirish, ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish va uni tashkil etishning turli norma va normativlarini tuzishga asoslanadi. Norma va normativlar asosida ishlab chiqarishga kerakli xomashyo va materiallar, jihoz va asbob-uskunalar miqdori aniqlanadi, ishlab chiqarish jarayonida xodimlar joylashtiriladi va ishlab chiqarish resurslarining ratsional zahiralari rejalashtiriladi. Mahsulot sifati bo’yicha qo’yiladigan shartlar ham normalarning bir turi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning turli tomonlarini chegaralab turuvchi norma va normativlar yig’indisi har bir ishlab chiqarish bo’limining normalashtirish asosi bo’lib xizmat qiladi. Progressiv texnik-iqtisodiy norma – mahsulot birligi yoki ish turiga sarflanishi mumkin bo’lgan jonli va buyumlashgan mehnatning maksimal miqdori yoki sarflanayotgan resurs birligidan olinishi mumkin bo’lgan foydali samaraning minimal miqdoridir. Xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i va energiyalardan foydalanish normalari o’z ichiga quyidagi normalarni oladi:

a) xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i va energiyaning mahsulot yoki ish birligiga sarflanish normalari; b) xomashyo, materiallar va yoqilg’ilarni tayyorlash va ularni tashish xarajatlarining norma va normativlari. Bu normalar korxonaning xomashyo va energiya resurslaridan foydalanish samaradorligini va mahsulot tannarxiga kiruvchi moddiy boyliklarga qilinadigan xarajatlarni aniqlashda qo’llaniladi. Normalashtirishning vazifasi haqiqatda kerak bo’lgan foydali sarflanadigan xomashyo va material miqdori hamda minimal yo’qotish miqdorini aniqlashdan iborat. Bu uch yo’l bilan aniqlanadi: a) tajriba laboratoriya usuli; b) texnik-analitik usul; v) hisobot-statistik usul. Bu usullar orasida texnik-analitik hisoblash usuli normalashtirish-ning asosiy usuli bo’lib, u normalarni elementlar bo’yicha hisoblashga asoslanadi, ya’ni normani tashkil qiluvchi har bir elementi tahlil qilishga imkon yaratadi. Bu usul ilg’or tajriba, fan va texnika yutuqlarini chuqur o’rganishga yordam beradi. Resurslarni tejashda resurslar pulliligi muhim omil hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlarda 70-yillarda yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan to’g’ri foydalanishni tashkil etish uchun to’lov tizimi joriy etildi. Ammo hozirgi kungacha to’lov tizimida bir qator muammolar mavjud. Korxonaning moddiy mineral xomashyo komponentlaridan to’g’ri foydalanish uchun to’lov joriy qilinishi natijasida korxona rentabelligidan sezilarli darajada kam miqdorda haq to’lamoqda. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ishlab chiqarishning barcha va ayniqsa, ko’p material iste’mol qiluvchi tarmoqlarda moddiy xarajatlarni tejash katta ahamiyatga ega. Mahsulot birligiga ketadigan xomashyo va materiallar miqdorini uning sifati uzoqqa chidashi va ishonchli bo’lishiga zarar yetkazmasdan kamaytirish, bir xil miqdordagi materiallar va xomashyodan ko’proq mahsulot olish va tarmoqlararo ishlab chiqarish aloqalarini takomillashtirish imkonini beradi. Moddiy resurslarni tejash uchun kurash yangi texnikani joriy qilish va texnologiyani takomillashtirishga sharoit yaratadi, ishlab chiqarishning texnik

darajasini oshirish esa o’z navbatida boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilashga sharoit yaratadi. Mahsulot birligiga sarflanadigan xomashyo va materiallar miqdorining kamayishi ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish demakdir, chunki xomashyo va materiallar tarkibidagi moddiylashtirilgan mehnat hamda materiallarni tashish, ortish, tushirish va saqlash bilan bog’liq bo’lgan “tirik” mehnat miqdorini kamaytirish imkonini beradi. Shu bilan birga asosiy ishchilar sarflaydigan mehnat miqdori kamayadi, chunki kam materialni qayta ishlashga to’g’ri keladi. Moddiy resurslarni tejash mahsulot tannarxini kamaytirishning eng asosiy omillaridan biridir. Xo’jalikka to’g’ri rahbarlik qilishda xomashyo va materiallar sarflashni chuqur tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Tahlil ishlab chiqarish xususiyatiga qarab o’zgaruvchi moddiy resurslardan foydalanish ko’rsatkichlari asosida olib boriladi. Boshlang’ich xomashyoni birinchi bor qayta ishlovchi tarmoqlarda xomashyo birligidan tayyor mahsulot chiqishi ko’rsatkichidan foydalaniladi. Ba’zi bir tarmoqlarda mahsulot birligiga sarflanadigan xomashyo miqdori ko’rsatkichidan foydalaniladi. Qayta ishlovchi bir qator tarmoqlarda xomashyo va materiallardan foydalanish koeffitsiyenti aniqlanadi. U detal, uzel yoki mahsulotning sof og’irligini unga sarflangan material miqdoriga yoki sarflash normasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Bu koeffitsiyent birga qancha yaqin bo’lsa, shuncha yaxshi, chunki materialdan shuncha to’liq foydalaniladi. Materiallardan foydalanish darajasini to’g’ri tahlil qilish uchun ishlab chiqarishning barcha texnik-iqtisodiy sharoitlarini ko’rib chiqish kerak bo’ladi. Moddiy resurslar zahiralarini ishga solish manbalari va yo’llarini aniqlash maqsadida tahlil usuli amalga oshiriladi. Xomashyo va materiallarni tejashning asosiy manbalari quyidagilardan iborat: • mashina va boshqa mahsulotlar sifati oshgani holda og’irligining kamayishi; • ishlab chiqarish yo’qotishlari va chiqindilarini har taraflama kamaytirish; • xomashyo va materiallardan kompleks foydalanish;

• xomashyoning qimmatbaho kamyob turlari o’rniga tejamli, yangi materiallar qo’llash; • xomashyodan qayta foydalanish. Sanoat ishlab chiqarishida xomashyo va materiallarni tejashning asosiy yo’llari quyidagilardan iborat: - mashina va mahsulotlar konstruksiyasini yaxshilash; - yangi texnika va progressiv texnologiyani joriy etish; - texnologik jarayonlarni yaxshilash; - xomashyoni kompleks qayta ishlash usullarini rivojlantirish; - ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash. Ma’lumki, moddiy resurslarni tejash tadbirlarini amalga oshirish qo’shimcha pul xarajatlari bilan bog’liq. Bunday xarajatlar ikki xil xususiyatga ega: 1. Kapital xarajatlari sifatida – materiallar xarajatini kamaytirishni qoplash uchun zarur bo’lgan yangi uskunalarni o’rnatish uchun. 2. Xomashyo va materiallar sifatini oshirish uchun sarflanadigan xarajatlar sifatida. Qo’shimcha pul xarajatlari mahsulot tannarxini kamaytiradi va shuning hisobiga tejash imkonini beradi. Materiallarni tejash, shuningdek, uskunalardan foydalanishni yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirish imkonini beradi. Shuning uchun xarajatlar samaradorligini aniqlashda faqatgina xomashyodan olingan tejamgina hisobga olinmay, balki uskuna va ish haqidan olingan tejamni ham aniqlash kerak bo’ladi. Mehnat buyumlarini sarflash normalarini pasaytirishdan olinadigan tejam quyidagi formula asosida aniqlanadi: E = (N 1 - N 2 ) · P ts Bu yerda E – reja bo’yicha yillik tejam; N 1 va N 2 – tadbir joriy qilinguncha va qilingandan keyingi mahsulot birligiga material sarflash normalari; P – mahsulot ishlab chiqarishning yillik miqdori; ts – mahsulotga sarflanadigan xomashyo va materiallar bahosi.

Mehnat buyumi sifatini yaxshilashga sarflangan xarajatlar samaradorligi yangi materiallarni joriy qilingunga qadar va qilingandan keyin mahsulot tannarxlarini qiyoslash yo’li bilan aniqlanadi. Bozor iqtisodiyotiga kirib borish mamlakatning xomashyo resurslarini ko’paytirishga va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga keng yo’l ochib berdi. Respublika sanoatining xomashyo bazasi borasidagi davlatning xo’jalik siyosati qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarining yuqori sur’atlar bilan taraqqiy etishini va xomashyo resurslarining jadallashtirilgan rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Sanoat xomashyo bazasi rivojining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: yangi xomashyo manbalarini aniqlash bo’yicha geologik-qidiruv ishlarini kengaytirish, undiruvchi sanoat tarmoqlarini tezlik bilan rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining sanoat uchun yetarli darajada mahsulot yetishtirishini va uning tovarlilik qobiliyatini kuchaytirish, sun’iy materiallar va uning o’rnini bosuvchi buyumlari turli xillarini yaratish va h.k. Xomashyo resurslaridan foydalanishda tejamkorlik tamoyilidan to’lato’kis foydalanish hozirgi davrning eng muhim muammosi hisoblanadi. Bu muammoni yechish uchun tejamkorlikning strategiya va taktikasini ishlab chiqish kerak bo’ladi. Xomashyodan oqilona foydalanish maqsadida uni qayta ishlash jarayonida tegishli sanoat tarmog’i uchun maqsadga muvofiqligini aniqlash, xom materiallarni dastlabki qayta ishlash va boyitish, xomashyodan kompleks foydalanish, materiallardan ikkinchi marta foydalanish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bunga erishishda fantexnika taraqqiyoti, ayniqsa kimyoviy vositalardan foydalanish va yangi texnologiyalarni joriy etish asosiy rol o’ynaydi. Resurslarni tejash xo’jalik yurituvchi subyektlarning sezilarli darajada rivojlanishiga ta’sir etadi. Shuning uchun ham har bir xo’jalik yurituvchi subyekt resurslardan foydalanishga alohida e’tibor qaratmog’i lozim. Ko’rib o’tganimizdek, tejamkorlikni amalga oshirish va mahsulotga material sarfini kamaytirishga erishish uchun avvalo xo’jalik yurituvchi xodimlar va xizmatchilar uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini tushunib olishlari hamda ishlab

chiqarish samaradorligini oshirish yo’lida iqtisodiyotning hamma bo’g’inlarida uni mohirona qo’llay bilishi kerak. Hukumatimiz tomonidan resurslardan samarali foydalanishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ammo mamlakatimiz aholisi va korxonalari tomonidan bu ishning amalga oshirilishi talabga javob beradigan darajada emas. Shu sababli oxirgi yillarda respublikada resurslardan tejamkorlik bilan foydalanishga katta e’tibor berilib bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi va o’tgan yillardagidek isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslikka erishilmoqda.

Qisqacha xulosalar 1. O’zbekiston sanoati o’zining juda katta xomashyo bazasiga ega. Mustaqillik va bozor iqtisodiyotiga kirib borish mamlakatning xomashyo resurslarini yanada ko’paytirishni va mavjud tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishni talab etadi. 2. Sanoat xomashyo bazasi rivojining asosiy yo’llari quyidagilardan iborat: xomashyo yangi manbaalarini aniqlash bo’yicha geologik-qidiruv ishlarini kengaytirish, undiruvchi sanoat tarmoqlarini tezlik bilan rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining sanoat uchun yetarli darajada mahsulot yetishtirishini ta’minlash va tovarlilik qobiliyatini kuchaytirish, sun’iy materiallarni turli xillarini yaratish va h.k. 3. Xomashyo resurslaridan foydalanishda tejamkorlik tamoyi-lidan to’la-to’kis foydalanish hozirgi davrning eng muhim muammosi hisoblanadi. Shu sababli, xomashyodan oqilona foydalanish maqsadida uni qayta ishlash jarayonida tegishli sanoat tarmog’i uchun maqsadga muvofiqligini aniqlash, xomashyo materiallarini dastlabki qayta ishlash va boyitish, xomashyodan kompleks foydalanish, materiallardan ikkinchi marta foydalanish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur. Bu chora-tadbirlarni amalga oshirishda fan-texnika taraqqiyoti, ayniqsa kimyoviy vositalardan foydalanish va yangi texnologiyalarni joriy etish, tashkilotchilik, tejamkorlik va uni rag’batlantirish alohida ahamiyat kasb etadi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Xomashyo tushunchasi va uni guruhlash. 2. O’zbekiston sanoatining xomashyo bazasi va uning rivoji. 3. Mineral xomashyo konlarini iqtisodiy baholash. 4. Sun’iy materiallar ishlab chiqarishning rivoji. 5. Sanoat xomashyosidan foydalanishning oqilona usullari. 6. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tejamkorlik tamoyili va uning talablari. 7. Sanoat xomashyo bazasini mustahkamlashda xorijiy hamkorlikning roli.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

O'xshashlar

Uzbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish

Turizmda joylashtirish va ovqatlantirish xizmatlari

Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Joylashtirish vositalarining rivojlanish tarixi