O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti - Iqtisodiyot - Referatlar

O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.5185546875 KB

Ko'chirib olish

O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti Reja: 1. O’simlikchilik tarmoqlari va ularning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyati 2. Mamlakatimizda o’simlikchilik tarmoqlarining hozirgi rivojlanish holati. 3. O’simlikchilik tarmoqlarini yanada rivojlantirish imkoniyatlari va samaradorligini oshirish yo’llari.

1. O’simlikchilik tarmoqlari va ularning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyati. Qishloq xo’jaligi yetishtirilayotgan mahsulotlarning turlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ikkita yirik tarmoqqa: o’simlikchilik va chorvachilikka bo’linadi. O’simlikchilik qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lib, unda ko’p turdagi mahsulotlar yetishtiriladi. Yetishtirilayotgan mahsulotlarning turlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o’simlikchilik tarmog’i o’z navbatida quyidagi kichik tarmoqlarga bo’linadi: - donchilik (bug’doy, arpa, makkajo’xori, sholi va hokazo); - texnika ekinlari (paxta, kanop, tamaki, qand lavlagi, moyli ekinlar va hokazo); - kartoshkachilik; - sabzavotchilik (piyoz, sabzi, bodring va hokazo); - polizchilik (qovun, tarvuz va hokazo); - mevachilik (olma, o’rik, shaftoli va hokazo); - uzumchilik; - chorva ozuqasi ekinlari yetishtiruvchi va boshqa tarmoqlardan iboratdir. O’simlikchilik tarmoqlarining mamlakatimiz aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlashdagi o’rni beqiyosdir. Chunki, aholi tomonidan kunlik iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida o’simlikchilik tarmog’idan olinadigan mahsulotlar asosiy o’rinni egallaydi. Shu sababli o’simlikchilik aholining birlamchi ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlar yetishtirib beruvchi muhim tarmoq hisoblanadi. Bundan tashqari, o’simlikchilik tarmoqlarida yetishtirilayotgan mahsulotlar sanoatning ko’pgina sohalari uchun xomashyo bo’lib hisoblanadi. To’qimachilik, yog’-moy, oziq-ovqat kabi yo’nalishlardagi sanoat korxonalarining faoliyati o’simlikchilik tarmoqlarining faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Shu bilan birga, o’simlikchilik tarmoqlari chorva mollari uchun ozuqa ham yetkazib beradi. Bizga ma’lumki, chorvachilikni rivojlantirish uning

mustahkam ozuqa bazasi bilan ta’minlanishiga bog’liq. Shu jihatdan, chorvachilikning rivoji ham o’simlikchilik tarmog’iga bevosita bog’liqdir. 2. Mamlakatimizda o’simlikchilik tarmoqlarining hozirgi rivojlanish holati. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligining muhim tarmog’i bo’lgan o’simlikchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Mustaqillikning ilk davrida o’simlikchilik tarkibida paxtachilik va g’allachilikka alohida e’tibor berilgan bo’lsa, 2008-yilda yuzaga kelgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan so’ng o’simlikchilik tarkibida sabzavotchilik, polizchilik, moyli ekinlar, bog’dorchilikni rivojlantirishga ham e’tibor berila boshlandi. Ayniqsa 2017-yildan boshlab qishloq xo’jaligida ekinlar tarkibini takomillashtirish, oziqovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni kengaytirishga e’tibor yanada kuchaydi. Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida o’simlikchilik mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibi ham takomillashib bormoqda. 2019-yilda mamlakatimizda qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti hajmi 224265,9 mlrd. so’m bo’lib, uning 111904,8 mlrd. so’mi yoki 49,9 foizi o’simlikchilik tarmog’ida yaratilgan (20.1-jadval). 20.1-jadval O’simlikchilik tarmog’ining asosiy ko’rsatkichlari 2016 2017 2018 2019 Qishloq xo’jaligi ekinlari ekilgan maydoni, ming ga 3706,7 3474,5 3396,0 3309,4 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti hajmi, mlrd. so’m 119726,7 154369,4 195095,6 224265,9 shundan:

o’simlikchilik 61755,1 83303,4 98406,4 111904,8 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi o’sish sur’ati, o’tgan yilga nisbatan foizda 106,1 101,2 100,3 103,1 shundan: o’simlikchilik 105,7 98,2 95,8 104,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda o’simlikchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi so’nggi yillarda kamayish tendensiyasida bo’lgan va 2019-yilda o’sish tendensiyasiga o’tgan. Turlari bo’yicha ekin ekilgan maydon to’g’risidagi ma’lumotlar 20.2jadvalda keltirilgan. 20.2-jadval Turlari bo’yicha ekin ekilgan maydon (barcha toifadagi xo’jaliklarda, ming gektar) 2016 2017 2018 2019 Jami ekin ekilgan maydon 3706,7 3474,5 3396,0 3309,4 Donli ekinlar 1689,4 1655,6 1643,2 1578,3 Shu jumladan: boshoqli don 1549,2 1512,6 1495,4 1409,9 shundan: bug’doy 1446,1 1411,1 1386,3 1316,1 makkajo’xori don uchun 39,9 37,8 40,8 44,1 sholi 72,8 73,1 46,8 71,0 dukkakli don 23,7 28,0 56,1 49,2 Texnika ekinlari 1333,9 1253,3 1150,5 1099,5 Shu jumladan: g’o’za 1265,1 1201,2 1108,2 1050,6 Kartoshka 84,6 78,8 86,8 89,6

Sabzavotlar 206,0 189,7 219,0 220,0 Poliz 58,8 52,3 52,6 53,4 Ozuqa ekinlari 333,5 243,4 242,7 267,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra, mamlakatimizda 2016-2019-yillar mobaynida jami ekin ekilgan maydon 397,3 ming gektarga kamaygan. Ekin turlari bo’yicha esa texnika ekinlari, poliz va ozuqa ekinlari maydonida kamayish kuzatilgan. Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorlik darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar 20.3-jadvalda keltirilgan. 20.3-jadval Qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi, sentner/gektar 2015 2016 2017 2018 Don 45,3 45,0 39,7 38,1 Shu jumladan: bug’doy 48,2 47,9 42,2 41,0 arpa 15,1 15,1 13,3 11,0 makkajo’xori don uchun 50,5 54,2 48,1 49,0 sholi 32,8 34,4 30,9 27,6 dukkakli don 15,5 17,8 15,6 13,4 G’o’za 25,8 23,4 23,7 20,7 Kartoshka 219,1 225,1 217,9 224,8 Sabzavotlar 271,0 271,1 253,6 237,1 Poliz 203,6 209,4 197,9 189,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi to’g’risidagi ma’lumotlar 20.4-jadvalda keltirilgan.

20.4-jadval Dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish (barcha toifadagi xo’jaliklarda, ming tonna) 2016 2017 2018 2019 Don - jami 8261,3 7288,5 6535,5 7437,8 shu jumladan: bug’doy 6934,9 6079,2 5410,8 6093,5 arpa 167,4 134,3 111,8 133,5 makkajo’xori don uchun 491,9 389,4 413,2 421,3 sholi 452,0 395,4 221,1 314,7 Paxta xomashyosi 2959,0 2853,9 2285,6 2691,7 Kartoshka 2789,5 2793,7 2911,9 3089,7 Sabzavotlar 10184,0 10219,9 9760,3 10215,1 Poliz 2044,9 2031,0 1837,0 2068,7 Silos, ko’k ozuqa va senaj uchun ekilgan makkajo’xori 4366,4 2775,7 2782,9 3253,3 Ozuqabop ildizmevalar 213,1 180,6 120,5 140,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan o’simlikchilik mahsulotlari 20.5jadvalda keltirilgan. 20.5-jadval Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan o’simlikchilik mahsulotlari, kg 2016 2017 2018 2019 Don 259,4 225,0 198,3 221,5 Kartoshka 87,6 86,3 88,4 92,0 Sabzavotlar 319,8 315,5 296,2 304,2

Poliz 64,2 62,7 55,7 61,6 Meva va rezavorlar 82,0 80,7 82,1 82,0 Uzum 50,7 50,2 48,2 47,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mamlakatimizda mustaqillikning ilk davridan boshlab ekin maydonlari tarkibini takomillashtirishga alohida e’tibor berildi. Sobiq ittifoq davrida mamlakatimiz qishloq xo’jaligi asosan paxta yetishtirishga ixtisoslashtirilgan edi. Shu sababli paxta yakka hokimligiga barham berish va mamlakatimiz aholisi ehtiyoji uchun kerak bo’ladigan qishloq xo’jalik mahsulotlarini o’zimizda yetishtirishga erishish bo’yicha islohotlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda mustaqillikning ilk davrida don mustaqilligi Davlat dasturi ishlab chiqildi va boshoqli don ekinlari maydoni sug’oriladigan yerlar evaziga keskin ko’paytirildi. Buning natijasida hozirgi vaqtda mamlakatimiz aholisi uchun kerak bo’ladigan don mahsulotlari o’zimizda to’liq yetishtirilmoqda va bir qismi eksport ham qilinmoqda. 20.6-jadval O’simlikchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o’sishi (o’tgan yilga nisbatab foizda) 2016 2017 2018 2019 Don - jami 101,1 88,2 89,7 113,8 shu jumladan: bug’doy 99,6 87,7 89,0 112,6 arpa 110,4 80,2 83,2 119,4 makkajo’xori don uchun 111,9 79,2 106,1 102,0 sholi 106,2 87,5 55,9 142,3 dukkakli don 128,8 216,0 122,3 130,6 Paxta xomashyosi 88,0 96,5 80,3 117,8 Kartoshka 107,8 100,2 104,2 106,1 Sabzavotlar 108,5 100,4 95,5 104,7

Poliz 110,3 99,3 90,4 112,6 Silos, ko’k ozuqa va senaj uchun ekilgan makkajo’xori 104,3 63,6 100,3 116,9 Ozuqabop ildizmevalar 143,0 84,7 66,7 116,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mamlakatimiz ekin maydonlari tarkibida donli ekinlarning salmog’i ortmoqda. 1995-yilda donli ekinlarning umumiy ekin maydonidagi salmog’i 39,8 foiz bo’lgan bo’lsa, 2000-yilga kelib bu ko’rsatkich 42,7 foizni, 2008-yilda 43,2 foizni, 2012- yilda 44,9 foizni va 2015-yilda esa 45,2 foizni, 2018-yilda esa 48,4 foizni tashkil etgan. O’simlikchilik tarmoqlari tarkibida donchilik muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Donchilik mamlakatimizning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Milliy xususiyatlarimizdan kelib chiqqan holada non va non mahsulotlari xalqimizning dasturxonida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli mustaqillikning ilk davridan boshlab don mustaqilligiga erishishga alohida e’tibor berildi. Ushbu maqsadga erishish uchun donli ekinlar maydoni keskin oshirildi, seleksiya va urug’chilikka e’tibor berildi, donli ekinlarning hosildorligini oshirish bo’yicha tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda va hozirgi vaqtda mamlakatimizda yillik ehtiyoj uchun yetarli miqdorda don yetishtirilmoqda. Donli ekinlar chorvachilikni ozuqa bazasi bilan ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. G’allachilik asosan respublika aholisining don mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Tibbiyot me’yorlari bo’yicha bir kishi yil davomida 124 kg un va un mahsulotlarini iste’mol qilishi lozim. G’allachilikda erishilgan natija respublikamiz bu boradagi talabni qondirish imkoniyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda yetishtirilayotgan bug’doy aholi ehtiyojlarini to’liq qondirib, yetishtirilgan bug’doyning bir qismi eksport ham qilinmoqda. G’allachilikning rivojlanishi chorvachilik va sanoat tarmoqlari yuksalishiga ham ijobiy ta’sir etadi.

Shu o’rinda ta’kidlab o’tish lozimki, mustaqillikning ilk davrida mamlakatimizda 940 ming tonna g’alla yetishtirilgan bo’lib, aholi uchun zarur bo’lgan bu mahsulotga ichki ehtiyojni ta’minlash uchun taxminan 4,5 mln. tonna bug’doy chetdan xarid qilinar edi. Mamlakatimizda oziqovqat xavfsizligini ta’minlash maqsadida don mustaqilligi davlat dasturi qabul qilindi. Chunki, non xalqimiz asosiy oziq-ovqat mahsuloti hisoblanadi, shu sababli bug’doy yetishtirishni ko’paytirisjga alohida e’tibor berildi. Shu maqsadda bug’doy ekiladigan maydonlar keskin ko’paytirildi . Mamlakatimiz ekin maydonlari tarkibida donli ekinlarning salmog’i ortmoqda. 1995-yilda donli ekinlarning umumiy ekin maydonidagi salmog’i 39,8 foiz bo’lgan bo’lsa, 2000-yilga kelib bu ko’rsatkich 42,7 foizni, 2008-yilda 43,2 foizni, 2012-yilda 44,9 foizni, 2015-yilda 45,2 foizni, 2019-yilda esa 47,7 foizni tashkil etmoqda. Don mahsulotlariga bo’lgan talabni qondirishga erishish uchun dastlab urug’chilikka e’tibor berildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil dekabr oyida qabul qilingan “Andijon viloyatida boshoqli don ekinlari urug’chiligini tashkil etish masalalari to’g’risida”gi qarori aynan shu vazifani amalga oshirishga qaratilgan edi. Mazkur me’yoriy hujjatga asosan, hududda bug’doyning yangi navlarini yetishtirishga ixtisoslashgan xo’jaliklar, urug’lik bug’doy sanoat miqyosida tayyorlanadigan va qadoqlanadigan zamonaviy korxonalar yuzaga keldi. 20.7-jadval Mamlakatimizda don ishlab chiqarish 2016 2017 2018 2019 Don ekinlari ekilgan maydon, ming ga 1689,4 1655,6 1643,2 1578,3

Don ekinlari hosildorligi, sentner/ga 45,0 39,7 38,1 42,6 Don yalpi hosili, ming tonna 8261,3 7288,5 6535,5 7437,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari 2019-yil holatiga donli ekinlar ekilgan maydon mamlakatimiz jami ekin maydonining 47,7 foizini tashkil etgan. 2019-yil holatiga donli ekinlar hosildorligi ko’rsatkichi bo’yicha Andijon (61,8 sentner/ga), Buxoro (61,4 sentner/ga), Sirdaryo (50,2 sentner/ga) va Surxondaryo (50,0 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax viloyati (28,7 sentner/ga) va Qoraqalpog’iston Respublikasi (26,6 sentner/ga) eng past ko’rsatkichni qayd etgan. Don yalpi hosili bo’yicha esa shu yili Qashqadaryo (938,4 ming tonna), Samarqand (756,1 ming tonna) va Jizzax (711,3 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi (293,4 ming tonna) va Navoiy viloyati (237,7 ming tonna) eng past ko’rsatkichni qayd etgan. 2019-yilda mamlakatimizda yetishtirilgan jami donning asosiy qismi, ya’ni 81,9 foizi bug’doy hissasiga to’g’ri keladi. Mamlakatimizda oziq-ovqat avfsizligini ta’minlashda bug’doy muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli hukumatimiz tomonidan bug’doy ishlab chiqarishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. 20.8-jadval Mamlakatimizda bug’doy ishlab chiqarish 2016 2017 2018 2019 Bug’doy ekilgan maydon, ming ga 1446,1 1411,1 1386,3 1316,1 Bug’doy hosildorligi, sentner/ga 47,9 42,2 41,0 46,3 Bug’doy yalpi hosili, ming tonna 6934,9 6079,2 5410,8 6093,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari 2019-yil holatiga bug’doy ekilgan maydon mamlakatimiz jami ekin maydonining 39,8 foizini tashkil etgan. 2019-yil holatiga bug’doy ishlab chiqarish

bo’yicha Qashqadaryo (899,2 ming tonna), Samarqand (644,9 ming tonna), Surxondaryo (552,0 ming tonna), Farg’ona (547,9 ming tonna) va Jizzax (536,8 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan bo’lsa, Xorazm (281,3 ming tonna) va Navoiy (205,9 ming tonna) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasi (172,6 ming tonna) eng past ko’rsatkichlarni qayd etgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2016-2018-yillar mobaynida mamlakatimizda bug’doyning o’rtacha hosildorligi pasaygan, lekin 2019-yilda uchbu ko’rsatkich bo’yicha o’sishga erishilgan. 2019-yil holatiga bug’doy hosildorlik darajasi ko’rsatkichi bo’yicha Andijon (62,9 sentner/ga), Buxoro (61,9 sentner/ga), Xorazm (53,2 sentner/ga) va Sirdaryo (52,7 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi (29,2 sentner/ga) va Jizzax viloyatida (37,5 sentner/ga) va eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Bugungi kunda mamlakatimizda ichki ehtiyojlar o’zimizda ishlab chiqarilgan un va non mahsulotlari bilan to’liq ta’minlanmoqda. G’allachilik asosan respublika aholisining don mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishga xizmat qiladi. Tibbiyot me’yorlari bo’yicha bir kishi yil davomida 124 kg un va un mahsulotlarini iste’mol qilishi lozim. G’allachilikda erishilgan natija respublikamiz bu boradagi talabni qondirish imkoniyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda yetishtirilayotgan bug’doy aholi ehtiyojlarini to’liq qondirib, yetishtirilgan bug’doyning bir qismi eksport ham qilinmoqda. Shu bilan bir vaqtda mamlakatimizga Qozog’istondan un va bug’doy import ham qilinmoqda. Bu mamlakatimizda yetishtirilayotgan donning aholi ehtiyojlarini qondirmayotganligidan dalolat bermaydi, balki Qozog’istonda yetishtirilayotgan bug’doyning sifat ko’rsatkichlari bilan izohlanadi. Bug’doyning sifatiga tabiiy- iqlim sharoitlari ham ta’sir ko’rsatadi, ya’ni salqinroq hududlarda yetishtirilgan bug’doylar konditer va boshqa sanoat talablariga mos keladi. Shu sababli mamlakatimizga Qozog’istondan bug’doy va un import qilinmoqda. Mamlakatimizda don ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish maqsadida ushbu jarayoniga bozor tamoyillarini joriy etish bo’yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-

martdagi “G’alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish choratadbirlari to’g’risida”gi PQ-4634-sonli qaroriga muvofiq: a) 2020- yil hosilidan boshlab: - davlat buyurtmasi asosida boshoqli don yetishtirish amaliyoti bosqichma- bosqich bekor qilinadi. - ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan xarid qilinadigan bug’doy mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalarning donni saqlash talablariga mos keladigan omborlarida shartnoma asosida saqlanadi. Ushbu qarorning 1- ilovasi bo’lgan “G’alla yetishtirishga davlat buyurtmasi bosqichma-bosqich bekor qilinishi hamda sohaga bozor tamoyillari keng joriy etilishini tashkil etish bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar dasturi”da “O’zdonmahsulot” AK tarkibidagi don korxonalarni 2020-2021-yillarda belgilangan tartibda bosqichma-bosqich xususiy sektorga sotish choratadbirlarini belgilash hamda don saqlashga talabgor bo’lgan mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha don qabul qilish korxonalarining laboratoriyalari va tarozilarini xatlov va attestatsiyadan o’tkazish, ruxsatnomalar berish, don saqlashga ruxsat etilgan korxonalar ro’yxati hamda ularning don saqlash quvvatlarini ommaviy axborot vositalarida e’lon qilish belgilab qo’yilgan. b) 2021-yil hosilidan boshlab: - davlat tomonidan g’alla xarid narxini belgilash amaliyotidan voz kechiladi; - davlat xaridi to’liq bekor qilinadi hamda fermerlar va boshqa korxonalar tomonidan yetishtiriladigan g’alla barcha iste’molchilarga, shu jumladan donni qayta ishlovchi korxonalar, g’allachilik klasterlari va treyderlarga birja savdolari orqali yoki to’g’ridan-to’g’ri shartnomalar (fyuchers, forvard va boshqalar) asosida erkin narxlarda sotiladi; - ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun zarur miqdorda don O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash jamg’armasi tomonidan fyuchers, forvard shartnomalari asosida yoki birja savdolari orqali erkin narxlarda xarid qilinadi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 17maydagi “2021- yil hosili uchun ekilgan boshoqli don hosilini o’z vaqtida va sifatli o’rib-yig’ib olishni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 304-sonli qaroriga ko’ra, ichki bozorda don va non narxlari barqarorligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun 2021-yil hosilidan davlat resurslariga tovar va urug’lik don xarid hajmi belgilandi. Shunga ko’ra, 2021-yil hosilidan davlat resurslariga jami 2 mln. 434 ming 425 tonna tovar va urug’lik don (shundan 2 mln 150 ming tonna tovar don, 284 ming 425 tonna urug’lik don) xarid qilish nazarda tutilgan. Xalqimiz tomonidan ko’p iste’mol qilinadigan don mahsulotlaridan yana biri bu – guruchdir. Lekin yetishtirilgan jami don tarkibida sholining salmog’i ancha past darajada. 2019-yil holatiga jami don tarkibida sholining ulushi 4,2 foizni tashkil etgan, ushbu ko’rsatkich 2016-yilda 5,4 foizni tashkil etgan. Suv resurslari yetarli bo’lgan hududlarda sholi yetishtirishni ko’paytirish maqsadga muvofiqdir. O’simlikchilik tarmog’ining muhim yo’nalishlaridan biri – texnika ekinlari yetishtirishdir. Texnika ekinlari – sanoat xomashyosi sifatida yetishtiriladigan (xomashyo beradigan) bir va ko’p yillik qishloq xo’jaligi ekinlaridir. Texnika ekinlari bir qancha botanik oilaga mansub. Ularga tolali ekinlar (g’o’za, kanop, tolali zig’ir va boshqalar), shakarli ekinlar (qand lavlagi, shakarqamish va boshqalar), moyli ekinlar (kungaboqar, kanakunjut, yer yong’oq, soya, raps, maxsar, xantal, zig’ir va boshqalar), efir moyli ekinlar (atirgul, yorongul, yalpiz va boshqalar), oshlovchi modda olinadigan o’simliklar (skumpiya, badan), kauchukli o’simliklar (geveya, gvayula, ko’ksag’iz, tovsag’iz), po’kakli o’simliklar (po’kakli dub va boshqalar), dorivor o’simliklar (jenshen, kavrak, shrinmiya va boshqalar) kabilar mansubdir. Texnika ekinlari tarkibida mamlakatimizda eng keng tarqalgani va ko’p miqdorda yetishtiriladigani paxta xomashyosidir. Paxta xomashyosidan 30-35 foiz tola, 60-65 foiz chigit, 5-10 foiz har xil chiqitlar olinadi. Paxta tolasi to’qimachilik sanoatida qayta ishlanib, aholi uchun ekologik toza bo’lgan kiyim-kechak, harbiy soha, kosmonavtika va sanoat uchun sifatli mahsulotlar olinadi. 1 tonna paxta xomashyosidan 3000-3500 m 2 gazlama olinadi. Chigitdan esa 17-20 foiz yog’, 40-

45 foiz sheluxa, 30-35 foiz kunjara va bundan tashqari sovun, atir-upa singari yuzdan ziyod turli-tuman parfyumeriya mahsulotlari olinadi. Umuman g’o’zadan olinadigan mahsulotlar asosida sanoat usulida 1200 dan ko’proq turli mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, jahonda paxta tolasi va mahsulotlariga nisbatan talab ortib boraveradi. Paxtachilik asalarichilikning rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. G’o’za asalarilar uchun asosiy ozuqa manbai hisoblanadi, asalarilar esa o’z navbatida g’o’zaning changlanishida muhim ahamiyatga ega va hosildorlikni oshiradi. Hozirgi kunda jahonning 66 mamlakatida paxta yetishtirilib, 100 dan ortiq mamlakat fabrikalarida paxta tolasiga ishlov beriladi. Shu o’rinda paxta yetishtiruvchi mamlakatlar soni bilan bog’liq muayyan tendensiya kuzatilayotganini ta’kidlash joiz. Ayrim adabiyotlarda paxta yetishtiruvchi davlatlar soni XX asrning 80-yillari oxiri va 90-yillari boshida 80 tadan ziyod ekani to’g’risida ma’lumot berilgan. Keyinroq, 1990-yillar o’rtasiga kelib, ular soni 70 taga tushdi. Bugungi kunda Paxta bo’yicha Xalqaro Maslahat qo’mitasi (ICAC)ning bergan statistik ma’lumotlariga ko’ra, paxta yetishtiruvchi davlatlar soni, yuqorida ta’kidlanganidek, 66 tani tashkil etmoqda. Odatda xalqaro statistikada 1000 tonna va undan ortiq paxta tolasi ishlab chiqargan davlatlar hisobga olinadi. Bundan kam paxta tolasi ishlab chiqaruvchi davlatlar mavjud bo’lsa-da, ularga paxta yetishtiruvchi mamlakat maqomi berilmaydi. Demak, jahonda mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining chuqurlashib borishi natijasida ayrim davlatlar paxta yetishtirishni qisqartirib yoki batamom tugatib, boshqa xildagi nisbatan afzalroq qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashmoqdalar. Kelajakda bu jarayonning yanada chuqurlashishi natijasida paxta yetishtiruvchi davlatlar soni bundan keyin ham kamayib borishi mumkin. Dunyo bo’yicha har yili o’rtacha 20-21 mln. tonna paxta tolasi yetishtiriladi. Shundan 0,9-1,0 mln. tonnasi mamlakatamiz hissasiga to’g’ri keladi. Yurtimiz g’o’za o’simligi ekiladigan eng shimoliy mamlakatlardan biri bo’lib, uni yetishtirish uchun qulay shart-sharoit va xalqimiz tomonidan to’plangan boy tajriba

mavjud. O’zbekiston hozirgi vaqtda paxta yetishtirish bo’yicha dunyoda oltinchi, uni eksport qilish bo’yicha esa ikkinchi o’rinda turadi. Paxta ishlab chiqaruvchi mamlakatlardan eng yiriklari – Xitoy, AQSh, Hindiston, Pokiston, Turkiya va O’zbekiston davlatlari bo’lib, bu 6 ta mamlakat dunyo bo’yicha ishlab chiqariladigan paxtaning 3/4 qismidan ziyodrog’ini beradi. Mamlakatimizda paxta xomashyosi ishlab chiqarish to’g’risidagi ma’lumotlar 20.9-jadvalda keltirilgan. 20.9-jadval Mamlakatimizda paxta xomashyosi ishlab chiqarish 2016 2017 2018 2019 G’o’za ekilgan maydon, ming ga 1265,1 1201,2 1108,2 1050,6 G’o’za hosildorligi, sentner/ ga 23,4 23,8 20,7 25,6 Paxta xomashyosi yalpi hosili, ming tonna 2959,0 2853,9 2285,6 2691,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mamlakatimizda 2019-yilda paxta ekin maydoni 1050,6 ming gektarni tashkil etgan bo’lib, 2018-yilga nisbatan 94,8 foizni tashkil etgan. 2019- yil holatiga g’o’za ekilgan maydon mamlakatimiz jami ekin maydonining 31,7 foizini tashkil etgan. 2019-yilda 2691,7,0 ming tonna paxta xomashyosi yetishtirilgan bo’lib, 2016-yilga nisbatan 90,9 foizni tashkil etgan. 2019-yil holatiga paxta xomashyosi ishlab chiqarish bo’yicha Buxoro (320,6 ming tonna), Andijon (258,1 ming tonna), Xorazm (257,1 ming tonna) va Qashqadaryo (250,4 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan bo’lsa, Samarqand (178,2 ming tonna), Surxondaryo (149,7 ming tonna) va Navoiy (89,2 ming tonna) viloyatlarida eng past ko’rsatkich qayd etilgan. G’o’za hosildorlik darajasi ko’rsatkichi bo’yicha Andijon (32,6 sentner/ga), Sirdaryo (30,2 sentner/ga) va Buxoro (30,0 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax (22,8 sentner/ga), Qoraqalpog’iston Respublikasi (21,7

sentner/ga), Surxondaryo (19,9 sentner/ga) va Qashqadaryo (18,3 sentner/ga) viloyatlarida eng past ko’rsatkich qayd etilgan. 2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 908 ming gektari yoki 88 foizi klasterlar, qolgan 12 foizi esa kooperatsiyalarga birlashgan fermerlar hissasiga to’g’ri kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish choratadbirlari to’g’risida”gi PQ-4633-sonli qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab paxta xomashyosiga davlat buyurtmasi va xarid narxlarini belgilash amaliyotidan voz kechildi va paxta tolasi Respublika tovar-xomashyo birjasida erkin sotilishi belgilab qo’yildi. Amalga oshirilgan ushbu islohot paxta yetishtiruvchilarning moddiy manfaatdorligini oshirishi hisobiga tarmoqni intensiv rivojlantirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda paxta tolasini eksport qilishdan voz kechib, paxta tolasini toliq o’zimizda qayta ishlab, uni yuqori qo’shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlarga aylantirgan holda ichki va tashqi bozorlarga yetkazib berish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu orqali mamlakatimizda yangi ish o’rinlari yaratish, paxtachilikni serdaromad sohaga aylantirish, valyuta tushumlarini ko’paytirish maqsad qilib qo’yilgan. Mustaqillikning ilk yillarida mamlakatimiz aholisining kartoshkaga bo’lgan ehtiyoji to’liq qondirilmas va shu sababli ehtiyojning ma’lum qismi chetdan sotib olingan kartoshka hisobidan qondirilar edi. Ushbu holatga barham berish va o’zimizda yetishtirilgan kartoshka bilan mamlakatimiz aholisi ehtiyojini to’liq qondirish borasida izchil islohotlar olib borildi. Jumladan, yurtimizda kartoshka seleksiyasi va urug’chiligini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib, mahalliy sharoitlarga mos, yuqori hosilli, kasalliklarga chidamli navlar yaratildi. Gollandiyadan ham kartoshkaning yuqori hosilli navlari olib kelib ekildi va mahalliy sharoitlarga moslashtirildi. Buning natijasida yurtimizda kartoshka yetishtirish hajmi keskin oshdi.

Mamlakatimizda kartoshka ekin maydoni, hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar 20.10-jadvalda keltirilgan. 20.10-jadval Mamlakatimizda kartoshka ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot 2016 2017 2018 2019 Kartoshka ekilgan maydon, ming ga 84,6 78,8 86,8 89,6 Kartoshka hosildorligi, sentner/ga 225,1 217,9 224,8 227,3 Kartoshka yalpi hosili, ming tonna 2789,5 2793,7 2911,9 3089,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda kartoshka ekilgan maydon va yetishtirish hajmi keyingi yillarda ortib bormoqda. 2019-yil holatiga kartoshka yalpi hosili ko’rsatkichi bo’yicha Samarqand (622,6 ming tonna), Andijon (369,1 ming tonna), Toshkent (366,7 ming tonna), Surxondaryo (324,2 ming tonna) va Farg’ona (310,3 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega ega bo’lgan bo’lsa, Sirdaryo (59,9 ming tonna), Jizzax (79,3 ming tonna) va Navoiy (79,3 ming tonna) viloyatlarida eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Kartoshka hosildorlik darajasi bo’yicha esa Samarqand (292,0 sentner/ga), Navoiy (260,3 sentner/ga) va Andijon (254,3 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Namangan (185,9 sentner/ga), Sirdaryo (157,7 sentner/ga) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida (119,0 sentner/ga) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. So’nggi yillarda kartoshka ekin maydonlari oshirilmoqda. Jumladan, 2019-yil holatiga kartoshka ekilgan maydon mamlakatimiz jami ekin maydonining 2,7 foizini tashkil etgan, 2016-yilda ushbu ko’rsatkich 2,3 foizni tashkil etgan edi.

Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishda sabzavotchilik tarmog’ida yetishtirilgan mahsulotlar ham muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda sabzavot ekinlari maydoni, hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar 20.11-jadvalda keltirilgan. 20.11-jadval Mamlakatimizda sabzavot ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot 2016 2017 2018 2019 Sabzavot ekilgan maydon, ming ga 206,0 189,7 219,0 220,0 Sabzavot hosildorligi, sentner/ga 271,1 253,6 237,1 235,6 Sabzavot yalpi hosili, ming tonna 10184,0 10219,9 9760,3 10215,1 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, sabzavot ekinlari hosildorligi keying yillarda oshmoqda. 2019-yil holatiga sabzavot yalpi hosili ko’rsatkichi bo’yicha Andijon (1596,9 ming tonna), Samarqand (1584,8 ming tonna), Farg’ona (1090,4 ming tonna), Toshkent (1066,3 ming tonna) va Surxondaryo (971,9 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega ega bo’lgan bo’lsa, Sirdaryo (300,9 ming tonna), Navoiy (284,6 ming tonna) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida (273,9 ming tonna) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Sabzavotlar hosildorlik darajasi bo’yicha esa Surxondaryo (278,4 sentner/ga), Toshkent (274,3 sentner/ga), Andijon (253,0 sentner/ga) va Xorazm (252,5 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Sirdaryo viloyati (190,8 sentner/ga) va Qoraqalpog’iston Respublikasida (135,1 sentner/ga) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirishda sabzavot mahsulotlarining tutgan o’rnini inobatga olgan holda mamlakatimizda sabzavot ekinlari maydonini kengaytirish, hosildorlik

darajasini oshirish va shu asosida ishlab chiqarish hajmini oshirishga e’tibor kuchaytirilmoqda. Jumladan, 2008-yil 20-oktabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni yetishtirishni ko’paytirish choratadbirlari to’g’risida”gi PF-4041-sonli Farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonda so’nggi yillarda takrorlanayotgan suv tanqisligi, oziq-ovqat mahsulotlariga jahon bozorida narx-navoning muttasil oshib borayotgani munosabati bilan, shuningdek respublikada oziq-ovqat ekinlari mahsulotlari yetishtirish hajmlarini yanada oshirish hamda ularning turlarini ko’paytirish va shu asosda aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini yanada to’liqroq qondirish, pirovard natijada qishloq aholisi daromadlari va turmush darajasini yuksaltirish bo’yicha choratadbirlar belgilangan. Unga ko’ra, paxta ekiladigan maydonlarni qisqartirish va boshoqli don, sabzavot hamda boshqa oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlar kengaytirilishi nazarda tutilgan. 2019-yil holatiga sabzavot ekilgan maydon mamlakatimiz jami ekin maydonining 6,6 foizini tashkil etgan, 2016-yilda ushbu ko’rsatkich 5,5 foizni tashkil etgan edi. Mamlakatimizning eng janubiy mintaqasi bo’lgan Surxondaryo viloyati o’ziga xos iqlim sharoitiga ega bo’lib, sabzavot ekinlarini ertachi tayyorlasj imkoniyatiga ega. Ushbu imkoniyatdan unumli foydalangan holda sabzavotlarni erta yetishtirib, mamlakatimizning ichki bozorlarida sotish yoki eksport qilish orqali ushbu mintaqada sabzavot yetishtirish bilan shug’ullanuvchilar yuqori daromadga ega bo’lishlari mumkin. Mamlakatimizda poliz ekinlari maydoni, hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar 20.12-jadvalda keltirilgan.

20.12-jadval Mamlakatimizda poliz mahsulotlari ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot 2016 2017 2018 2019 Oziqbop poliz ekilgan maydon, ming ga 58,8 52,3 52,6 53,4 Poliz hosildorligi, sentner/ ga 209,4 197,9 189,8 180,4 Oziqbop poliz yalpi hosili, ming tonna 2044,9 2031,0 1837,0 2068,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda poliz ekinlari hosildorligi va poliz mahsulotlari yetishtirish hajmi so’nggi yillarda kamayish tendensiyasida bo’lgan. 2019-yil holatiga poliz ekin maydoni bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi (12,0 ming gektar), Jizzax (9,8 ming gektar) va Xorazm (5,5 ming gektar) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega. 2019-yilda poliz ishlab chiqarish bo’yicha Surxondaryo (295,2 ming tonna), Jizzax (262,4 ming tonna) va Sirdaryo (237,1 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan bo’lsa, Navoiy (92,0 ming tonna), Namangan (86,21 ming tonna) va Toshkent (58,9 ming tonna) viloyatlarida eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Poliz ekinlari hosildorlik darajasi bo’yicha esa Navoiy (260,5 sentner/ga) va Andijon (270,0 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax viloyati (136,4 sentner/ga) va Qoraqalpog’iston Respublikasida (118,1 sentner/ga) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Surxondaryo viloyatida poliz mahsulotlarini ham mamlakatimizning boshqa mintaqalariga nisbatan erta yetishtirish imkoniyati mavjud. Ushbu imkoniyatdan unumli foydalanish orqali shu mintaqada poliz mahsulotlari yetishtiruvchilar yuqori daromadga ega bo’lishlari mumkin. Bundan tashqari xorijiy mamlakatlarga eksport qilish imkoniyatlaridan ham unumli foydalanish lozim. Chunki,

mamlakatimizda yetishtirilayotgan poliz mahsulotlari o’zining sifat ko’rsatkichlari, ta’m xususiyatlari bo’yicha jahon bozorida ustunlikka ega. Dehqonchilikning muhim tarmoqlaridan biri mevachilikdir. Mamlakatimizda meva va rezavorlar maydoni, hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar 20.13-jadvalda keltirilgan. 20.13-jadval Mamlakatimizda meva va rezavorlar ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot 2016 2017 2018 2019 Meva va rezavorlar maydoni, ming ga 279,6 271,6 319,2 336,6 Shu jumladan: hosil beradigan yoshdagi meva va rezavorlar maydoni, ming ga 226,2 221,0 222,5 232,2 Mevalar hosildorligi, sentner/ga 134,5 118,3 121,6 118,5 Meva va rezavorlar yalpi hosili, ming tonna 2612,9 2614,9 2706,2 2752,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda so’nggi yillarda meva va rezavorlar maydoni ko’payishi kuzatilmoqda. Shunga mutanosib ravishda meva va rezavorlar ishlab chiqarish hajmi ham ortmoqda. Ayniqsa Surxondaryo viloyatida 2018-yilda meva va rezavorlar maydoni 2017-yilga nisbatan deyarli 3 barobar ortgan. Meva va rezavorlar maydoni bo’yicha 2019-yil holatiga Namangan (30,7 ming gektar), Andijon (34,3 ming gektar), Samarqand (41,1 ming gektar), Toshkent (43,4 ming gektar) , Surxondaryo (49,5 ming gektar) va Farg’ona (50,0 ming gektar) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega. 2019-yil holatiga meva va rezavorlar yalpi hosili ko’rsatkichi bo’yicha Andijon (633,4 ming tonna), Samarqand (334,8 ming tonna) va Farg’ona (333,9 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax viloyati (87,7

ming tonna), Qoraqalpog’iston Respublikasi (56,1 ming tonna) va Sirdaryo (39,4 ming tonna) viloyatida eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Meva va rezavorlar hosildorligi bo’yicha esa Buxoro (217,6 sentner/ga), Andijon (211,4 sentner/ga), Xorazm (151,1 sentner/ga) va Navoiy (147,3 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax (79,3 sentner/ga) va Toshkent (57,0 sentner/ga) viloyatlari eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Buxoro va Andijon viloyatlarida boshqa ko’pgina viloyatlarga nisbatan meva va rezavorlar hosildorligi ikki barobar ortiq ekanligini ko’rishimiz mumkin. 2019-yil holatiga mamlakatimiz bo’yicha meva va rezavorlar maydoni tarkibida 68,9 foizini hosil beradigan yoshdagi meva va rezavorlar tashkil etadi. Ushbu ko’rsatkich Surxondaryo viloyatida 30,3 foizni tashkil etadi. Bu keyingi yillarda mamlakatimizda bog’dorchilikka alohida e’tibor berilayotgani, yangi bog’zorlar tashkil etilayotganidan dalolat beradi. Ushbu tadbirlar yaqin yillar ichida o’z natijasini beradi, ya’ni meva va rezavorlar ishlab chiqarish hajmi keskin ortadi. Mamlakatimizda uzum maydoni, hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar 20.14-jadvalda keltirilgan. 20.14-jadval Mamlakatimizda uzum ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot 2016 2017 2018 2019 Tokzorlar maydoni, ming ga 131,2 114,5 113,3 120,2 Hosil beradigan yoshdagi tokzorlar maydoni, ming ga 122,0 103,6 100,9 104,5 Uzum hosildorligi, sentner/ga 142,3 157,0 157,5 153,5 Uzum yalpi hosili, ming tonna 1613,1 1625,5 1589,8 1603,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2016-2018-yillar mobaynida mamlakatimizda hosil berish yoshidagi tokzorlar maydoni kamayishi kuzatilgan. Shunga mutanosib ravishda uzum yetishtirish hajmi ham kamaygan. 2019-yilda esa uzum maydonlari ko’paygan. 2019-yil holatiga uzum yalpi hosili bo’yicha Samarqand (564,4 ming tonna) va Buxoro (199,4 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan bo’lsa, Jizzax viloyati (28,9 ming tonna), Sirdaryo (12,5 ming tonna) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida (10,1 ming tonna) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Uzum hosildorligi bo’yicha esa Farg’ona (270,8 sentner/ga), Andijon (224,1 sentner/ga) va Buxoro (203,8 sentner/ga) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan bo’lsa, Surxondaryo viloyati (99,0 sentner/ga), Qoraqalpog’iston Respublikasi (98,2 sentner/ga) va Jizzax viloyatida (86,9 sentner/ga) eng past ko’rsatkich qayd etilgan. Yurtimizning janubiy mintaqasi bo’lgan Surxon vohasi o’ziga xos iqlim sharoitlariga ega va bu ayrim mevali daraxtlarni, jumladan, anor, xurmo, anjir va boshqalarni yetishtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, viloyatda mevalar boshqa viloyatlarga nisbatan ertaroq pishib yetiladi. Ushbu imkoniyatlardan samarali foydalangan holda Surxondaryo viloyatida mevachilikdan yuqori daromad olish imkoniyatlari mavjud va shu imkoniyatlardan foydalanish lozim. Jumladan, Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani anor, Oltinsoy tumani uzum, Denov tumani xurmo, Sariosiyo, Uzun va Boysun tumanlari esa olma, gilos, pista kabi mevalarni yetishtirish uchun juda qulay tabiiy sharoitlarlarga ega. Ushbu imkoniyatlardan samarali foydalanish uchun ushbu hududlarda bog’dorchilikka ixtisoslashgan fermer xo’jaliklari va klasterlar faoliyatini rivojlantirish, mevalarni saqlash inshootlarni ko’paytirish, mevalarni qayta ishlovchi korxonalar faoliyatini yo’lga qo’yish, ichki va tashqi bozorlarda sotishni samarali tashkil etish uchun esa logistika markazlarini tashkillashtirish maqsadga muvofiqdir. Tabiiy-iqlim sharoitlari ta’sirida yurtimizda yetishtirilayotgan meva va uzumning sifati va ta’m xususiyatlari juda yuqori darajada bo’ladi. Shu sababli

respublikamizda yetishtirilgan mevalarga xorijiy mamlakatlarda, ayniqsa Rossiya Federatsiyasida talab yuqori. Shuni e’tiborga olgan holda, meva va uzum yetishtirishni ko’paytirish, aholi ehtiyojlarini to’liq qondirish hamda xorijiy mamlakatlarga eksport qilishni yo’lga qo’yish bo’yicha tadbirlarni izchil amalga oshirib borish lozim. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 11iyundagi 481- sonli qarori bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi huzuridagi Bog’dorchilik va issiqxona xo’jaligini rivojlantirish agentligi qoshidagi Bog’dorchilik va issiqxona xo’jaligini rivojlantirish jamg’armasi to’g’risidagi nizomning 6-bandiga ko’ra, maydoni 35 gektardan ziyod bog’larda suvdan maxsus foydalanish yoki suvni maxsus iste’mol qilish bo’yicha vakolatli organlar tomonidan beriladigan tegishli ruxsatnomaga asosan suv chiqarish uchun burg’ilangan quduqni, shuningdek, daryolar, kanallar va boshqa suv havzalaridan suvni tortish uchun nasos stansiyasini qurishga har 35 gektar uchun 120 million so’mdan oshmaydigan miqdorda subsidiya ajratiladi. Yangi tokzorlar uchun esa bir dona artezian quduq yoki nasos stansiyasi qurishga har 10 gektarga 120 mln. so’mgacha subsidiya beriladi, ya’ni subsidiya beriladigan maydon hajmi 3 barobarga kamaytirilgan. Shuningdek, uzumchilikda ishlatiladigan asbob- uskunalar va texnikalar bojxona to’lovlaridan ozod etilgan. Mamlakatimizda ozuqa ekinlari ekilgan maydon to’g’risidagi ma’lumotlar 20.15-jadvalda keltirilgan. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Jizzax, Qashqadaryo, Namangan, Toshkent va Farg’ona viloyatlarida ozuqa ekinlari maydoni so’nggi yillarda keskin kamaygan. Vaholanki, chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishda chorva mollarini yetarli darajada ozuqa bilan ta’minlash hal qiluvchi rol o’ynaydi. 20.15-jadval Mamlakatimizda ozuqa ekinlari ekilgan maydon, ming gektar 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 333,5 243,4 242,7 267,6 Qoraqalpog’iston Respublikasi 22,3 23,4 20,3 23,0

Andijon 14,3 10,5 16,2 17,8 Buxoro 24,1 24,8 26,4 30,2 Jizzax 44,0 20,2 19,8 22,9 Qashqadaryo 37,9 28,3 22,4 25,0 Navoiy 6,0 5,0 5,0 5,6 Namangan 19,6 10,0 9,5 8,3 Samarqand 25,2 23,9 18,8 20,0 Surxondaryo 18,4 26,0 28,0 32,5 Sirdaryo 11,1 11,6 14,0 12,8 Toshkent 48,8 31,7 30,7 32,1 Farg’ona 33,1 11,0 11,8 15,1 Xorazm 28,7 17,0 19,8 22,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Chorvachilik tarmog’ini rivojlanirish uchun hududlarda chorva mollari sonidan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan me’yorlar darajasida ozuqa ekinlari uchun yer maydonlarini ajratish lozim. Chorva mollarini ilmiy asoslangan ratsion asosida ozuqa bilan ta’minlash uchun ozuqa ekinlari ekiladigan maydonlarni chorva mollari bosh soni va ularning kelgusida o’sish prognozlariga mutanosib holda ko’paytirib borish talab etiladi. Aks holda chorvachilik tarmog’ining rivojlanishiga erishib bo’lmaydi. Mamlakatimiz hukumati tomonidan ozuqa ekinlari maydonini oshirish bo’yicha ham islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-yanvardagi “Chorvachilik tarmog’ini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4576-sonli qaroriga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va barcha viloyatlar hokimliklariga: a) 2020-yilda yaylovlar hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019- yil 17-iyundagi “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF5742-sonli farmonida nazarda tutilgan qishloq

xo’jaligida foydalanilmayotgan sug’oriladigan yerlarni foydalanishga kiritish hisobidan ozuqabop ekinlarni yetishtirishni yo’lga qo’yish uchun chorvachilik xo’jaliklariga ajratib berilishini ta’minlash; b) O’zbekiston Respublikasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo’mitasi hamda davlat soliq qo’mitasi huzuridagi Kadastr agentligi bilan birgalikda paxta-to’qimachilik klasterlari va paxtachilik-g’allachilik yo’nalishidagi fermer xo’jaliklari ekin maydonining 10 foiziga beda ekilishini ta’minlash kabi vazifalar yuklatilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-oktabrdagi PF-5853-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo’ljallangan strategiyasi”dagi aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash yo’nalishidagi chora-tadbirlarda umumiy ekin maydonlari tarkibida ozuqa ekinlari maydonlari ulushini 2021-yilda 10 foiz, 2025-yilda 12 foiz va 2030-yilga borib 15 foizga yetkazish nazarda tutilgan. Ushbu ko’rsatkich 2018-yilda 7 foizni tashkil etgan edi. O’zbekiston Respublikasi florasida tabiiy holda o’suvchi dorivor o’simliklarning katta zaxiralari mavjud. Shu bilan birga mamlakatimizning tabiiy- iqlim sharoitlari ko’plab dorivor o’simliklarni yetishtirish imkonini beradi. Ushbu imkoniyatlardan unumli foydalanish maqsadida mamlakatimiz hukumati tomonidan dorivor o’simliklarni yetishtirishga ham alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 7-dekabrda shirinmiya o’simligi xomashyosiga bo’lgan ichki va tashqi bozor talablarini qondirish maqsadida “O’zbekiston Respublikasida shirinmiya xomashyosini yetishtirishni ko’paytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 453-sonli qarori qabul qilingan. Ushbu qaror ijrosini ta’minlash maqsadida “Shifobaxsh” IIChM qoshida tashkil etilgan dorivor o’simliklarga ixtisoslashgan o’rmon xo’jaligida shirinmiya o’simligi yetishtirish yo’lga qo’yildi. 2018-yil 20-martda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublikada kavrak plantatsiyalarini tashkil etish va ularning xomashyosini qayta ishlash hajmlarini ko’paytirish hamda eksport qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-

3617-sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga ko’ra Kavrak yetishtiruvchilar va eksport qiluvchilar uyushmasi tashkil etildi. Uyushmaning asosiy vazifalari belgilab berilgan bo’lib, respublika hududlarining tabiiy-iqlim sharoitlariga mos kelishini inobatga olgan holda, kavrakni plantatsiyalarda yetishtirishni tashkil etish, respublika hududlarida kavrakni sanoat usulida yetishtirish hajmini ko’paytirish choralarini ko’rish, mahsulot sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida marketing tadqiqotlarini olib borish, eksport hajmini oshirish, kavrak urug’ini tayyorlash va plantatsiya tashkil etuvchi tashkilotlarga yetkazib berish kabilar shular jumlasidandir. Mamlakatimizdagi dorivor o’simliklarni yetishtirish bo’yicha mavjud inkoniyatlardan unumli foydalanish o’simlikchilik tarmog’ining yanada rivojlanishi, yangi ish o’rinlari tashkil etish, mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirish imkonini beradi. Shu bilan birga farmatsevtika sanoatining rivojlanishiga, xalq tabobati an’analaridan unumli foydalanishga ham zamin yaratiladi va aholi salomatligining yaxshilanishiga hissa qo’shadi. 2021-yilda dunyo bo’yicha o’simlik yog’i narxi o’rtacha 20-25 foizga oshishi kuzatildi. Ushbu jarayon O’zbekistonni ham chetlab o’tmadi. Narx oshishi kungaboqar yog’i narxi ko’tarilishi fonida sezilgani ta’kidlandi. Yog’-moy korxonalari uyushmasining ma’lum qilishicha, hozirda O’zbekiston aholisining o’simlik moyiga bo’lgan yillik talabi 475 ming tonnani tashkil etadi. Yog’-moy korxonalari yiliga 259 ming tonna o’simlik moyi ishlab chiqaradi. Respublika aholisining o’simlik moyiga bo’lgan talabi mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan 55 foizga, 45 foizi esa import hisobiga qoplanmoqda. Ushbu muammoning yechismi – mamlakatimizda moyli ekinlar maydonlarini ko’paytirish hisobiga ichki ehtiyojni imkon qadar o’zimizda yetishtirilgan mahsulot bilan qondirishdir. Ushbu mahsulot bo’yicha importga qaramlik jahon bozoridagi konyunktura o’zgarishi o’simlik yog’i narxiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. O’simlik yog’i olinadigan ekin turlarini ham diversifikatsiya qilish lozim. Mamlakatimizda hozirgi vaqtda o’simlik yog’i asosan chigitdan olinadi. Dunyo mamlakatlari tajribasini ko’radigan bo’lsak, o’simlik yog’i kungaboqar, yeryong’oq, raps, soya,

zaytun, masxar, kunjut, zig’ir kabi ko’pgina ekinlardan olinadi. Mamlakatimizda ham o’simlik yog’i olinadigan ekin turlarini ko’paytirish lozim. Mamlakatimiz hukumati tomonidan ham ushbu sohada choratadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2021-yilda aholini mahalliy sharoitda ishlab chiqarilgan o’simlik moyi bilan ta’minlash, import hajmini keskin qisqartirish maqsadida kungaboqar, soya, masxar, raps, kunjut va zig’ir ekinlari hajmi oshirilishi nazarda tutilmoqda. Bir gektar yerda zig’ir yetishtirilganda, o’rtacha 10-12 sentner hosil olinadi va undan 300-360 litr moy olinadi. Bir gektar maydonga kunjut ekilganda 1,2-1,5 tonna xomashyo yetishtirilib, 500-600 litr moy olinadi. Zaytun ekilgan bir gektar maydonda esa 350-400 tup daraxt bo’lib, har bir daraxtdan 50-70 kilogramm, jami 2,4-2,8 tonna meva yig’ib olinadi, undan 1,5-1,7 tonna zaytun moyi olinadi. Zaytun uzoq (500 yildan 4000 yilgacha) yashaydigan va sekin o’suvchi subtropik daraxt hisoblanadi. Shu bilan birga, zaytun moyi shifobaxsh xususiyatlarga ham ega. Shularni inobatga olgan holda, hudularning tuproq-iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda zaytun o’simligini plantatsiya usulida yetishtirish yo’lga qo’yilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev 2021-yilning 1- 2-iyun kunlari Surxondaryo viloyatiga amalga oshirgan tashrifi doirasida Surxondaryo viloyatining Oltinsoy, Muzrabot, Uzun, Termiz, Jarqo’rg’on, Sariosiyo va Bandixon tumanlarida zaytun plantatsiyalari barpo etilishi ma’lum qilingan. Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida 530 gektar, shu jumladan Surxondaryo viloyatining Oltinsoy, Muzrabot va Uzun tumanlarining har birida 100 gektardan, Termiz, Jarqo’rg’on, Sariosiyo, Bandixon tumanlarining har birida 50 gektardan, Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod tumanida 30 gektar moydonda zaytun plantatsiyasi barpo etilishi nazarda tutilmoqda. Zaytunzorlar barpo etuvchi tashabbuskorlarga tijorat banklari tomonidan 7 yil muddatga imtiyozli kreditlar ajratiladi, tomchilatib sug’orish texnologiyalarini joriy etish uchun 3,2 mlrd. so’m miqdorida subsidiyalar beriladi. 3. O’simlikchilik tarmoqlarini yanada rivojlantirish imkoniyatlari

va samaradorligini oshirish yo’llari. O’simlikchilik tarmoqlarining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyatini inobatga olgan holda uni rivojlantirib borish lozim. O’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirish va ularning samaradorligini yuksaltirish yo’llari quyidagilar: a) o’simlikchilik mahsulotlari yalpi hosilini ko’paytirish uchun: - ekin maydonlarini kengaytirish; - ekinlarning hosildorligini oshirish zarur; b) hosildorlikni oshirish uchun: - ekin maydonlarining meliorativ holatini yaxshilash; - ekin maydonlarining suv bilan ta’minlanishini yaxshilash va sug’orishning zamonaviy, tejamkor usullarini qo’llash ; - ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish; - urug’larning serhosil, tezpishar, kasallik va suvsizlikka chidamli navlarini ekish; - mineral va mahalliy o’g’itlardan oqilona foydalanish; - o’simliklarni kimyoviy himoyalsh vositalardan samarali foydalanish; - agrotexnik tadbirlarni o’z muddatida va sifatli bajarish; - almashlab ekishni joriy etish; - ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish lozim. d) mahsulot yetishtirishda xarajatlarni tejash uchun: - zamonaviy texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni joriy etish; - mahsulot yetishtirish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirishga e’tibor berish. e) ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va ekinlarni maqsadga muvofiq joylashtirish zarur; f) yetishtirilgan hosilni tashish va saqlash jarayonlarini samarali tashkil etish lozim; g) mahsulotlarni bozor talablari asosida sotishni amalga oshirish kerak. O’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirishning ikkita – ekstensiv va intensiv usullari mavjud. Ekstensiv usulda mahsulot miqdori asosan ekinlar

maydonini ko’paytirish hisobiga, intensiv usulda esa ekinlarning hosildorligini oshirish hisobiga ta’minlanadi. O’simlikchilik mahsulotlari miqdorini intensiv usul orqali ko’paytirish uchun tuproq unumdorligi oshishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish, masalan, irrigatsiya-melioratsiya tizimini qurish, ta’mirlash, yerlarni tekislash, o’g’itlardan samarali foydalanish, almashlab ekishni joriy etish kerak. Yetishtirilayotgan mahsulotlar samaradorligini yuksaltirish uchun esa ishlab chiqarish va boshqarish xarajatlari tejalishini ta’minlaydigan tadbirlarni oqilona amalga oshirish zarur. Buning uchun mehnatni tashkil etishning bozor iqtisodiyoti talablariga mos shakllarini tatbiq qilish, ishlab chiqarish, hosilni yig’ishtirib olish, saqlash jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, ishlab chiqarish vositalaridan to’liq va samarali foydalanish, zamonaviy texnika, ilg’or texnologiyalarni joriy etish, ishchi-xizmatchilarning moddiy va ma’naviy rag’batlantirilishini izchillik bilan amalga oshirish kerak.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligi tarmog’i yetishtirilayotgan mahsulotlarning turlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ikkita yirik tarmoqqa: o’simlikchilik va chorvachilikka bo’linadi. O’simlikchilik qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lib, unda ko’p turdagi mahsulotlar yetishtiriladi. Jumladan, aholi iste’moli uchun kerak bo’ladigan oziqovqat mahsulotlari, oziq-ovqat va yengil sanoatlarining ko’plab korxonalari uchun xomashyo hamda chorvachilik uchun ozuqa mahsulotlari yetishtiriladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz hukumati tomonidan o’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirish bo’yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda va bu islohotlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Mamlaktimiz aholisining oziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini, sanoat tarmoqlarining xomashyoga bo’lgan talabini qondirish, aholi daromadlarini ko’paytirish, mamlakatimiz eksport salohiyatini yanada yuksaltirish uchun qishloq xo’jaligi tarmog’ini, shu jumladan o’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni yanada oshirish lozim.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. O’simlikchilik tarmog’ining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o’rnini, ahamiyatini tushuntirib bering. 2. O’simlikchilik mahsulotlarining inson hayotidagi ahamiyatini izohlab bering. 3. O’simlikchilik o’z navbatida qanday tarmoqlarga bo’linadi? 4. Mamlakatimizda o’simlikchilik mahsulotlari ishlab chiqarishning hozirgi holati qanday? 5. O’simlikchilik mahsulotlari samaradorligini qanday ko’rsatkichlar ifodalaydi? 6. Mamlakatimizda o’simlikchilik mahsulotlarining iqtisodiy samaradorlik darajasi qanday holatda? 7. O’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirish, samaradorligini yuksaltirishning qanday yo’llari mavjud?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

Chorvachilik tarmoqlari iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyoti

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari mahsulotlarining narxlari

Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati