Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

419.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati 2. Mehnat bozori va mehnat munosabatlari 3. Bandlik 4. Ishsizlik haqida

www.arxiv.uz Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati Kishilar o`zlarining moddiy va ma`naviy ehtiyojini qondirish uchun mehnat qiladilar. Mehnat kishilarning ma`lum bir maqsadga qaratilgan ongli faoliyati bo`lib, uning natijasida moddiy ne`matlar va boyliklar yaratiladi. Shu bilan birga, har qanday jamiyatda ham mehnat ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy zaruriy sharti hisoblanadi. Kishilarning mehnati yo`naltirilgan tabiatdagi barcha narsalar mehnat predmeti, deb aytiladi. Yer osti tabiiy qazilma boyliklari, tabiiy va sun`iy xomashyo va materiallar, yarim tayyor va butlovchi mahsulotlar va boshqa shunga o`xshashlar mehnat predmetlarini tashkil etadi. Insonning mehnat predmetlariga o`z ta`sirini o`tkazishda qatnashuvchi asbob- uskunalar, mashinalar, jihozlar, binolar, inshootlar, er va shu kabilar mehnat vositalari deb yuritiladi. Ishchi ular yordamida mehnat predmetlarini o`zgartiradi, ya`ni iste`mol uchun tayyor mahsulot ishlab chiqaradi. Mehnat predmeti bilan mehnat vositalari birgalikda ishlab chiqarish vositalarini tashkil qiladi. Ular har qancha zamonaviy, rivojlangan va mukammal bo`lmasin, o`z-o`zidan harakatga kelmaydi. Faqat ishchi kuchi bilan ular birlashgandan keyingina ishlab chiqarish jarayoni sodir bo`ladi va tovarlar (xizmatlar) yaratiladi. Demak, moddiy ne`matlar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish jarayonida kishilarning mehnati muhim rol ь o`ynaydi. Mehnat jarayonida ko`zda tutilgan maqsadga erishish uchun ishchi kuchi, mehnat predmetlari va mehnat vositalari hamda atrof-muhit o`zaro muloqotga kirishadi va birlashib ketadi. Atrof-muhit va uning holati mehnat xavfsizligini ta`minlash, mehnatning sanitariya-gigiena va estetika talablariga rioya qilish uchun muhim ahamiyat kasb

www.arxiv.uz etadi. Bu talablar va ularga amal qilish mezonlari majmui mehnatning o`ziga xos mikroekologiyasini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shunday qilib, insonning mehnat jarayonidagi biz yuqorida ko`rib o`tgan elementlari bilan o`zaro aloqadorligini quyidagi rasmdan bilib olish mumkin (11.1- rasm). 11.1-rasm. Insonning mehnat jarayoni elementlari bilan o`zaro aloqadorligi Ijtimoiy-iqtisodiy turmushda “mehnat”, “mehnat faoliyati” tushunchalari bilan bir qatorda “ish” tushunchasi ham uchrab turadi va keng foydalaniladi. Mehnat va ishning miqdori sarflangan vaqt bilan o`lchansa-da, ularni bir-birlari bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Mehnat insonning aqliy va fiziologik faoliyati bo`lib, bu faoliyat natijasida muayyan ish bajariladi. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo`lsak, ish odamlar mehnat faoliyatining natijasi yoki mahsulidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq har bir shaxs mehnat qilish, erkin ish tanlash, haqqoniy mehnat shartlari asosida ishlash va qonunda belgilangan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. Fuqarolarning mehnat huquqlari O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va tegishli

www.arxiv.uz qonunlar bilan himoyalanib qolmay, balki bu himoya kafolatlanadi ham. Davlat mehnat bozorining shakllanishi va samarali amal qilishiga, xavfsiz mehnat shart- sharoitini yaratishga, mehnat sifati va unumdorligini oshirishga va pirovard natijada mamlakat aholisining turmush darajasini o`stirishga har tomonlama ko`maklashadi. Har bir xodim o`z mehnati uchun qonun xujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqidan oz bo`lmagan miqdorda haq olish, belgilangan ish vaqti, dam olish va yillik ta`tillardan foydalanish, xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish, malakasini oshirish, qarilik pensiyasini olish va boshqa zarur huquqlarga egadir. Shuni alohida ko`rsatib o`tish lozimki, odamlarning mehnat faoliyati bir- biridan tubdan farq qiluvchi shart-sharoitlarda muayyan ishni bajarishga qaratilgan bo`ladi. Shu nuqtai nazardan mehnat faoliyatining turlari nihoyatda ko`p. Ularni bir-biridan farqlovchi belgilarga qarab 4 ta guruhga ajratish mumkin: 1. Mehnatning tabiati va mazmuni bo`yicha; 2. Mehnatning predmeti va maqsadi bo`yicha; 3. Mehnat vositasi va usuli bo`yicha; 4. Mehnat sharoitlari bo`yicha. Endi ana shu guruhlarga mehnatning aynan qaysi turlari kirishini ko`rib chiqamiz. Mehnatning tabiati va mazmuni bo`yicha: -yollanma va xususiy mehnat; -yakka tartibdagi yoki jamoadagi mehnat; -jismoniy va aqliy mehnat;

www.arxiv.uz -takroriy va ijodiy mehnat; -murakkab tarkibli mehnat. Mehnatning predmeti va maqsadi bo`yicha: -ilmiy-muhandislik mehnati; -boshqaruvlik mehnati; -tadbirkorlik faoliyati; -innovatsion (fan-texnika yutuqlarini joriy etish bilan bog`liq) mehnat faoliyati; -sanoat, qishloq xo`jalik, qurilish tarmoqlarida ishlab chiqarish bilan bog`liq mehnat faoliyati; -transport va aloqa tizimidagi mehnat. Mehnat vositasi va usuli bo`yicha: -qo`l mehnati (texnika vositalari bilan qurollanmagan); -mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan mehnat; -komp ь yuterlashgan mehnat; -inson ishtiroki turli darajadagi mehnat; -quyi darajada, o`rtacha va yuqori darajada texnologiyalashtirilgan mehnat. Mehnat sharoitlari bo`yicha: -turg`un va ko`chma mehnat; -er osti va er ustidagi mehnat;

www.arxiv.uz -engil, o`rta va og`ir mehnat; -yoqimli va yoqimsiz mehnat; -erkin va turli darajada chegaralangan (reglamentlashtirilgan) mehnat. Shuni aytib o`tish kerakki, mehnat barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda ham jamiyat taraqqiyotining hal qiluvchi omili bo`lib kelgan. YUqorida aytib o`tilganidek, u ijtimoiy takror ishlab chiqarishning asosiy zaruriy sharti hisoblanadi. Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat munosabatlari, uni tashkil qilish va boshqarish hamda undan foydalanish usullarida muayyan jiddiy o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bular, avvalambor, mehnat faoliyatining erkinligi, ya`ni kimning qaerda, qanday mehnat faoliyati bilan va qancha muddat davomida shug`ullanishining ixtiyoriyligi. Erkin mehnat bozorining mavjudligi, mehnat munosabatlarining ishchi kuchiga talab va uning taklifi asosida shakllanishi va boshqalar shu o`zgarishlar jumlasiga kiradi. Mehnat bozori va mehnat munosabatlari Mehnat bozori bozor iqtisodiyotining muhim unsuri hisoblanadi. Unda ishchi kuchini oldi-sotdi jarayoni sodir bo`lib, ishga yollanuvchilar bilan ishga yollovchilar uchrashib, o`zaro mehnat munosabatlariga kirishadilar. Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo`lgan talab bilan uning taklifi shakllanadi va tartibga solinadi. Ishga yollanuvchilar bu bozorda o`z mehnatlarini sotuvga taklif etadilar, ishga oluvchilar esa o`ziga ma`qul bo`lgan mehnat turlarini sotib oladilar. Shunday qilib, ishchi kuchini, aniqrog`i mehnatni, oldi-sotdi jarayoni sodir bo`ladi. Mehnat bozorining samarali amal qilishi uchun, birinchidan, ishlab chiqarish vositalariga ega bo`lib, ular yordamida ishlab chiqarishni tashkil qilish yoki uni

www.arxiv.uz kengaytirish ishtiyoqidagi mulk egalarining mavjudligi zarur bo`lsa, ikkinchidan, ishlab chiqarish vositalariga ega bo`lmagan va ish bilan band bo`lmagan kishilarning mavjudligi zarur. Ana shu ikki xil toifadagi odamlar mehnat bozorida asosiy sub`ektlar, bozor qatnashchilari hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalarining egasi bozorda ishchining mehnatga layoqatidan foydalanish huquqini sotib oladi. U ishchiga ma`lum miqdorda pul to`lab, undan ishlab chiqarishda foydalanishi, butun ish kuni davomida ishlatishi mumkin. Demak, mehnat bozorida ishchi kuchi sotilganda, mulk sub`ekti o`zgarmaydi, ya`ni ishchi kuchi o`z egasining mulkiligicha qoladi. Ikkinchi toifadagi kishilar yashash uchun o`zlarining ishchi kuchlarini ishlab chiqarish vositalarining egasiga sotadilar. Ishlab chiqarish vositalarining egasi ko`mir, temir va boshqa xomashyolarni qanday sotib olsa, ishchi kuchini ham shunday sotib oladi. Mehnat bozori ishlab chiqarish vositalarining egasi ishchi kuchini istalgan joydan topishi va sotib olishi mumkin bo`lgandagina vujudga keladi. Bozor iqtisodiyoti talablariga to`la-to`kis javob bera oladigan mehnat bozorini shakllantirish uchun muayyan shart-sharoitlar mavjud bo`lishi talab etiladi. Xususan: -talab va taklifning erkin amal qilishini kafolatlovchi huquqiy asoslarning mavjudligi; -mehnat bozori infratuzilmasining mavjudligi; -ish haqi miqdorining chegaralanmasligi; -uy-joy bozorining mavjudligi. Respublikamizda o`tgan yillar davomida ishchi kuchiga bo`lgan talab va taklifni tartibga solishning tashkiliy va huquqiy asoslari shaklantirildi, har bir fuqaro uchun o`z qobiliyatiga va hohishiga qarab faoliyat sohasi va turini tanlash

www.arxiv.uz imkoniyatlari yaratildi. Qabul qilingan qonunlar va hukumat qarorlari tufayli hamda islohotlarning ijtimoiy yo`naltirilganligi natijasida mehnat bozoridagi vaziyatning keskinlashib ketishi va ommaviy ishsizlik vujudga kelishining oldi olindi. Mehnat bozori iqtisodiy islohotlarning aniq yo`nalishlari va ularni chuqurlashtirish bilan bog`liq ravishda shakllandi. Bozor mexanizmi bir necha o`zaro bog`liq tarkibiy qismlardan: iste`mol bozori, ishlab chiqarish vositalarining ulgurji bozori, investitsiya va moliya bozorlari hamda mehnat bozoridan tashkil topishi kerak. Iqtisodiyotning samarali amal qilishi uchun barcha yuqorida keltirilgan bozorlarda, shu jumladan, mehnat bozorida talab va taklif muvozanati zarur. Mehnat bozorining resurslar bozorining boshqa turlaridan farq qiluvchi jihatlari mavjud bo`lib, ular quyidagilardan iboratdir: Birinchidan, mehnat bozoridagi taklif bilan talabning muvozanati mamlakatdagi demografik vaziyatga ko`p jihatdan bog`liq. Mazkur vaziyat aholining har 1000 kishi hisobiga tug`ilishi, o`lishi va tabiiy o`sishi kabi ko`rsatkichlar bilan belgilanadi. Masalan, qaysi mamlakatda har 1000 kishi hisobiga tug`ilish qancha ko`p bo`lsayu, o`lim esa kam bo`lsa, aholining tabiiy o`sishi shuncha yuqori bo`ladi va binobarin, mehnat bozorida ishchi kuchining taklifi ham ortib boraveradi. Ikkinchidan, mehnat bozoridagi talab va taklifga sezilarli ta`sir ko`rsatuvchi omil, bu – mehnatga layoqatli aholining bir joydan ikkinchi joyga, aniqrog`i joyma-joy ko`chib yurishini bildiruvchi migratsiyadir. Muayyan hudud yoki mamlakatga ko`chib kelayotgan aholi bilan undan ko`chib ketayotgan aholining soni, albatta, mehnat bozoridagi talab bilan taklif o`rtasidagi muvozanatda o`z aksini topmay qolmaydi. Mazkur muvozanatga ta`sir qiluvchi yana bir muhim omil iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlar va o`sish sur`atlaridir. Yangi tarmoqlar va korxonalarning

www.arxiv.uz paydo bo`lishi yangi ish joylarini barpo etishni taqozo etadi. Bu o`z navbatida ishchi kuchiga bo`lgan talabni orttiradi. Ishlab chiqarishda sodir bo`layotgan ilmiy-texnika taraqqiyoti ham mehnat bozoridagi talab va taklifning nisbatiga muayyan ta`sir o`tkazadi. Yangi texnologiyalarni joriy qilish bir tomondan kompyuter texnikasi, elektron jihozlar va boshqalarni ishlatuvchi malakali kadrlarga bo`lgan talabni orttirsa, ikkinchi tomondan, eskirib qolgan kasblarda ishlovchilarga bo`lgan talabning qisqarib, ayrim hollarda yo`qolib ketishiga olib keladi. Mehnat bozori o`zining makoniy xususiyatiga ko`ra jahon mehnat bozori, xalqaro mehnat bozori va hududiy mehnat bozoriga bo`linadi. Jahon mehnat bozori deyilganda, umumjahon xo`jaligi miqyosida ishchi kuchini oldi-sotdisi bilan bog`liq holda sodir bo`luvchi jarayonlar va munosabatlar majmuasi tushuniladi. Xalqaro mehnat bozori deyilganda esa ayrim qit`alar, jahonning ayrim hududlari va davlatlari orasidagi migratsion ishchi kuchini yollash va yollanishga taalluqli munosabatlar majmuasini tushunmoq kerak. Muayyan mamlakat hududida sodir bo`luvchi oldi-sotdi munosabatlari hududiy mehnat bozorini tashkil qiladi. Mehnat bozorida ishga yollanuvchilar bilan ishga oluvchilar o`rtasidagi oldi- sotdi munosabatlari mehnat munosabatlari deb yuritiladi. O`zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlari 1995 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining “Mehnat Kodeksi”ga binoan mehnat to`g`risidagi qonun xujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek, jamoa shartnomalari va boshqa lokal (mahalliy) me`yoriy xujjatlar bilan tartibga solinadi. Mehnat to`g`risidagi

www.arxiv.uz qonun xujjatlari xodimlar, ish beruvchilar va davlat manfaatlarini e`tiborga olgan holda mehnat bozorining samarali amal qilishiga, xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishga, xodimlarning mehnat huquqlari va sog`lig`ini himoya qilishga, mehnat unumdorligining o`sishi va ish sifatining yaxshilanishiga va pirovard natijada aholining moddiy va madaniy turmush darajasining yuksalishiga ko`maklashadi. Shuni aytib o`tish lozimki, qonunlarda xodimlarning mehnat huquqlari va kafolatlarining eng past darajasi belgilab qo`yilgan. Jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari va boshqa lokal xujjatlarda hamda xodim bilan ish beruvchi o`rtasida tuzilgan mehnat shartnomalarida ishga yollanuvchilar uchun qo`shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari belgilanishi mumkin. O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar mehnat huquqlari va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadirlar. Hech kimning jinsi, irqi, millati, tili, dini e`tiqodi yoki ijtimoiy kelib chiqishi mehnat huquqlaridan foylanishda to`siq bo`la olmaydi. Mehnat munosabatlarining sub`ektlari, bir tomondan, ishlovchilar (xodimlar) bo`lsa, ikkinchi tomondan, ish beruvchilar hisoblanadi. Ular orasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi xujjatlar xususida to`xtalib o`tamiz. Mehnat shartnomasi - ishga yollanuvchi bilan ishga oluvchi o`rtasida yakka tartibda tuziladi va unda ishning mazmuni, ish haqi miqdori va uni to`lash tartibi, mehnat sharoitlari, har ikki tomonning majburiyatlari belgilab qo`yiladi. Jamoa shartnomasi - firma (korxona) bilan ishchi-xizmatchilar o`rtasida tuziladigan shartnoma bo`lib, unda har ikki tomonning majburiyatlari, chunonchi, ishning sifati va unumi, ish vaqti, mehnat sharoitlari va xavfsizligi, malakani oshirish, pul inflyatsiyasiga qarab ish haqini indeksatsiyalash (ya`ni oshirish) kabi masalalar qayd etib qo`yiladi.

www.arxiv.uz Bosh bitim O`zbekiston Kasaba uyushmalari kengashi bilan ish beruvchilar birlashmalari o`rtasida tuzilib, unga ko`ra mehnat munosabatlarining asosiy jihatlari umumdavlat doirasida belgilab qo`yiladi. Mehnat munosabatlari jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy va muhim qismi bo`lib, ularni to`g`ri va oqilona tashkil qilish iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omilidir. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan mehnat munosabatlarini tubdan qayta qurish amalga oshirildi. Shu bilan birgalikda, o`tgan yillar tajribasi ko`rsatmoqdaki, mehnat munosabatlarini bozor mexanizmi talablariga moslashtirish bira to`la amalga oshiriladigan tadbir bo`lmay, davlat iqtisodiy siyosatining doimo diqqat markazida turuvchi masaladir. Mamlakatimizda bozor munosabatlariga o`tish iqtisodiyotda tub tarkibiy o`zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Bu o`z navbatida ishlab chiqarishning ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyoji (talabi) tarkibida ham muayyan o`zgarishlarga sababchi bo`lmoqda. Xususan, yangi zamonaviy texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish korxonalarida yuqori malakali ishchi kuchiga bo`lgan talab yildan-yilga ortib bormoqda. Shu munosabat bilan ishchi kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirish tizimini takomillashtirish muhim vazifaga aylanib qoldi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish xo`jalik yuritishning yangi tamoyillari asosida harakat qiluvchi infratizimni ko`zda tutadi. Ularga tovar-fond birjalari, bank xizmati, brokerlik idoralari, marketing xizmati, auditorlik va maslahatchi firmalar, mustaqil ilmiy markazlar va boshqalar kiradi. Bunday tuzilmalarning samarali amal qilishiga mos keluvchi kadrlar tayyorlash ham muhim vazifa hisoblanadi. Shunday qilib, mehnat bozori ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida mamlakat makroiqtisodiy rivojlanishi bilan bevosita bog`liq bo`lib, bandlik va ishsizlik tushunchalaridan kengroq mazmunni qamrab oladi. Mehnat bozori ishsiz

www.arxiv.uz yurganlarni mehnatda band qilishning shunchaki bir vositasi bo`lib qolmasdan, balki bandlar hamda mehnatda band bo`lmaganlar keng ommasini o`z ichiga oluvchi jarayon hisoblanadi. Mehnatda bandlik va ishsizlik ana shu jarayonda bozor qonunlarining amal qilishi natijasida kelib chiqadi. Bandlik Aholining ish bilan bandligini ta`minlash davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining ustivor yo`nalishlaridan hisoblanadi. Bu bejiz emas, chunki ish bilan bandlik aholi turmush darajasini yuksaltirishning asosiy omili bo`lib qolmay, balki uning sog`lom turmush tarzini tashkil qilishning sharti hamdir. Aholining ish bilan bandligi deyilganda, mamlakatning barcha fuqarolari emas, balki aholining mehnatga layoqatli qismi nazarda tutilishini alohida aytib o`tish kerak. Mehnatga layoqatli aholi deyilganda esa mamlakat aholisining ma`lum yoshga etgan va mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan qismi tushuniladi. Rivojlangan mamlakatlarda aholining bu guruhiga 14 yoshdan 70 yoshgacha bo`lgan kishilar, bir qator mamlakatlarda, xususan, Rossiya va O`zbekistonda 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar kiradi. Biroq birinchi va ikkinchi guruh nogironlari va imtiyozli nafaqa oluvchilar mehnatga layoqatli aholi soniga kiritilmaydi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, mehnatga layoqatli aholining hammasi ham ish bilan band bo`lavermaydi. Uning bir qismi ta`lim olish bilan band bo`lsa, bir qismi uy xo`jaligi bilan shug`ullanadi. Shu bilan birgalikda, mehnat qilish qobiliyatiga va istagiga ega bo`la turib, hozirgi kunda ish bilan band bo`lmagan kishilar ham borki, ular har bir mamlakatning “ishsizlar armiyasi”ni tashkil qiladi.

www.arxiv.uz Iqtisodiy adabiyotlarda va ilmiy doiralarda tez-tez uchrab turadigan yana bir atama - “iqtisodiy faol aholi” tushunchasi bo`lib, unga ham oydinlik kiritib olish zarur. Mamlakat iqtisodiyotining barcha sohalarida band bo`lgan hamda hozirgi kunda ishlamayotgan, biroq o`ziga ma`qul ish topsa, darhol ish faoliyatini boshlay oladigan shaxslar iqtisodiy faol aholi deb yuritiladi. Demak, aholi bandligini oshirish deganda, ishlash istagida yurgan aholining tobora ko`proq qismini ishlab chiqarishga jalb qilish, muayyan mehnat turlari bilan band etish tushuniladi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tish bilan aholining bandlik darajasini bir muncha oshirish imkoniyatlari yaratildi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shu narsadan dalolat bermoqdaki, mehnat munosabatlarida aholining o`zi istagan sohada bandligi yuqori qadrlanadi. Chunki aynan shunday bo`lgandagina inson yuqori samaradorlik va sifat bilan mehnat qiladi. Bozor iqtisodiyoti aholi bandligi muammosini to`la-to`kis hal eta olmaydi, ishsizlik muammosi hamisha saqlanib qoladi. Bu bozor iqtisodiyotining qonunidir. Aholining ish bilan to`liq bandligi degan tushuncha ham mavjud. Biroq u aholining mehnatga layoqatli qismining barchasini ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) sohalariga to`liq jalb qilishni bildirmaydi. To`liq bandlik tushunchasi barcha fuqarolarning bilim olish, mehnat qilish huquqlarini va o`zi tanlagan kasb sohalarida ishga joylashish bo`yicha davlatning fuqarolar oldidagi majburiyatlarini ifoda etadi. Mehnatga layoqatli aholini asosan 2 xil toifaga ajratish mumkin. Birinchi toifaga mehnat bozori orqali yollanib ishlovchilar kirsa, ikkinchi toifaga o`zini-o`zi ish bilan band qila oladigan odamlar - uy xo`jaligida ish bilan band bo`lganlar, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchi ishbilarmonlar, fermerlar, biznesmenlar, qimmatli qog`ozlar, omonatlardan foyda oluvchilar va boshqalarni kiritish mumkin.

www.arxiv.uz Mamlakatimizda ishsizlik muammosi mavjud bo`lsa-da, ishsizlar soni tobora kamaymoqda. Bu esa jamiyatimiz har bir a`zosini ijtimoiy himoya qilish borasida davlat tomonidan izchil siyosat yuritilayotganini, har bir oila haqida g`amxo`rlik qilinayotganligini ko`rsatadi. Shuni aytib o`tish kifoyaki, 1995-2000 yillar mobaynida ish bilan band bo`lganlarning soni mamlakatimiz iqtisodiyotida 6,3% ga oshdi. Mehnat layoqati yoshigacha va mehnatga layoqat yoshidan katta bo`lganlar aholining iqtisodiy nofaol qismini tashkil etadi. Lekin bu nisbiydir, chunki har ikkala guruhda ham mehnatga layoqatlilar, ya`ni ishchi kuchiga ega bo`lganlar ko`pchilikni tashkil etadi. Jamiyat rivojlanib borgan sari mehnatga layoqat yoshining yuqori chegarasi pasayib boraveradi. Bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasini ifodalovchi muhim ko`rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yosh chegaralari turli mamlakatlarda turlicha belgilangan. Mehnatga layoqat yoshida bo`lmagan, lekin ish kuchiga ega bo`lgan bunday aholi guruhlarini biz iqtisodiy faol, deb hisoblashimiz mumkin. Ular mehnat resurslari bilan birgalikda, jamiyatning mehnat salohiyatini tashkil etadi. Istalgan paytda ularni ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilish mumkin. O`z navbatida mehnat resurslari ham iqtisodiy faol va nisbatan faol bo`lmagan guruhlarga bo`linadi. Iqtisodiy faol qismida ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lganlar va band bo`lmagan aholining faol ish izlayotgan qismi nazarda tutiladi. Bular ochiq mehnat bozori ishtirokchilaridir. Iqtisodiy faol aholi guruhlariga yana shunday kishilarni, ya`ni rasmiy ravishda hech qaerda ishlamaydigan, biroq ish haqi ko`rinishida bo`lmasa-da, ma`lum miqdorda daromad olayotganlarni ham kiritish mumkin. Bularni mehnatda band bo`lmaganlar toifasiga kirita olmaymiz, chunki ular o`z turmushini ta`minlaydigan daromad manbaiga ega bo`lgan iqtisodiy faol aholidir. Ularga shaxsiy tomorqasida band bo`lganlar, bozorda hech qanday xujjatsiz "tadbirkorlik" bilan shug`ullanib yurganlar, mardikor bozoriga ishlash uchun chiqayotganlar va boshqalar kiradi.

www.arxiv.uz Ularni "norasmiy bandlar", degan guruhga birlashtirish mumkin. Ular yashirin mehnat bozori ishtirokchilaridir. Mehnatga layoqatlilarning nisbatan nofaol bo`lgan qismida hech qaerda ishlamaydigan, ishlashni hohlamaydigan va ish izlamayotgan, shu bilan bir qatorda, ma`lum sharoitlarda oila uchun hech qanday naf keltirmayotgan, g`irt bekorchi guruhlar nazarda tutiladi. Ular, asosan, oilaning boshqa a`zolari hisobidan yoki nopok yo`llar bilan kun ko`radilar. Lekin bu umrbod shunday bo`lib qoladi, degani emas. Chunki odamlarning ruhiy kechinmalari va ishga munosabatida muayyan o`zgarishlar sodir bo`lib turadi. Shu sababdan vaqt o`tishi bilan ular bir guruhdan qaysidir bir guruhga kirib qolishlari mumkin. Masalan, mehnatda band bo`lmaganlar ma`lum vaqt o`tgandan keyin yo bandlarga (ishga joylashsa), yo ishsizlarga (ish izlovchi sifatida mehnat birjasidan ro`yxatdan o`tsa), yoki norasmiy bandlar (oila daromadiga norasmiy yo`llar bilan hissa qo`shsa) guruhiga kirishi mumkin. Bandlik an`anaviy bandlik va an`anaviy bo`lmagan, ya`ni egiluvchan bandlikka bo`linadi. An`anaviy bandlar 8 soatli ish kuni davomida to`liq ishlovchilar va qishloq xo`jaligida mavsumiy ishlarda band bo`lganlardir. Ular har kuni, har soatda band bo`lishi shart emas. Masalan, ekish mavsumi kelganda, ekinni parvarish qilishda, hosilni yig`ishtirib olishda va hokazolarda qishloq xo`jaligi ishchilari ish bilan band bo`ladilar, qolgan paytlarda esa bo`sh bo`ladilar. Iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan mehnat resurslaridan foydalanishda yangi hodisalar ro`y bermoqda. Bu esa bandlik to`g`risidagi tushunchalarni yanada kengaytirib yuboradi. Hozirgi paytda to`liqsiz yoki qisman bandlik, qo`shimcha yoki ikkilamchi bandlik tushunchalari paydo bo`ldi. To`liqsiz bandlik deganda, ishlab chiqarishda ishlovchilardan to`liqsiz, ya`ni davomiyligi mehnat

www.arxiv.uz qonunchiligida belgilangan vaqtdan kam bo`lgan holda foydalanish tushuniladi. Ikkilamchi bandlik esa mehnatga layoqatli aholining ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida o`rindoshlik asosidagi faoliyatidir. Ularga ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lgani holda o`rindoshlik asosida va boshqa sharoitlarda ishlovchilar, qo`shimcha ish bilan shug`ullanuvchi o`quvchi yoshlar, qarilik pensiyasiga chiqib ishlayotganlar va boshqalar kiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi bandligining tarkibini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki u mehnat resurslaridan samarali foydalanishning asosiy yo`lidir. 11.1-jadvalda mamlakatimiz aholisining tarmoqlar bo`yicha bandligi haqidagi ma`lumotlar keltirilgan. 11.1-jadval Tarmoqlar bo`yicha ish bilan band bo`lganlar tarkibi (jami ish bilan band bo`lganlarga nisbatan foiz hisobida) 1 Sohalar Jami ish bilan band bo`lganlar (%) 1996 1997 1998 1999 2000 Jami 100 100 100 100 100 Qishloq va o`rmon xo`jaligi 40,9 40,5 39,4 38,5 34,3 Sanoat 12,9 12,8 12,7 12,9 12,7 Transport va aloqa 4,2 4,1 4,1 4,2 4,3 Qurilish 6,3 6,3 6,5 6,6 7,5 Savdo va umumiy ovqatlanish 8,3 8,2 8,1 8,3 8,4 Uy-joy kommunal xo`jaligi 2,6 2,6 2,7 2,7 2,7 Sog`liqni saqlash, ijtimoiy himoya 5,8 5,8 5,7 5,7 6,3 Maorif, madaniyat, san`at, ilm- fan 12,5 12,3 12,2 12,4 12,5 Bank, sug`urta 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 Boshqalar 4,7 5,6 6,9 7,1 8,7 1 I qtisodiy yo’nalishlar. Choraklik nashr 2001 yil, 38-bet.

www.arxiv.uz Jadvaldan ko ` rinib turibdiki , milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ish bilan band bo ` lganlarning 30 foizidan ziyodroq qismi qishloq xo ` jaligiga to ` g ` ri keladi . Mehnat unumdorligining pastligi sababli bu sohada ishlovchilarning soni ko`p. Xuddi shunday ahvolni, ya`ni ishlovchilar sonining nisbatan ko`pligini sanoat, qurilish kabi moddiy ishlab chiqarish sohalarida ham kuzatish mumkin. Respublikamizda moddiy ishlab chiqarish sohalarida mehnat unumdorligining past bo`lishiga asosiy sabab bu sohalarda mehnatning texnikaviy qurollanish darajasi va ishlovchilar kasb mahoratining pastligidir. Keyingi yillarda respublikamiz dehqonchiligida urug`chilik va agrotexnika ishlarini tubdan yaxshilash, dehqonlarning erga bo`lgan egalik hissini kuchaytirish masalalariga juda katta e`tibor qaratilmoqda. Bularning hammasi mehnat unumdorligining o`sishi moddiy ishlab chiqarish sohalaridagi bandlikni qisqartirib, xizmat ko`rsatish sohasidagi bandlikni o`stiradi. Ishsizlik haqida Hayotda va iqtisodiy adabiyotlarda tez-tez uchrab turadigan tushunchalardan biri “ishsizlik” bo`lib, u mehnatga layoqatli aholining bir qismini ish bilan band emasligini bildiradi. Ishsizlik ko`pchilik olimlar va siyosatchilar tomonidan jahon taraqqiyotining bosh muammosi sifatida qaraladi. Shuningdek, ishsizlik darajasining yuqoriligi, ya`ni ishsizlar sonining ko`pligi har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga xavf soluvchi omil ham hisoblanadi. Xalqaro Mehnat Taqsimoti (XMT)ning ta`rifiga ko`ra, ish joyiga ega bo`lmagan holda ish qidirib yurgan va ma`lum vaqt ichida ish boshlashga tayyor bo`lgan shaxslar ishsizlar toifasiga kiritiladi. Ishsizlik muammosini o`rganishdan ko`zlangan maqsad aholining ish bilan bandlik

www.arxiv.uz darajasini yanada oshirish orqali mamlakatda ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun qo`shimcha ishchi o`rinlarini yaratish, ularni ishga tushirish aholining tabiiy o`sishidan orqada qolmasligi kerak. Aks holda ishsizlik kuchayaveradi. Respublikamizdagi demografik vaziyatga nazar soladigan bo`lsak, davlatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, qolaversa, dunyoning boshqa davlatlari o`rtasida ham aholisining jadal o`sib borayotgani bilan ajralib turadi. O`zbekiston aholisi soni har yili o`rtacha 400-450 ming kishiga ko`paymoqda. Pastda keltirilgan jadvaldan ko`rinib turibdiki, respublikamiz aholisi keyingi 10 yil ichida 20.3 mln. dan 24.8 mln. kishiga, boshqacha qilib aytganda, 22.2%ga ortdi. Tug`ilishning kamayish tendentsiyasi (1990 yilda har bir ming kishiga 33.7, 2000 yilda 21.5 tug`ilish to`g`ri keldi) o`z navbatida mehnatga qobiliyatli yoshdan kichik bo`lgan aholi salmog`ining pasayishiga sabab bo`ldi. 2-jadval O`zbekiston Respublikasida ayrim demografik ko`rsatkichlar dinamikasi Demografik ko`rsatkichlar 1990 1995 2000 Aholining soni, mln. 20,3 22,9 24,8 Shu jumladan, ayollar 10,3 11,53 12,2 Shahar aholisi 8,3 8,86 9,29 Tug`ilish (har 1000 kishiga) 33,7 29,8 21,5 O`lish (har 1000 kishiga) 6,1 6,4 5,5 Tabiiy o`sish (har 1000 kishiga) 27,6 23,4 16,0 Keltirilgan ma ` lumotlar aholining mehnatda bandligini oshirish uchun ishlab chiqarishni kengaytirishga , yangi ish o ` rinlarini yaratishga hozirdan zamin tayyorlab borishni taqozo etadi . Aks holda aholining turmush darajasini oshirish bilan bog`liq bo`lgan muammolar keskinlashib qolishi mumkin.

www.arxiv.uz Iqtisodiy nuqtai nazardan ishsizlik deganda, ishchi kuchining ish joyi bilan ta`minlanmaganligi va natijada uning biron-bir qonuniy daromad manbaiga ega emasligi tushuniladi. O`zbekistonda ishsizlik tushunchasi rasman 1992 yili O`zbekiston Respublikasining "Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risida"gi Qonunining qabul qilinishi bilan me`yoriy kuchga ega bo`ldi. Ish bilan band bo`lmagan barcha kishilar ham ishsizlik maqomini ololmaydilar. Xalqaro andozalardan kelib chiqib, butun mamlakat aholisini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: a) 16 yoshgacha bo`lgan bolalar va maxsus muassasalarda (qamoqxona, ruhiy kasalliklar shifoxonalarida) saqlanayotgan shaxslar; b) ishchi kuchi tarkibidan chiqqan kishilar. Bu guruhga pensionerlar, o`quvchilar, uyga ish olib ishlovchilar kiradi; v) ishlayotganlar hamda ishlashni hohlovchi va ishlashi mumkin bo`lgan kishilar guruhi. Butun aholi sonidan yuqoridagi ikki guruh ayirib tashlansa, mamlakatdagi ishchi kuchi guruhi hosil bo`ladi. Ishchi kuchi guruhi o`z navbatida ikkiga bo`linadi. 1.Ishlaydiganlar yoki ish bilan band aholi. 2.Ishsizlar guruhi. Demak, ishsiz deb rasmiy ravishda ish bilan band bo`lmagan, lekin ishlashni hohlaydigan va faol ish izlayotgan mehnatga layoqatli kishilarga aytiladi. Mehnat birjalarida ro`yxatga olingan kishilargina ishlashni hohlaydigan va faol ish izlaydigan ishsiz, deb rasman tan olinadi.

www.arxiv.uz Mehnat birjalarida ro`yxatga olingan paytdan boshlab, o`n kun ichida taklif etilgan o`ziga maqbul ishni ikki marta rad etgan shaxslar rad etgan vaqtlaridan boshlab, 30 kalendar kundan keyingina ishsiz sifatida takroran ro`yxatdan o`tishi mumkin. Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga ko`ra ishdan bo`shatilganlar, balki o`z ixtiyoriga ko`ra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. Ishsizlik tarkibi o`zining kelib chiqish sabablariga ko`ra ishchi kuchining 4 ta asosiy toifasini o`z ichiga oladi: ishdan bo`shatilishi natijasida o`z ish joyini yo`qotganlar, ishdan ixtiyoriy ravishda bo`shaganlar, tanaffusdan so`ng mehnat bozoriga kelganlar va mehnat bozoriga birinchi bor kelganlar. Ishsizlikning sabablaridan biri ishchi kuchining tarkibi bilan bo`sh ish joylari o`rtasida hamma vaqt ham muvofiqlik bo`lavermasligidir. Mehnat bozorining muvozanati ishchi kuchining malakasi va bo`sh ish joylari o`rtasida aniq muvofiqlikni nazarda tutadi, ya`ni ishchi kuchi ish joyiga mos tushishi, ya`ni to`g`ri kelishi kerak. Biroq real hayotda ishchilar turlicha layoqat va qobiliyatga ega bo`lishadi, har bir ish joyiga aniq kasbiy talablar qo`yiladi. Undan tashqari ish joyiga da`vogarlar va bo`sh ish o`rinlari haqidagi axborotlarni tarqatish yaxshi yo`lga qo`yilmagani ham ishsizlik darajasiga muayyan ta`sir qiluvchi omildir. Ba`zida ishsizlik ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyojning kamligi bilan ham bog`liq bo`lishi mumkin. Agar ish izlovchilar soni bo`sh ish joylari sonidan ortib ketsa, mehnat bozoridagi mutanosiblik buziladi va ishchi kuchiga bo`lgan ijtimoiy ehtiyojning kamligi ishsizlik darajasiga salbiy ta`sir qiladi. Ishsizlikning bundan boshqa ham sabablari ko`p. Ularning ayrimlari va asosiylari haqida to`xtalib o`tamiz.

www.arxiv.uz 1. Ish haqi darajasining kamligi . Har qanday odam ham o`z mehnati uchun ko`proq ish haqi olishni istaydi. Biroq davlatning ham, yollanma mehnatdan foydalanuvchi boshqa iqtisodiy sub`ekt (tadbirkor, fermer va hokazo)ning ham belgilangan miqdordan yuqoriroq darajada ish haqi to`lash imkoniyati cheklangan. Shuning uchun taklif etilgan ish haqi miqdoriga rozi bo`lmagan shaxslar ishsizlar toifasida qolaveradi va ko`proq haq to`lanadigan ish qidiradi. 2. Soliq tizimining takomillashmagani. Aholi daromad soliqlarining yuqori stavkasi (miqdori) ishchi va xizmatchilar ixtiyorida qoladigan daromad hajmini kamaytirib, ularning ishga bo`lgan qiziqishini susaytirib yuborishi mumkin. Bu o`z navbatida ishsizlik darajasining o`sishiga ta`sir etuvchi omil bo`lib qoladi. 3. Ish joyiga qo`yilgan kasbiy talablar va mehnat sharoitlaridan qoniqmaslik. Ish beruvchi tomonidan mehnat sifatiga qo`yiladigan talablar yoki mehnat jarayonida sodir bo`ladigan sharoitlar hamma vaqt ham xodim (ishchi)ga ma`qul bo`lavermaydi. Shu munosabat bilan u ishdan bo`shab ketib, ishsizlar sonini ko`paytiradi yoki unga taklif etilgan ishni rad etadi. Bu toifa shaxslarga bolalar tarbiyasi bilan band bo`lgan ko`pchilik uy bekalarini ham kiritish mumkin. 4. Yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish . Ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, mehnat unumdorligini oshirish va mahorat sifatini yaxshilash yangi texnika va texnologiyani joriy etishni taqozo etadi. Bu o`z navbatida ish joylarining qisqarishiga olib keladi. Demak, korxonada oldindan ishlab kelgan bir guruh ishchilarni ishdan bo`shatish lozim bo`lib qoladi. Ishsizlik darajasi rasmiy ravishda ishsiz , deb tan olingan, ya`ni mehnat birjalarida ro`yxatdan o`tganlar bilan iqtisodiy faol aholi soni o`rtasidagi nisbat bilan aniqlanadi, ya`ni

www.arxiv.uz Bu erda: I d – ishsizlik darajasi; A b - mehnat birjasida ro`yxatdan o`tgan ishsizlar soni; Af - iqtisodiy faol aholi soni. O`z-o`zidan ravshanki, ishsizlik darajasimamlakatlararo bir-biridan keskin farq qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda buko`rsatkich rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan ancha past. Masalan,YAponiyada ishsizlik darajasi 3,0-3,5 foizni, AQShda 6-7 foizni, BuyukBritaniya, Avstraliya, Shvetsiya kabi mamlakatlarda ham bundan yuqori bo`lmaganfoizlarni tashkil etadi. Mazkur ko`rsatkichlar mamlakatimizda hozircha birmunchayuqori. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish, iqtisodiyotdagi tarkibiyo`zgarishlar, kichik va o`rta biznesni rivojlantirish, qishloq joylarida sanoatkorxonalarini ko`proq joylashtirish va xizmat ko`rsatish sohalarini jadalrivojlantirishga qaratilgan tadbirlar ko`p o`tmay, o`z samarasini beradi vamamlakatimizda ishsizlik darajasini pasaytirish omili bo`lib xizmat qiladi.Xususan, hisob-kitoblarga qaraganda, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishgaqaratilgan hukumat chora-tadbirlarini amalga oshirish natijasida 2005 yilgachabo`lgan davrda 1 mln. 200 mingdan ziyodroq kishi mehnat faoliyatiga jalbetiladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. 2.Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. 3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. 7.Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. 8.Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. 9.Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. 10.Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999. 11. 11.Ergashev T.,Ismatov R. Iqtisodiy savodxonlik asoslari. T.: “Sharq”, 2001. 12. 12. YUr ь eva T . V . Sotsial ь naya ro ` nochnaya ekonomika ( uchebnik ). M.: “Russkaya delovaya literatura”, 1999.

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini boshqarish

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

Bozor iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyoti sharoitida хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni sektorlar va tarmoqlar bo‘yicha tasniflash