Chorvachilik tarmoqlari iqtisodiyoti - Iqtisodiyot - Referatlar

Chorvachilik tarmoqlari iqtisodiyoti

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.7119140625 KB

Ko'chirib olish

Chorvachilik tarmoqlari iqtisodiyoti Reja: 1. Chorvachilik tarmoqlari va ularning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyati. 2. Mamlakatimizda chorvachilik tarmoqlarining hozirgi rivojlanish holati. 3. Chorvachilik tarmoqlarini yanada rivojlantirish imkoniyatlari va samaradorligini oshirish yo’llari.

1. Chorvachilik tarmoqlari va ularning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyati. Chorvachilik – mamlakatimiz qishloq xo’jaligining muhim tarkibiy qismidir. Chunki bu tarmoqda inson salomatligi uchun zarur bo’lgan turli xildagi oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiriladi. Go’sht, sut va tuxum aholining asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bo’lib, ularsiz oziq moddalariga bo’lgan talabni qondirib bo’lmaydi. Chorvachilik tarmog’ining aholini oqsil va uglevodlarga boy sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda o’rni beqiyosdir. Chorvachilik sanoatning ko’pgina yo’nalishlari uchun xomashyo yetkazib beradi. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi chorvachilik tarmoqlari tomonidan yetkazib beriladigan xomashyolarga ham bog’liqdir. Chorvachilik tarmog’i dehqonchilikni mahalliy o’git bilan ham ta’minlaydi. Bu esa tuproq unumdorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Chorvachilik yirik tarmoq bo’lib, o’z navbatida hayvonlar turlari va yetishtiriladigan mahsulotlar xususiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi kichik tarmoqlarga bo’linadi: - qoramolchilik; - qo’ychilik va echkichilik; - parrandachilik; - yilqichilik; - mo’ynachilik; - cho’chqachilik; - baliqchilik; - asalarichilik va boshqalar. Aholini zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimlarini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Aholi soni ko’payishi va sanoat korxonalari quvvatlarining oshishi chorvachilik mahsulotlariga bo’lgan talabning o’sishiga olib kelmoqda. Aholining chorvachilik mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirish uchun bir qancha tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirish, jumladan, chorvachilik

mahsulotlarini qayta ishlash tizimini rivojlantirish kerak. Chorvachilik tarmog’ini jadal rivojlantirish, zamonaviy va innovatsion uslublarni joriy etish, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish va turlarini kengaytirish, shuningdek, aholini mahalliy sharoitda ishlab chiqarilgan sifatli va arzon chorvachilik mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash hamda chorvachilikka ixtisoslashgan korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashni yo’lga qo’yish muhim ahamiyatga ega. Chorvachilik bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlarning zamonaviy talablarga javob beradigan moddiy-texnika bazasini bosqichma-bosqich rivojlantirishga alohida e'tibor berish lozim. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda chorvachilik mahsulotlari asosan dehqon xo’jaliklarida yetishtirilmoqda. Bu esa chorvachilik mahsulotlari yetishtirish jarayonini mexanizatsiyalashtirish, naslchilik ishlarini ilmiy asoslangan holda tashkil etish, ishlab chiqarilgan chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlashni tashkil etish imkoniyatlarini cheklab qo’yadi. Bu masalani hal etish uchun chorvachilik sohasiga ixtisoslashgan klasterlarni tashkil etish, fermer xo’jaliklarida ham chorvachilikni rivojlantirishga, bu jarayonga xorijiy investitsiyalarni jalb etishga e’tibor berish zarur. Mamlakatimiz hukumati tomonidan chorvachilikni rivojlantirishga qaratilgan yirik dasturlar ishlab chiqilib, ularni amaliyotga tatbiq etish bo’yicha qator chora- tadbirlarni amalga oshirmoqda. Masalan, shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarini ko’paytirishni rag’batlantirish dasturini amalga oshirish yuzasidan bajarilayotgan chora-tadbirlar bugungi kunda sezilarli natijalar bermoqda. 2. Mamlakatimizda chorvachilik tarmoqlarining hozirgi rivojlanish holati. 2019-yilda mamlakatimiz bo’yicha 104378,3 mlrd. so’mlik chorvachilik mahsulotlari yetishtirilgan bo’lib, 2018-yilga nisbatan 101,6 foizni tashkil etgan. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining tarkibida chorvachilik tarmog’ining ulushi 2019-yilda 46,5 foizni tashkil etgan bo’lib, 2018-yilda bu ko’rsatkich 45,6 foiz edi (1-jadval).

1-jadval Chorvachilik tarmog’ining asosiy ko’rsatkichlari 2016 2017 2018 2019 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsuloti hajmi, mlrd. so’m 119726,7 154369,4 195095,6 224265,9 Shu jumladan: chorvach ilikda 53844,1 64895,9 89019,2 104378,3 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi o’sish sur’ati, o’tgan yilga nisbatan foizda 106,1 101,2 100,3 103,1 Shu jumladan: chorvach ilikda 107,0 104,1 105,7 101,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mustaqilllikning ilk yillaridan mamlakatimiz qishloq xo’jaligida davlat mulkini xususiylashtirish, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor berildi. Shu maqsadda 1995-yil 24-martda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo’llabquvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi 96-sonli qarori qabul qilingan edi. Ushbu qarorda 1995-yil oxirigacha chorvachilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirilmagan

xo’jaliklardagi chorvachilik fermalarini xususiylashtirish belgilab berilgan. Unga ko’ra chorva mollari, binolar va asbob-anjomlarni kim oshdi savdosi asosida sotish nazarda tutilgan edi. Ushbu qarorda xususiylashtirilgan fermalarga chorva ozuqasi yetishtirish uchun, har bir xo’jalikning aniq tabiiyiqtisodiy hududlaini va yer resurslarini hisobga olgan holda, shartli har bosh mol hisobiga sug’oriladigan yerlardan Andijon, Farg’ona, Namangan, Toshkent, Xorazm va Samarqand viloyatlarida 0,3 gektardan, Qoraqalpog’iston Respublikasida va boshqa viloyatlarda 0,45 gektardan, lalmi yerlarda esa 2 gektardan yer ajratish nazarda tutilgan bo’lib, qarorning 1-ilovasiga ko’ra respublikamiz bo’yicha jami 144,4 ming gektar yer ajratilishi ko’rsatilgan edi. Bundan tashqari, chorvachilik fermalarini xususiylashtirishda yangi mulkdorlarning ulush qo’shib qatnashishlari asosida mavjud kommunikatsiyalar, ozuqa sexlari, transport vositalari va qishloq xo’jaligi texnikasi negizida shirkatlar tashkil etilishi nazarda tutilgan edi. Yuqoridagi qaror asosida mamlakatimizda mavjud ko’plab chorvachilik fermalari xususiylashtirildi, lekin ularning faoliyati ko’zlangan natijalarni bermadi. Bunga asosiy sabablardan biri – chorvachilik fermasini xususiylashtirib olgan tadbirkorlarning o’z faoliyatini samarali davom ettirib ketishlari uchun zarur bo’lgan investitsiyalarni amalga oshira olmaganliklari hamda chorva mollarini mustahkam ozuqa bazasi bilan ta’minlash uchun yetrali miqdorda sug’oriladigan yer maydonlari ajratib berishda kamchiliklarga yo’l qo’yilganligidir. Ushbu xususiylashtirilgan fermalar keyinchalik o’z faoliyatini to’xtatdi va ulardagi chorva mollari sotilib, aholi qo’liga, ya’ni dehqon xo’jaliklari ixtiyoriga o’tgan. Shuning natijasida dehqon xo’jaliklari chorva mollari bosh soni va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishda yuqori salmoqni egallab kelmoqda. Chorva mollari va parrandalar bosh sonining xo’jalik toifalari bo’yicha tarkibi 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval Chorva mollari va parrandalar bosh sonining xo’jalik toifalari bo’yicha takibi, 1-yanvar holatiga, barcha toifadagi xo’jaliklarga nisbatan foizda

2017 2018 2019 2020 Fermer xo’jaliklari Qoramollar 4,7 4,9 5,2 5,5 sh.j. sigirlar 4,6 4,8 5,0 5,4 Qo’y va echkilar 7,7 10,5 11,4 12,3 Otlar 9,5 14,1 16,0 17,8 Parrandalar 11,6 12,4 14,1 14,0 Dehqon xo’jaliklari Qoramollar 94,1 93,6 93,5 93,2 sh.j. sigirlar 94,5 94,2 94,1 93,6 Qo’y va echkilar 83,8 84,2 83,6 82,5 Otlar 85,0 82,2 80,0 77,4 Parrandalar 62,0 59,0 55,2 58,7 Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Qoramollar 1,2 1,5 1,3 1,3 sh.j. sigirlar 0,9 1,0 0,9 1,0 Qo’y va echkilar 8,4 5,3 5,0 5,2 Otlar 5,5 3,7 4,0 4,8 Parrandalar 26,4 28,6 30,7 27,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda chorva mollari asosan dehqon xo’jaliklar ixtiyorida bo’lib, 2019-yil holatiga qoramollarning 93,2 foizi, sigirlarning 93,6 foizi, qo’y va echkilarning 82,5 foizi dehqon xo’jaliklari hissasiga to’g’ri keladi. Parrandalar soni bo’yicha qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning ham ulushi sezilarli darajadadir. 2019-yil holatiga qoramollarning atigi 5,5 foizi fermer xo’jaliklari tasarrufida bo’lgan, lekin so’nggi yillarda chorva mollari bosh soni tarkibida fermer xo’jaliklarining ulushi ortmoqda. Chorvachilik mahsulotlari ishlab

chiqarish hajmini ko’paytirish, chorvachilik mahsulotlari narxlarini pasaytirishga erishish uchun chorvachilik mahsulotlari yetishirishning xo’jalik yuritish shakllari bo’yicha tarkibini takomillashtirish lozim. Chorva mollari bosh sonida fermer xo’jaliklarining ham ulushini oshirish va chorvachilik klasterlari faoliyatini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Fermer xo’jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash, ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini ko’paytirish orqali ularda ham chorvachilik tarmog’ini rivojlantirish lozim. Bunda hal etilishi lozim bo’lgan asosiy masala – fermer xo’jaliklariga ulardagi chorva mollari bosh sonidan kelib chiqqan holda ozuqa ekinlari ekish uchun yer maydonlarining ajratilishidir. Xo’jalik yuritish shakllari bo’yicha chorva mollari va parrandalar bosh soni to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan. 3-jadval Chorva mollari va parrandalar bosh soni, 1-yanvar holatiga, ming bosh 2017 2018 2019 2020 Barcha toifadagi xo’jaliklarda Qoramollar 12181,4 12471,0 12814,1 12949,7 sh.j. sigirlar 4217,3 4336,5 4626,0 4663,5 Qo’y va echkilar 19697,9 20640,9 21580,5 21906,9 Otlar 221,4 230,6 242,5 247,1 Parrandalar 67037,7 74870,1 86374,8 87859,7 Fermer xo’jaliklari Qoramollar 575,8 615,9 662,2 708,3 sh.j. sigirlar 193,9 210,3 230,1 249,6 Qo’y va echkilar 1518,9 2166,9 2461,7 2691,8 Otlar 21,1 32,5 38,8 44,1 Parrandalar 7745,6 9263,2 12146,8 12299,1 Dehqon xo’jaliklari Qoramollar 11461,2 11675,4 11983,3 12071,7 sh.j. sigirlar 3983,5 4085,0 4351,2 4366,4

Qo’y va echkilar 16516,5 17369,9 18034,7 18064,1 Otlar 188,1 189,6 193,9 191,3 Parrandalar 41568,1 44197,0 47637,2 51611,2 Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Qoramollar 144,4 179,7 168,6 169,7 sh.j. sigirlar 39,9 41,2 44,7 47,5 Qo’y va echkilar 1662,5 1104,1 1084,1 1151,0 Otlar 12,2 8,5 9,8 11,7 Parrandalar 17724,0 21409,9 26590,8 23949,4 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, so’nggi yillarda mamlakatimizda barcha turdagi chorva mollari bosh soni ko’paygan. Fermer xo’jaliklarida barcha turdagi chorva mollari bosh soni ko’paygan bo’lsa, dehqon xo’jaliklarida otlar soni 2019-yilda 2018-yilga nisbatan 2600 boshga kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Dehqon xo’jaliklarida boshqa barcha turdagi chorva mollari bosh soni ko’payan. Mamlakatimizda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi to’g’risidagi ma’lumotlar 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish, ming tonna 2016 2017 2018 2019 Barcha toifadagi xo’jaliklarda Go’sht 2172, 5 2286, 8 2430, 5 2473,6 Sut 9703, 4 10047 ,9 10466 ,4 10714,3 Tuxum, mln. dona 6152, 5 6332, 7 7459, 3 7771,2

Jun 37,1 36,4 34,6 35,1 Qorako’l teri, ming dona 1055, 4 1075, 1 1085, 2 1150,7 Pilla 26,4 12,5 17,9 21,4 Fermer xo’jaliklari Go’sht 62,2 69,3 109,5 125,7 Sut 352,7 337,7 397,3 462,0 Tuxum, mln. dona 656,7 695,3 1079, 5 1142,8 Jun 3,0 2,2 2,8 3,2 Qorako’l teri, ming dona 58,0 59,8 85,6 91,4 Pilla 24,9 11,4 14,3 15,7 Dehqon xo’jaliklari Go’sht 2051, 3 2145, 9 2236, 5 2230, 9 Sut 9278, 8 9641, 8 9995, 8 10156 ,5 Tuxum, mln. dona 3528, 2 4020, 8 4335, 1 4491, 6 Jun 31,7 32,4 30,5 30,5 Qorako’l teri, ming dona 883,6 906,2 904,4 975,4 Pilla - - - Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Go’sht 59,1 71,6 84,5 117,0 Sut 71,9 68,4 73,3 95,8 Tuxum, mln. dona 1967, 5 1616, 6 2044, 7 2136, 8 Jun 2,5 1,8 1,3 1,4 Qorako’l teri, ming dona 113,9 109,1 95,2 83,9 Pilla 1,4 1,1 3,6 5,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, so’nggi yillarda mamlakatimizda go’sht, sut, tuxum va qorako’l teri ishlab chiqarish hajmi o’sib kelmoqda. Jun va pilla ishlab chiqarishda esa biroz pasayish kuzatilganligini ko’rishimiz mumkin. Asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishning xo’jalik toifalari bo’yicha tarkibi 5-jadvalda keltirilgan. 5-jadval Asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishning xo’jalik toifalari bo’yicha tarkibi, barcha toifadagi xo’jaliklarga nisbatan foizda 2016 2017 2018 2019 Fermer xo’jaliklari Go’sht 2,9 3,0 4,5 5,1 Sut 3,6 3,4 3,8 4,3 Tuxum 10,7 10,9 14,5 14,7 Jun 8,1 6,0 8,1 9,1 Qorako’l teri 5,5 5,6 7,9 7,9 Pilla 94,3 91,2 79,8 73,4 Dehqon xo’jaliklari Go’sht 94,4 93,9 92,0 90,2 Sut 95,6 95,9 95,5 94,8 Tuxum 57,3 63,5 58,1 57,8 Jun 85,4 89,0 88,2 86,9 Qorako’l teri 83,7 84,3 83,3 84,8 Pilla - - - - Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshgiruvchilar Go’sht 2,7 3,1 3,5 4,7 Sut 0,8 0,7 0,7 0,9 Tuxum 32,0 25,6 27,4 27,5 Jun 6,7 4,9 3,7 4,0 Qorako’l teri 10,8 10,1 8,8 7,3 Pilla 5,7 8,8 20,2 26,6

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan mamlakatimizda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqon xo’jaliklarining ulushi yuqoriligini ko’rishimiz mumkin. 2019-yil holatiga dehqon xo’jaliklarining ulushi jami ishlab chiqarilgan go’sht tarkibida 90,2 foizni, jami ishlab chiqarilgan sut tarkibida 94,8 foizni, jami ishlab chiqarilgan tuxum tarkibida 57,8 foizni, jami ishlab chiqarilgan jun tarkibida 86,9 foizni va jami ishlab chiqarilgan qorako’l teri tarkibida 84,8 foizni foizni tashkil etgan. Chorvachilik tarmog’ini intensiv rivojlantirish uchun chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida boshqa xo’jalik yuritish shakllari, jumladan, fermer xo’jaliklari va chorvachilik klasterlarining ulushini ham ko’paytirish maqsadga muvofiq. Chunki dehqon xo’jaliklarida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, veterinariya xizmatlarini tashkil etish, naslchilikni yo’lga qo’yish, sohaga taalluqli ilmiy- tadqiqotlar olib borish, ishlab chiqarishga innovatsiyalarni joriy etish, ilmiy asoslangan miqdordagi barcha zaruriy ozuqa mahsulotlari bilan ta’minlash, chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlashni yo’lga qo’yish, yirik investitsion loyihalarni tatbiq etish kabi tadbirlarni amalga oshirish imkoniyatlari cheklangan. Shu sababli fermer xo’jaliklarida ham chorvachilik tarmog’ini rivojlantirish va chorvachilik klasterlari faoliyatini yo’lga qo’yish va ularni rovojlantirishga e’tibor berish lozim. Asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish sur’atlari 6-jadvalda keltirilgan. 6-jadval Asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishning o’sish sur’atlari, o’tgan yilga nisbatan foizda 2016 2017 2018 2019 Barcha toifadagi xo’jaliklarda Go’sht 106,8 105,3 106,3 101,8 Sut 107,5 103,5 104,2 102,4 Tuxum 111,1 102,9 117,8 104,2

Jun 103,0 98,0 95,2 101,4 Qorako’l teri 102,3 101,9 100,9 106,0 Pilla 100,2 47,4 143,5 119,3 Fermer xo’jaliklari Go’sht 106,6 111,5 158,0 114,8 Sut 107,4 95,7 117,7 116,3 Tuxum 107,0 105,9 155,2 105,9 Jun 103,2 73,9 127,2 116,4 Qorako’l teri 103,9 103,1 143,3 106,7 Pilla 101,2 45,8 125,1 109,6 Dehqon xo’jaliklari Go’sht 106,8 104,6 104,2 99,8 Sut 107,5 103,9 103,7 101,6 Tuxum 113,6 114,0 107,8 103,6 Jun 102,8 102,4 94,2 99,6 Qorako’l teri 102,7 102,6 99,8 107,9 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan 2019-yil holatiga barcha turdagi chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o’sganligini ko’rishimiz mumkin. So’nggi yillarda fermer xo’jaliklarida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi boshqa turdagi xo’jalik yuritish shakllariga nisbatan yuqoriroq sur’atlarda o’smoqda. Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan chorvachilik mahsulotlari to’g’risidagi ma’lumotlar 7-jadvalda keltirilgan. 7-jadval Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan chorvachilik mahsulotlari, kg 2016 2017 2018 2019 Go’sht 68,2 70,6 73,7 73,7 Sut 304,7 310,2 317,6 319,1 Tuxum, dona 193 195 226 231 Baliq 2,1 2,6 2,8 3,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra, mamlakatimizda aholi jon boshiga ishlab chiqarilayotgan chorvachilik mahsulotlari so’nggi yillarda ortib bormoqda. Chorvachilikning muhim yo’nalishlaridan biri – qoramolchilikdir. U aholini qimmatli oziq-ovqat mahsulotlari – sut va go’sht bilan ta’minlaydi. Ularning terisidan esa ko’p turdagi charm mahsulotlari tayyorlanadi. Boshqa turdagi chorva mollari bilan taqqoslaganda, qoramollar yuqori sut mahsuldorligiga ega. Bundan tashqari, qoramollar ratsioni tarkibiga kiruvchi ozuqalar ham boshqa turdagi chorva mollari ozuqasiga nisbatan ancha arzon bo’lib, dag’al xashakdan keng foydalaniladi. 8-jadval Yirik shoxli qoramollar bosh soni (yil oxiriga, ming bosh) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 12181,4 12471,0 12814,1 12949,7 Qoraqalpog’iston Respublikasi 1009,3 1058,0 1095,3 1110,6 Andijon 1028,9 1012,2 1038,2 1053,0 Buxoro 1179,9 1197,2 1209,0 1227,5 Jizzax 867,1 880,4 893,7 893,9 Qashqadaryo 1479,3 1539,7 1584,9 1598,7 Navoiy 440,9 469,0 496,8 501,7 Namangan 680,1 693,9 702,5 706,9 Samarqand 1454,2 1476,0 1555,6 1578,2 Surxondaryo 892,5 946,1 962,1 974,1 Sirdaryo 412,6 413,2 458,3 458,7 Toshkent 861,3 886,4 902,2 918,8 Farg’ona 1012,0 994,6 1003,7 1003,8 Xorazm 863,3 904,3 911,8 923,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda qoramollar bosh soni so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 12181,4 ming bosh yirik shoxli qoramol bo’lgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 12949,7 ming boshni tashkil etgan. Yirik shoxli qoramollar bosh soni bo’yicha 2019-yil holatiga Qashqadaryo (1598,7 ming bosh), Samarqand (1578,2 ming bosh) va Buxoro (1227,5 ming bosh) viloyatlari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lsa, Namangan (706,9 ming bosh), Navoiy (501,7 ming bosh) va Sirdaryo (458,7 ming bosh) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Qo’ychilik ham chorvachilikning muhim tarmoqlaridan biri bo’lib, go’sht, jun, teri, qorako’l teri, sut va boshqa mahsulotlar beradi. Mamlakatimizda 2020-yil 1-yanvar holatiga 11559,7 ming gektar pichanzor va yaylovlar mavjud bo’lib, bu chorvachilik uchun asosiy ozuqa manbai hisoblanadi. 9-jadval Qo’y va echkilar bosh soni (yil oxiriga, ming bosh) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 19697,9 20640,9 21580,5 21906,9 Qoraqalpog’iston Respublikasi 939,7 1031,8 1089,7 1115,1 Andijon 1290,5 1365,1 1434,9 1437,2 Buxoro 2043,4 2068,2 2115,9 2189,1 Jizzax 1823,0 2006,9 2118,3 2155,7 Qashqadaryo 4412,6 4518,4 4599,2 4614,2 Navoiy 1834,0 1875,0 2091,8 2151,4 Namangan 702,4 716,0 765,1 767,6 Samarqand 2205,8 2282,8 2397,1 2434,2 Surxondaryo 2089,7 2234,1 2316,9 2361,4 Sirdaryo 293,5 320,0 347,6 347,7 Toshkent 838,1 975,4 1024,4 1040,1 Farg’ona 829,2 831,8 851,4 856,7 Xorazm 396,0 415,4 428,2 436,5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda qo’y va echkilar bosh soni ham so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 19697,9 ming bosh qo’y va echkilar bo’lgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 21906,9 ming boshni tashkil etgan. Jadval ma’lumotlariga ko’ra, mamlakatimizda jami qo’y va echkilar soni bo’yicha 2019-yil holatiga Qashqadaryo (4614,2 ming bosh), Samarqand (2434,2 ming bosh) va Surxondaryo (2361,4 ming bosh) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Namangan (767,6 ming bosh), Xorazm (436,5 ming bosh) va Sirdaryo (347,7 ming bosh) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Mamlakatimizda hozirgi vaqtda qo’y va echkilar sonining asosiy qismi dehqon xo’jaliklari tasarrufidadir. 2019-yil holatiga ushbu ko’rsatkich 82,5 foizni tashkil etgan. Chorvachilik tarmoqlari ichida parrandachilik ham muhim ahamiyatga ega. Parrandachilik aholini to’yimli parhez oziq-ovqat mahsuloti va oqsilga boy tuxum bilan ta’minlaydi. Xalqimiz tomonidan parrandachilik “yetti xazinaning biri” sifatida e’tirof etiladi. Darhaqiqat, parrandachilik juda serdaromad soha hisoblanadi. Shu sababli mamlakatimizda parrandachilikni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. 10-jadval Barcha turdagi parrandalar bosh soni (yil oxiriga, ming bosh) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 67037,7 74870,1 86374,8 87859,7 Qoraqalpog’iston Respublikasi 3285,3 3871,4 4310,8 4524,8 Andijon 6682,0 7116,7 7478,9 8002,9 Buxoro 3774,5 4029,4 4695,1 5356,7 Jizzax 2641,6 2956,1 3285,8 3574,5 Qashqadaryo 5024,3 5710,6 6215,3 6049,1 Navoiy 2272,5 2234,8 2721,0 3031,9 Namangan 3839,8 4934,7 5708,7 5849,1 Samarqand 8941,6 11159,0 12755,1 12864,8 Surxondaryo 3985,8 4099,9 4808,5 4893,7 Sirdaryo 1936,2 1717,4 2619,9 2588,5

Toshkent 14242,8 16024,2 18229,5 17039,2 Farg’ona 5356,5 6077,0 7988,7 8119,7 Xorazm 5054,8 4938,9 5557,5 5964,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda barcha turdagi parrandalar soni ham so’nggi yillarda ortmoqda. 2016yilda 67037,7 mingta parranda bo’lgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 87859,7 mingtani tashkil etgan. Mamlakatimizda jami parrandalar soni bo’yicha 2019-yil holatiga Toshkent (17039,2 ming bosh) va Samarqand (12864,8 ming bosh) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega va ushbu viloyatlar parrandalar umumiy sonida dehqon xo’jaliklari ulushining pastligi bilan ham ajralib turadi. Ushbu viloyatlarda parrandachilik asosan parrandachilik fabrikalarida rivojlangan. 2020-yil 1-yanvar holatiga Toshkent viloyati jami aholisi soni 2941,9 ming kishini, Namangan viloyatida esa 2810,8 ming kishini tashkil etgan, shunga mutanosib ravishda ushbu viloyatlardagi dehqon xo’jaliklari soni ham bir-biriga yaqin, ammo Toshkent viloyatida parrandalar soni Namangan viloyatidagi parrandalar soniga nisbatan deyarli 3 barobar ko’p. Bundan ko’rinadiki, parrandachilikni rivojlantirishda sanoat usulidan foydalanish yuqori samara beradi. Chunki, dehqon xo’jaliklarida parrandalar sonini keskin ko’paytirish, ularni ilmiy asoslangan ratsion asosida oziqlantirish, ish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, turli kasalliklarga qarshi kurashish imkoniyati parrandachilikka ixtisoslashgan fermalarga nisbatan past bo’ladi. Mamlakatimizda jami parrandalar soni bo’yicha 2019-yil holatiga Jizzax (3574,5 ming bosh), Navoiy (3031,9 ming bosh) va Sirdaryo (2588,5 ming bosh) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Aholining tuxum va parhez taom hisoblanuvchi parranda go’shtiga bo’lgan talabini yanada to’liqroq qondirish uchun boshqa viloyatlarda ham parrandachilik fabrikalari tashkil etish va ular faoliyatini rivojlantirish lozim.

11-jadval Ishlab chiqarilgan go’sht (ming tonna) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 2172,5 2286,8 2430,5 2473,6 Qoraqalpog’iston Respublikasi 95,2 101,3 105,2 106,9 Andijon 134,0 135,6 146,1 151,6 Buxoro 209,3 223,5 243,0 253,9 Jizzax 190,2 203,3 212,4 212,9 Qashqadaryo 266,2 281,9 289,3 293,7 Navoiy 142,0 148,4 157,3 159,1 Namangan 125,0 134,9 143,8 150,9 Samarqand 258,0 262,8 294,6 297,3 Surxondaryo 168,5 177,6 184,1 186,5 Sirdaryo 60,4 62,9 64,8 67,3 Toshkent 238,9 258,6 264,4 267,0 Farg’ona 148,0 149,5 167,6 167,9 Xorazm 136,8 146,5 157,9 158,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda go’sht ishlab chiqrish so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 2172,5 ming tonna go’sht ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 2473,6 ming tonnani tashkil etgan. Barcha viloyatlarda go’sht ishlab chiqarish hajmi oshganligini ko’rishimiz mumkin. Go’sht ishlab chiqarish bo’yicha 2019-yil holatiga Toshkent (267,0 ming tonna), Qashqadaryo (293,7 ming tonna) va Samarqand (297,3 ming tonna) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi (106,9 ming tonna) va Sirdaryo viloyati (67,3 ming tonna) eng past ko’rsatkichga ega. Go’sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini yanada ko’paytirish uchun qoramolchilikni fermer xo’jaliklarida, chorvachilik klasterlarida ham rivojlantirish,

yirik qoramolchilik komplekslarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki chorvachilikka ixtisoslashgan yirik ishlab chiqaruvchilarda ishlarni mexanizatsiyalashtirish va shu orqali mehnat unumdorligini oshirish, chorva mollarini ilmiy asoslangan me’yorlar darajasida mustahkam ozuqa bazasi bilan ta’minlash, naslchilik ishlarini yo’lga qo’yish, zootexniya va veterinariya xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari ancha yuqori bo’ladi. 2007-yilning qish oylarida ob-havoning noqulay kelishi, ya’ni qorning uzoq muddat davomida erimasdan turishi, havo haroratining sovuq bo’lishi mamlakatimizda chorvachilik tarmog’iga kata talofot yetkazdi. Chunki, dehqon xo’jaliklarida g’amlangan chorva ozuqasining yetishmasligi, chorva mollarini saqlovchi inshootlarning talab darajasida emasligi va boshqa shu kabi omillar natijasida chorva mollarining nobud bo’lishiga olib keldi. Shuni inobatga olgan holda chorvachilikni dehqon xo’jaliklari bilan bir qatorda boshqa tadbirkorlik shakllarida ham rivojlantirish maqsadga muvofiq. Mamlakatimizda sut ishlab chiqarish hajmi to’g’risidagi ma’lumotlar 12- jadvalda keltirilgan. 12-jadval Sut ishlab chiqarish (ming tonna) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 9703,4 10047,9 10466,4 10714,3 Qoraqalpog’iston Respublikasi 347,0 364,0 378,0 386,3 Andijon 892,6 899,2 929,8 953,6 Buxoro 852,8 905,8 940,7 965,6 Jizzax 536,7 566,1 593,9 609,5 Qashqadaryo 1023,1 1089,0 1131,2 1149,0 Navoiy 415,1 444,8 454,0 468,8 Namangan 637,4 665,5 678,3 696,3 Samarqand 1228,3 1240,9 1241,8 1273,9 Surxondaryo 781,5 809,6 844,6 867,1 Sirdaryo 318,9 317,2 341,5 350,3

Toshkent 838,2 860,9 898,3 919,7 Farg’ona 909,6 921,4 1022,0 1038,4 Xorazm 922,2 963,5 1012,3 1035,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda sut ishlab chiqrish ham so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 9703,4ming tonna sut ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 10714,3 ming tonnani tashkil etgan. 13-jadval Tuxum ishlab chiqarish (mln. dona) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 6152,5 6332,7 7459,3 7771,2 Qoraqalpog’iston Respublikasi 236,0 260,1 307,3 322,4 Andijon 532,3 573,8 654,0 682,5 Buxoro 347,7 363,5 428,6 476,4 Jizzax 232,6 238,0 270,2 313,4 Qashqadaryo 457,9 495,7 586,1 506,0 Navoiy 262,3 253,9 308,1 334,2 Namangan 423,3 487,9 552,6 597,9 Samarqand 1167,0 1198,0 1426,5 1355,8 Surxondaryo 311,8 334,0 463,7 513,0 Sirdaryo 146,0 127,9 155,8 171,7 Toshkent 1299,6 1266,9 1347,6 1502,1 Farg’ona 349,9 350,1 498,7 516,1 Xorazm 386,1 382,9 460,1 479,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda tuxum ishlab chiqrish ham so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 6152,5 mln. dona tuxum ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 7771,2 mln. donani

tashkil etgan. Faqat Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarida tuxum ishlab chiqarish 2019-yilda 2018yilga nisbatan kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Tuxum ishlab chiqarish bo’yicha 2019-yil holatiga Toshkent (1502,1 mln. dona) va Samarqand (1355,8 mln. dona) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi (322,4 mln. dona), Jizzax (313,4 mln. dona) va Sirdaryo (171,7 mln. dona) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan go’sht va sutning asosiy qismi dehqon xo’jaliklarida ishlab chiqrilmoqda. Mazkur holatni inobatga olgan holda hukumatimiz tomonidan chorvachilikka ixtisoslashgan klasterlarni tashkil etish va rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Chunki chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda sanoat asosida faoliyat yurituvchi yirik ishlab chiqaruvchilarning ustunlik tomonlari mavjud. Fermer xo’jaliklarida ham chorvachilikni yanada rivojlantirish uchun ushbu xo’jaliklarga chorva ozuqasi yetishtirish uchun sug’oriladigan maydonlardan yer ajratib berishni yo’lga qo’yish lozim. 14-jadval Jun ishlab chiqarish (tonna) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 37103 36360 34615 35115 Qoraqalpog’iston Respublikasi 1241 1187 1260 1337 Andijon 2138 2106 1650 1701 Buxoro 3747 3871 3761 3817 Jizzax 4045 4064 3822 3946 Qashqadaryo 7457 7360 7462 7519 Navoiy 3843 4037 3839 4089 Namangan 1702 1780 1464 1582 Samarqand 4779 4655 3871 3836 Surxondaryo 2371 2375 2300 2506 Sirdaryo 713 666 712 623 Toshkent 2438 1899 2068 1771 Farg’ona 1348 1341 1305 1266 Xorazm 1281 1019 1101 1122 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda 2016yilda 37103 tonna jun ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 35115 tonnani tashkil etgan. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda jun ishlab chiqarish hajmi 2019-yilda 2016-yilga nisbatan kamaygan. Bu jun ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi pastligi bilan izohlanadi. Ishlab chiqarilgan junni sotish bozorlarining rivojlanmaganligi uni ishlab chiqarish samaradorligi va ishlab chiqarish hajmiga salbiy ta’sir qilmoqda. Bundan tashqari, hozirgi vaqtda mamlakatimizda yetishtirilayotgan junni qayta ishlash bo’yicha holat qoniqarli emas. Buning natijasida mamlakatimizda yetishtirilayotgan jun xomashyosidan foydalanish holati qoniqarsiz holatda qolmoqda. Junni qayta ishlash korxonalari sonini ko’paytirish, jundan tayyor mahsulotlar olishni yo’lga qo’yish lozim. 15-jadval Qorako’l teri ishlab chiqarish (dona) 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 1055428 1075064 1085224 1150742 Qoraqalpog’iston Respublikasi 81074 81164 81390 83222 Andijon - - - - Buxoro 422009 434968 437274 496455 Jizzax 6070 409 3260 3554 Qashqadaryo 196067 208455 218000 218534 Navoiy 240137 248793 266550 280992 Namangan - - - - Samarqand 94016 86348 59070 47991 Surxondaryo 8035 7872 11060 11030 Sirdaryo - - - - Toshkent - - - - Farg’ona - - - - Xorazm 8020 7055 8620 8964 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda qorako’l teri ishlab chiqrish ham so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 1055428 dona qorako’l teri ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 1150742 donani tashkil etgan. Qorako’l teri ishlab chiqarish bo’yicha Buxoro va Navoiy viloyatlari yetakchi hisoblanadi. Qorako’lchilik mahsulotlarini qayta ishlash va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan korxonalarning modernizatsiya qilinmaganligi, ushbu sohada yangi zamonaviy texnologiyalar asosida faoliyat yurituvchi korxonalarning barpo etilmaganligi mazkur soha rivojiga salbiy ta’sir etmoqda. Bundan tashqari, qorako’lchilik bilan shug’ullanayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar va aholi tomonidan yetishtirilgan qo’y terisi, qorako’l terisi va junning bozori yaxshi rivojlanmagan. Ushbu muammolarni hal etish maqsadida 2019-yil 16-avgustda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qorako’lchilik tarmog’ini kompleks rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4420-sonli qarori qabul qilindi. 2018yil holatiga mamlakatimizda qorako’l zotli qo’ylar bosh soni 5870 ming boshni tashkil etgan bo’lib, ushbu qarorga ko’ra 2021-yilga borib qorako’l zotli qo’ylar bosh sonini 7346 ming boshga yetkazish, ya’ni 25,1 foizga oshirish nazarda tutilgan. Ushbu ko’rsatkich 2018-yil holatiga 5870 ming boshni tashkil etgan. 2020-yil 2-sentabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida pillachilik va qorako’lchilikni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-6059-sonli farmoni qabul qilindi. Unga ko’ra, 2021-yil 1-iyulga qadar respublikaning yaylovlarga ega barcha hududlarida ozuqa bazasini yaratgan holda mayda shoxli nasldor mollarni ko’paytirish, shuningdek mol so’yish, teri va junni qayta ishlash, go’sht-sut mahsulotlari, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilish bo’yicha qorako’lchilik klasterlari tashkil qilinishi belgilangan. Klasterlarga qorako’l zotli qo’ylarni boqishga mo’ljallangan, shu jumladan o’rmon bilan qoplanmagan o’rmon fondi yerlaridan yaylovlar ijaraga berilishi nazarda tutilgan. Ushbu qarorning 2-ilovasiga muvofiq,

respublikada qorako’lchilikni rivojlantirishning maqsadli parametrlari keltirilgan (16-jadval). 16-jadval 2021-2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasida qorako’lchilikni rivojlantirishning maqsadli parametrlari Ko’rsatkichlar O’lchov birligi 2021 2022 2023 2024 2025 Yaylovlar maydoni ming ga 17727 17727 17727 17727 17727 Qorako’l naslli qo’ylar ming bosh 6270 6897 7932 8725 9619 Jun ishlab chiqarish tonna 15048 16553 19036 20940 23086 Jundan yigirilgan ip ishlab chiqarish tonna 6019 6621 7614 8376 9234 Gilamlar ishlab chiqarish ming m 2 301 331 381 419 462 Kigiz ishlab chiqarish ming m 2 3143 3414 3860 4176 4595 Terilar ishlab chiqarish ming dona 608 669 769 846 933 Qorako’ldan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish ming dona 243 268 308 339 372 Qorako’l mahsulotlarini eksport qilish mln. dollar 15 25 30 35 45 Investitsiyalar hajmi mln. dollar 15 15 15 15 15 Ish o’rinlari Doimiy Shtat birligi 36775 40453 46520 51172 56577 Mavsumiy 49152 54068 59474 65422 75619 Jami 85927 94520 105995 116594 132196 Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-sentabrdagi PF- 6059sonli farmoni

Surxondaryo viloyatida ham 737 ming gektar yer ajratish mo’ljallangan bo’lib, qorako’l naslli qo’ylar soni 2021-yilda 45 ming boshni, 2025-yilga borib esa 295 ming boshni tashkil etishi mo’ljallangan. Ushbu qarorning 1-ilovasiga muvofiq ozuqa bazasini yaratish uchun qorako’lchilik klasterlariga respublikamiz bo’yicha jami 9200 gektar yer, shu jumladan Surxondaryo viloyatida 1000 gektar yer ajratish belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 16-avgustdagi “Qorako’lchilik tarmog’ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4420-sonli qaroriga muvofiq naslchilik qorako’lchilik xo’jaliklariga ozuqalar yetishtirish maqsadida sug’oriladigan yerlar ajratib berish nazarda tutilgan bo’lib, respublikamiz bo’yicha jami 3235 gektar ajratilishi nazarda tutilgan bo’lib, shundan 3125 gektariga arpa va jo’xori, 110 gektariga esa beda ekish uchun ajratish nazarda tutilgan. Surxondaryo viloyatidagi qorako’lchilikka ixtisoslashgan yagona xo’jalik bo’lgan Qumqo’rg’on tumanidagi “Bobotog’ suri qorako’lchilik” MChJga ham 120 gektar sug’oriladigan yer ajratish nazarda tutilgan bo’lib, ushbu maydonning barchasiga arpa va jo’xori ekish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, qorako’lchilik sohasida naslchilik seleksiya ishlarini takomillashtirish, jahon bozori nalablariga mos bo’lgan raqobatbardosh qorako’l terisi ishlab chiqarish va uni qayta ishlashni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash maqsadida Qorako’lchilikni rivojlantirish jamg’armasi tashkil etildi. Mazkur qarorda qorako’lchilik mahsulotlarini qayta ishlashni tashkil etuvchi korxonalar faoliyatini rivojlantirish ham nazarda tutilgan bo’lib, Qashqadaryo, Navoiy va Buxoro viloyatlarida loyiha qiymati 31 mlrd. so’m bo’lgan 3 ta korxona faoliyatini yo’lga qo’yish rejalashtirilgan. Ushbu mablag’larning 9 mlrd. so’mi korxonalarning o’z mablag’lari, 22 mlrd. so’mi esa Qorako’lchilikni rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan moliyalashtirilishi ko’rsatib o’tilgan. Ushbu korxonalar yiliga 560 ming dona terini (shundan 350 ming dona qorako’l teri va 210 ming dona qo’y terisi) qayta ishlash quvvatiga ega bo’lishi nazarda tutilgan. Ushbu qarorga ko’ra, 2019-2023-yillarda qorako’lchilik xo’jaliklariga yetishtirib eksportga sotilgan har bir dona qoarko’l terisi uchun O’zbekiston

Respublikasi davlat budjetidan 50 ming so’mdan va har bir dona qorako’lcha terisi uchun 75 ming so’mdan subsidiyalar ajratilishi belgilab qo’yilgan. 2021-yil 9-fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qorako’lchilik tarmog’ini yanada rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-4984-sonli qarori qabul qilindi. Qarorga ko’ra, 2021-yil 1-martgacha qorako’lchilik klasterlariga qishloq xo’jaligida foydalanilmayotgan sug’oriladigan yerlarni foydalanishga kiritish sharti bilan ozuqalar yetishtirish uchun yer maydonlari ajratilishi nazarda tutilgan. Shunga ko’ra, 2021-yil 15-fevralgacha 100 milliard so’m mablag’lari “Turonbank” ATBga Markaziy bank asosiy stavkasida ajratiladi. Mazkur mablag’lar Respublika “Qorako’lchilik” uyushmasi a’zolariga 3 yil muddatgacha, shu jumladan 1 yillik imtiyozli davr bilan Markaziy bank asosiy stavkasiga 2 foizlik bank marjasini qo’shish orqali hisoblanadigan stavka bo’yicha kredit sifatida taqdim etilishi ko’rsatib o’tilgan. Qarorga ko’ra, 2024-yil 1- yanvargacha Pillachilik va qorako’lchilikni rivojlantirish qo’mitasining doimiy egaligidagi yaylovlar hamda O’rmon xo’jaligi davlat qo’mitasi tomonidan Qo’mitaga ijaraga berilgan yaylovlar uchun belgilangan yer solig’i stavkasi 50 foizga kamaytirlishi ko’zda tutilgan. Shuningdek, nasldor qo’y va echkining, shu jumladan qorako’l zotli qo’ylarning xorijiy davlatlardan import qilingan har bir embrioniga respublika budjeti mablag’lari hisobidan 400 ming so’m miqdorida subsidiya taqdim etilishi belgilab qo’yilgan. Bundan tashqari, 2021-yil 1-apreldan Uyushma a’zolariga o’zlari tomonidan import qilingan qo’y bosh sonining 50 foizidan oshmagan qismini tirik va xom go’sht ko’rinishida eksport qilishga ruxsat etilgan. 2020-yil 2-sentabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi pillachilik va qorako’lchilikni rivojlantirish qo’mitasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi PQ-4817-sonli qarori ham qabul qilindi. 17-jadval Pilla ishlab chiqarish, tonna 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 26355,6 12480,3 17912,3 21374,1

Qoraqalpog’iston Respublikasi 852,6 346,8 607,0 684,6 Andijon 3303,4 2110,1 2450,6 3059,8 Buxoro 3099,7 1855,2 1659,7 2043,4 Jizzax 641,5 400,0 596,4 641,7 Qashqadaryo 3082,1 1068,5 1812,7 2184,7 Navoiy 1007,9 653,8 801,3 969,8 Namangan 2827,2 601,8 1498,5 1636,0 Samarqand 2829,8 1984,2 2241,1 2942,8 Surxondaryo 1552,7 1131,3 1515,9 1627,0 Sirdaryo 616,0 132,9 400,9 483,1 Toshkent 1641,4 532,9 1166,8 1170,1 Farg’ona 2722,9 858,7 1655,1 2055,8 Xorazm 2178,4 804,1 1506,3 1875,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda 2016yilda 26355,6 tonna pilla ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 21374,1 tonnani tashkil etgan. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda pilla ishlab chiqarish hajmi 2019-yilda 2016-yilga nisbatan kamaygan. Ayniqsa 2017-yilda pilla ishlab chiqarish hajmi keskin kamayganligini ko’rishimiz mumkin. So’nggi vaqtda mamlakatimizda pillachilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Pillani ishlab chiqarishni zamonaviy usullarda tashkil etish bilan bir qatorda, pillani qayta ishlovchi korxonalar faoliyatini tashkil etish va ularning faoliyatini rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-martdagi “O’zbekipaksanoat” uyushmasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2856-sonli qaroriga ko’ra, 2023-yil 1-yanvargacha uy sharoitida tirik pilla yetishtirish bilan shug’ullanuvchi (kasanachi)lar – jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini to’lashdan hamda pilla yetishtiruvchi tashkilotlar – pilla yetishtirish bilan shug’ullanuvchi kasanachilar va boshqa ishchi-pillakorlar

mehnatiga haq to’lashga yo’naltirilgan mablag’lar bo’yicha yagona ijtimoiy to’lovni to’lashdan ozod etilgan. Chorvachilikning yana bir yo’nalishi – quyonchilikdir. Mutaxassislar quyon go’shtini, avvalo, parhezbop, inson salomatligi uchun foydali, deya ta’kidlashadi. Shu bois ham u xaridorgir va jahon bozorida bu turdagi go’shtga talab o’sib borayotgani mazkur omil bilan bog’liq. Xalqaro standartga ko’ra, bir kishi yil davomida 90 kilogramm go’sht iste’mol qilsa, shuning 5 foizini quyon go’shti tashkil etishi lozim. O’z navbatida mazkur tarmoq yaxshigina daromad manbai ham hisoblanadi. Chunki bitta ona quyon tabiiy uy sharoitida yiliga besh marta, har safar kamida besh-oltitadan bolalaydi. Yana bir jihati, yil boshida tug’ilgan quyonlar yil oxiriga kelib, o’zlari ham bolalaydi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 17dekabrdagi “Qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish to’g’risida”gi majlis bayoniga muvofiq, mamlakatimizda quyonchilikni rivojlantirishga “Mikrokreditbank” ATB mas’ul etib biriktirilgan. Bank tomonidan o’tgan vaqt mobaynida mazkur yo’nalishda ko’plab loyihalar amalga oshirildi, tashabbuskor tadbirkorlar g’oyalari qo’llab-quvvatlandi va jarayon hozir ham izchil davom ettirilmoqda. “Mikrokreditbank” ATB o’tgan davrda jami 1751 ta jismoniy va yuridik shaxsga quyonchilik bilan shug’ullanishlari uchun 106 milliard so’m miqdorida kredit ajratdi. Shundan 80,4 milliard so’mi moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun yo’naltirilgan bo’lsa, 25,7 milliard so’mi aholiga o’z xonadonida quyon boqish uchun taqdim etildi. Respublika bo’yicha 190 ta quyonchilikka ixtisoslashtirilgan agrofirma faoliyati yo’lga qo’yildi. Qolaversa, aholini quyonchilik sohasidagi loyihalarga jalb etish orqali ularning bandligini ta’minlash, daromadlarini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Keyingi yillarda mamlakatimizda baliqchilikka ham alohida e’tibor berilmoqda. Baliqchilikning rivojlanishi oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlashi barobarida, aholini baliq tarkibidagi yuqori sifatli oqsillar bilan ta’minlash imkonini beradi. Ayniqsa, baliq tarkibidagi kalsiy moddasi bolalarning sog’lom bo’lib o’sishida muhim ahamiyatga ega. Tahlillarga ko’ra, O’zbekiston uchun

baliqni iste’mol qilishning minimal me’yor miqdori bir yilda bir kishi uchun 12 kilogrammni tashkil etadi. Bu ko’rsatkich dunyo miqyosida 1 kishi uchun 16,6 kilogrammdir. Baliqchilikni rivojlantirish bo’yicha maxsus dastur va me’yoriy hujjatlar qabul qilinib, baliq yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaliklari tashkil etilmoqda. 2018-yil 6-aprelda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Baliqchilik tarmog’ini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3657sonli qarori qabul qilingan bo’lib, unga ko’ra Toshkent viloyati Quyi Chirchiq tumani hududida “Baliq ishlab chiqaruvchi” erkin iqtisodiy zonasi tashkil etilgan. Ushbu erkin iqtisodiy zonasining asosiy vazifalaridan vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berilgan: • baliqchilik xo’jaliklarini ta’minlash uchun baliqning yangi va sinalgan turlarini iqlimlashtirish orqali naslli baliq chavoqlarini yaratish; • nasldor baliq lichinkalari yetishtiruvchi zamonaviy inkubatsion sexlar faoliyatini tashkil etish; • baliq chavoqlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish; • o’z ehtiyoji va baliqchilik xo’jaliklari uchun to’la qiymatli va yuqori oqsilli ozuqalarni ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy quvvatlarni yaratish orqali ozuqa bazasini mustahkamlash; • innovatsion va zamonaviy intensiv texnologiyalarni keng joriy qilish; • birinchi navbatda, aholi ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, keyinchalik eksport qilish uchun baliqlarni qayta ishlash hamda baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish va boshqalar. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 6-noyabrdagi “Baliqchilik sohasini yanada rivojlantirishga doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi PQ-4005-sonli qarori ham soha rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu qarorda baliqchilikni intensiv rivojlantirish, sun’iy havzalarda baliqchilikni innovatsion usullarda ko’paytirish choratadbirlari belgilab berilgan. Ushbu qarorga ko’ra:

- baliqchilik xo’jaliklarini bosqichma-bosqich intensiv usulda baliq yetishtirishga ixtisoslashtirish; - “Ipoteka-bank” ATIB baliqchilik sohasini rivojlanatirishni uchun taqdim etilgan loyihalarni kreditlashni amalga oshirishi nazarda tutilgan. Qarorda baliqchilik loyihalari hajmi va uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan valyuta turidanqat’i nazar, tijorat banklari tomonidan 2019-2020-yillarda ajratilayotgan kredit foizi uchun Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo’llabquvvatlash davlat jamg’armasi hisobidan kompensatsiya berishning quyidagi tartibi o’rnatilgan: - aylanma mablag’larni to’ldirish ga (baliq chavoqlari, omixta yem, mineral o’g’it va boshqalar) tijorat banki tomonidan o’rnatilgan kredit stavkasining 25 foizi miqdorida; - naslli ona baliq va baliq uvildirig’i, yopiq suv aylanma tizimi, qafas qurilmalarida va boshqa intensiv usullarda baliq yetishtirishni tashkil etish, baliq mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash, inkubatsiya sexlari va reproduktorlarni tashkil etish, hovuzlar qurish va qayta ta’mirlash, maxsus texnika va boshqa asosiy vositalarni xarid qilish hamda barpo etish uchun tijorat banki tomonidan o’rnatilgan kredit stavkasining 50 foizi miqdorida. Bundan tashqari, ushbu qarorga ko’ra barcha dehqon bozorlarida baliq sotishni tashkil etish uchun akvariumlar tashkil etildi. Mamlakatimizda ovlangan baliq to’g’risidagi ma’lumotlar 18jadvalda keltirilgan. 18-jadval Mamlakatimizda ovlangan baliq to’g’risida ma’lumot, tonna 2016 2017 2018 2019 O’zbekiston Respublikasi 65322,1 83900,4 90984,3 121717,0 Qoraqalpog’iston Respublikasi 4515,0 6157,2 9856,7 12847,0 Andijon 2088,1 4081,0 10224,0 11048,6 Buxoro 2812,7 3399,7 3737,9 5798,3

Jizzax 11197,7 13837,6 7151,5 10314,9 Qashqadaryo 3952,3 4769,6 4796,1 5714,4 Navoiy 7669,7 12565,9 10882,4 11997,6 Namangan 3383,6 5218,0 5360,0 6931,6 Samarqand 2540,3 3435,3 4006,1 8974,1 Surxondaryo 2579,9 3876,0 3815,9 3610,8 Sirdaryo 2279,0 2222,4 5375,9 9994,1 Toshkent 8171,1 8155,1 9867,2 7896,6 Farg’ona 5214,1 6781,6 6430,3 10567,6 Xorazm 8918,6 9401,0 9480,3 16021,4 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda ovlangan baliq miqdori so’nggi yillarda ortmoqda. 2016-yilda 65322,1 tonna baliq ovlangan bo’lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 121717,0 tonnani tashkil etgan. 2019-yilda ovlangan baliq miqdorining 2016- yildagi ovlangan baliq miqdoriga nisbatan o’sish sur’ati 186,3 foizni tashkil etgan. Ovlangan baliq miqdori bo’yicha 2019-yil holatiga Xorazm viloyati (16021,4 tonna) va Qoraqalpog’iston Respublikasi (12847,0 tonna) yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Buxoro (5798,3 tonna), Qashqadaryo (5714,4 tonna) va Surxondaryo (3610,8 tonna) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Mamlakatimizda 2019-yilda ovlangan 121717,0 tonna baliqning 42321,5 tonnasi yoki 34,8 foizi tabiiy suv havzalaridan ovlangan bo’lib, qolgan 65,2 foizi tadbirkorlar tomoidan tashkil etilgan sun’iy suv havzalaridan ovlangan. Mamlakatimiz hukumati tomonidan baliqchilikni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Baliq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulot (xizmatlar) hajmi so’nggi yillarda barqaror o’smoqda (1-rasm).

1-rasm. Baliq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulot (xizmatlar) hajmi, mlrd. so’m Ushbu rasmdan ko’rinib turibdiki, 2019-yilda baliq xo’jaligida 1468,6 mlrd. so’mlik mahsulot yetishtirilgan bo’lib, 2016-yilga nisbatan 2,5 barobar o’sishga erishilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-avgustdagi “Baliqchilik tarmog’ini qo’llab-quvvatlash va uning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4816-sonli qaroriga muvofiq: - 2020-yildan boshlab sun’iy suv havzalarida baliq yetishtiradigan baliqchilik xo’jaliklarida suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq suv obyektlaridan olingan va qaytarib chiqarilgan suv hajmi o’rtasidagi farqidan kelib chiqib, qishloq xo’jaligi yerlarini sug’orish uchun belgilangan stavkalarda hisoblanadi; - kollektor drenaj suvlaridan olib foydalanilgan suv resurslari soliq solish obyekti hisoblanmaydi. Ushbu qarorda Suv xo’jaligi vazirligi foydalanish mumkin bo’lgan kollektor- drenaj tarmoqlari, undagi suvlarning sho’rlanish darajasi va sifati doimiy nazorat qilinishi hamda bu to’g’risidagi ma’lumotlarni o’zining rasmiy veb-saytida ko’rsatib borishni ta’minlashi nazarda tutilgan. Bundan tashqari, sun’iy suv havzalarida baliq yetishtiradigan baliqchilik xo’jaliklari, suv yetkazib beruvchi 565 745,3 961,9 1468,6 02004006008001000120014001600 2016 2017 2018 2019

tegishli tashkilotlar va “O’zbekbaliqsanoat” uyushmasi bilan birgalikda har yili 15- yanvardan kechikmagan muddatda belgilangan tartibda uch tomonlama shartnoma tuzishi belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-yanvardagi “Chorvachilik tarmog’ini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4576-sonli qaroriga muvofiq 2020-2022-yillarda “O’zbekbaliqsanoat” uyushmasiga a’zo bo’lgan intensiv usulda baliq yetishtiruvchi xo’jaliklarga davlat tomonidan quyidagi tartibda subsidiya ajratiladi: - intensiv usulda yetishtirilgan har bir tonna baliq mahsuloti uchun1 million so’m miqdorida; - O’zbekiston Respublikasi hududiga import qilingan 1 dona nasldor ona baliqning 3,5 million so’mgacha bo’lgan xarajatlariniing 50 foizi miqdorida. 3. Chorvachilik tarmoqlarini yanada rivojlantirish imkoniyatlari va samaradorligini oshirish yo’llari. 2020-yil 29-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Chorvachilik tarmog’ini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4576-sonli Farmoni qabul qilindi va unga muvofiq Chorvachilik va uning tarmoqlarini rivojlantirish Respublika kengashi tashkil etildi. Ushbu Farmonga muvofiq 2020-2022 yillarda: a) chorvachilik mahsulotlari yetishtiruvchi xo’jaliklarga davlat tomonidan quyidagi tartibda subsidiya ajratiladi: - respublika hududida faoliyat yuritayotgan naslchilik xo’jaliklaridan sotib olingan nasldor qoramolning har bir boshiga 1 million so’m miqdorida; - xorijiy davlatlardan import qilingan nasldor qoramolning har bir boshiga 2 million so’m, nasldor qo’y va echkining har bir boshiga 400 ming so’m miqdorida; b) “O’zbekbaliqsanoat” uyushmasiga a’zo bo’lgan intensiv usulda baliq yetishtiruvchi xo’jaliklarga davlat tomonidan quyidagi tartibda subsidiya ajratiladi:

- intensiv usulda etishtirilgan bir tonna baliq mahsuloti uchun 1 million so’m miqdorida; - O’zbekiston Respublikasi hududiga import qilingan 1 dona nasldor ona baliqning 3,5 million so’mgacha bo’lgan xarajatlarining 50 foizi miqdorida; d) “Parrandasanoat” uyushmasiga a’zo bo’lgan parrandachilik xo’jaliklariga har bir bosh 1 kunlik nasldor jo’jani import qilish bilan bog’liq xarajatlarning 9 ming so’mini qoplash uchun davlat tomonidan subsidiya ajratiladi. Bundan tashqari 2020-yilda sotib olinadigan nasldor: a) qoramollar uchun ajratiladigan subsidiyaning umumiy summasi: - respublika hududida faoliyat yuritayotgan naslchilik xo’jaliklaridan sotib olish uchun 10 milliard so’m miqdorida; - xorijiy davlatlardan import qilish uchun 40 milliard so’m miqdorida; b) qo’y va echkilarni import qilish uchun ajratiladigan subsidiyaning umumiy summasi 6 milliard so’m miqdorida belgilangan. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi chorvachilik mahsulotlari yetishtiruvchi xo’jaliklarga, intensiv usulda baliq yetishtiruvchi va parrandachilik xo’jaliklarga subsidiya berish xarajatlarini 2020-yilda O’zbekiston Respublikasi respublika budjetida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti topshiriqlariga muvofiq hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha xarajatlar uchun ko’zda tutilgan mablag’lar hisobidan qoplanishini ta’minlash va 2021-2022 yillarda O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlarida tegishli mablag’ ajratilishini nazarda tutishi ham belgilab berilgan. Ushbu Farmonga ko’ra viloyatlar hokimliklari: a) 2020-yilda yaylovlar hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019- yil 17-iyundagi “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF5742-sonli Farmonida nazarda tutilgan qishloq xo’jaligida foydalanilmayotgan sug’oriladigan yerlarni foydalanishga kiritish hisobidan ozuqabop ekinlarni yetishtirishni yo’lga qo’yish uchun chorvachilik xo’jaliklariga ajratib berilishini ta’minlashi;

b) O’zbekiston Respublikasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo’mitasi hamda davlar soliq qo’mitasi huzuridagi Kadastr agentligi bilan birgalikda paxta-to’qimachilik klasterlari va paxtachilik-g’allachilik yo’nalishidagi fermer xo’jaliklari ekin maydonining 10 foiziga beda ekilishini ta’minlashi belgilab qo’yilgan. Mavjud me’yoriy hujjatlarga ko’ra chorvachilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaligiga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o’lchami har bir shartli bosh chorva moliga hisoblaganda: - Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Farg’ona va Xorazm viloyatlarida sug’oriladigan yerlarda – kamida 0,3 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,5 gektarni); - Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Qashqadaryo, Jizzax, Navoiy, Surxondaryo va Sirdaryo viloyatlaridagi sug’oriladigan yerlarda – kamida 0,45 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,6 gektarni); - sug’orilmaydigan (lalmikor) yelarda – kamida 2 gektarni tashkil etishi lozim. Chorvachilik bilan shug’ullanayotgan fermer xo’jaliklariga chorva ozuqasi yetishtirishlari uchun yuqorida belgilangan me’yorlar darajasida maydonlar ajratib berilishi lozim. Hozirgi vaqtda chorvachilik mahsulotlari yetishtirish umumiy hajmida fermer xo’jaliklarining ulushi past darajada ekanligining asosiy sabablaridan biri – ularda chorva ozuqasi yetishtirish uchun ekin maydonlarining yetarli emasligi hisoblanadi. Ushbu holatni inobatga olgan holda ozuqa ekinlari maydonini ilmiy asosda ajratishga e’tiborni kuchaytirish lozim. Chorvachilikni rivojlantirishda ozuqa bilan ta’minlanganlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Mustahkam ozuqa bazasini yaratmasdan turib chorvachilikni barqaror rivojlantirib bo’lmaydi. Hozirgi vaqtda ayrim chorvachilik mahsulotlari narxining qimmatlashishi muammosining kelib chiqish sabablaridan biri – chorva ozuqasi tanqisligi va ular narxining qimmatligidir. Shu sababli, chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish va shu orqali ushbu mahsulotlar

narxining barqarorligiga erishish uchun avvalo chorva ozuqa ishlab chiqarishga e’tiborni kuchaytirish lozim. Mamlakatimizda donli ekinlarning somoni chorva ozuqasi sufatida keng foydalaniladi. Ilmiy tadqiqotlarning ko’rsatishicha, don va somon nisbati g’alla hosildorligi gektaridan 30 sentner bo’lganda 1:1, hosildorlik 40 sentner bo’lganda 1:0,9, hosildorlik 50-70 sentner bo’lganda 1:0,8 ni tashkil etadi. 2019-yilda mamlakatimizda 7437,8 ming tonna don yetishtirilgan bo’lib, hosildorlik darajasi 42,6 sentner/gektarni tashkil etgan. Demak, mamlakatimizda 2019-yilda 6694 ming tonnadan ortiq somon yetishtirilgan. Kuzgi bug’doyning 1 kg somonida 0,20 ozuqa birligi, 8 gramm atrofida protein mavjud. Chorva mollari uchun bunday somon yaxshi ozuqa hisoblanadi. Ushbu ozuqalardan samarali foydalanish uchun fermer xo’jaliklarida ham chorvachilikni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Chorvachilik tarmog’ini rivojlantirish, bu jarayonga xorijiy investitsiyalarni jalb etishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ushbu farmonga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi huzuridagi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat ta’minoti sohasidagi loyihalarni amalga oshirish agentligi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo’mitasi bilan birgalikda chorvachilik sohasida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalari va chora- tadbirlarga Osiyo taraqqiyot bankining chorvachilikni rivojlantirish uchun 150,0 million AQSh dollari miqdoridagi kredit mablag’lari yo’naltirilishini ta’minlashi belgilab berilgan. Dehqon xo’jaliklarida chorvachilik yuqoriroq sur’atlarda rivojlanmoqda. Fermer va dehqon xo’jaliklarida ishlab chiqarish xususiy mulkka asoslanganligi uchun ular xarajatlarni imkoniyat darajasida tejashga, sifatli mahsulot yetishtirib, yuqori baholarda sotishga intiladilar. Shuning uchun ham bu xo’jaliklarda chorvachilik tarmoqlarining rentabellik darajasi tobora oshmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 23-martdagi “Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarini ko’paytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-308sonli qarori

bo’yicha chorvachilik bilan shug’ullanuvchi shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklariga quyidagi imtiyozlar berish nazarda tutilgan edi: - shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklariga qoramol sotib olish uchun imtiyozli mikrokreditlar berish; - shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarini omuxta yem va shirali ozuqa bilan ta’minlash; - shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollari, birinchi navbatda qoramollar sonini ko’paytirishni rag’batlantirish; - chorvachilik bilan shug’ullanadigan shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklaridagi fuqarolarning mehnat davri ish stajiga kiritilishi, ularga nafaqa va ijtimoiy sug’urta to’lovlari to’lash va mehnat daftarchalarini yuritish. Ushbu qarorga asosan, omuxta yem sotish shaxobchalari tashkil etildi. Ular tomonidan chorva mollari uchun arzon narxlarda ozuqa yetkazib berilish yo’lga qo’yildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-apreldagi “Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ3680-sonli qarorining 14-bandiga ko’ra, 2018-yil 1-iyuldan dehqon xo’jaligi va 4 sotixdan kam bo’lmagan tomorqa yerida band bo’lgan yoki ushbu uchastkada qoramol yoxud 50 boshdan kam bo’lmagan parranda parvarishlayotgan jismoniy shaxslar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Budjetdan tashqari pensiya jamg’armasiga yiliga bazaviy hisoblash miqdorining bir barobari miqdorida sug’urta badali to’langan taqdirda, sug’urta badali to’langan yil mehnat stajiga kiritiladi. Bu dehqon xo’jaliklarida chorvachilikni rivojlantirishga rag’bat beruvchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Chorvachilikni rivojlantirishda hukumatiniz tomonidan qabul qilinayotgan davlat dasturlari ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, 2018-yil 7-iyunda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Har bir oila – tadbirkor” dasturi amalga oshirish to’g’risida”gi PQ-3777-sonli qarori ham chorvachilikni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Unga ko’ra, tashkiliy

muvofiqlashtiruvchi ishchi guruh, masus ishchi guruh hamda hududiy ishchi guruhlar tashkil etilishi nazarda tutilgan. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishga amaliy yordam berish hamda monitoring qilish maqsadida tuman hokimlarining birinchi o’rinbosari rahbarligida hududiy ishchi guruhlar tashkil etiladi. Hududiy guruhlar zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan: • har bir oila va xonadonlarni xatlov asosida qamrab olgan holda tadbirkorlik bilan shug’ullanish salohiyati, istak va takliflarini sinchkovlik bilan o’rganish; • o’rganish davomida oilaning tadbirkorlik g’oyasi va ko’nikmasi, ushbu faoliyatni amalga oshirish uchun yetarli sharoitlari mavjudligini aniqlash; • aholining shaxsiy tomorqa yer maydonlaridan samarali foydalanish yuzasidan takliflar berish, ularni amalga oshirishga ko’maklashish; • tadbirkorlikni yo’lga qo’yish yoki rivojlantirish istagida bo’lgan shaxslarga tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratish ishlarini tashkillashtirish. Bundan tashqari, 2018-yil 27-iyunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlar – kelajagimiz” Davlat dasturi to’g’risida”gi PF5466-sonli farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonga ko’ra O’zbekiston yoshlar ittifoqi huzurida “Yoshlar – kelajagimiz” jamg’armasi tashkil etildi va mazkur jamg’arma mablag’laridan tijorat banklari orqali yoshlarning biznes tashabbuslari, startaplari, g’oyalari va loyihalarini amalga oshirish uchun 2019-yil 31-dekabrgacha – yillik 7 foiz stavkada, 2020-yil 1-yanvardan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish stavkalarida, 2021-yil 1-yanvardan esa tijorat banklarining bozor tamoyillari asosida mustaqil ravishda o’rnatiladigan stavkalarda kredit berish belgilangan. Ushbu farmonga muvofiq, tegishli ko’nikmalarga ega, band bo’lmagan yoshlar yashaydigan uy xo’jaliklari uchun 20 tagacha parranda va quyon bolasi, 5 ta mayda va 2 ta yirik qoramol sotib olish, ularning qiymatini kelishilgan muddatlarda qaytargan holda ularni boqish va keyinchalik realizatsiya qilishda ko’maklashish ham nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 14-iyundagi “Parrandachilikni rivojlantirish va tarmoq ozuqa bazasini mustahkamlashga qaratilgan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-5146-sonli qaroriga

muvofiq 2021-yil 1-iyuldan 2024-yil 1-iyulga qadar asosiy faoliyat turi parrandachilik bo’lgan tadbirkorlar uchun asosiy faoliyat turi bo’yicha foyda solig’i (tijorat banklarida joylashtirilgan mablag’lardan olingan foizlardan tashqari), mol-mulk solig’i, yer solig’i va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkasi 50 foiz miqdorida qo’llaniladi. Qarorga ko’ra, 2021-yil 1iyundan QQS to’lovchisi bo’lgan parrandachilik xo’jaliklariga – o’z xo’jaliklarida yetishtirilib, realizatsiya qilingan tuxumning har bir donasi uchun 50 so’m hamda parranda go’shtining har bir kilogrami uchun 1000 so’m miqdorida subsidiya berilishi belgilandi. Bundan tashqari, 2025-yil 1-yanvarga qadar: - omuxta yem va parrandachilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi kichik tadbirkorlik subyektlariga aylanma mablag’larni to’ldirish uchun ajratiladigan 10 mlrd. so’mgacha kredit foiz stavkasining Markaziy bank asosiy stavkasidan oshgan, biroq 8 foizdan ortiq bo’lmagan qismi; - parrandachilik loyihalarini amalga oshirish uchun ajratiladigan 10 mlrd. so’mgacha kredit foiz stavkasining Markaziy bank asosiy stavkasidan oshgan, biroq 8 foizdan ortiq bo’lmagan qismi qoplab beriladi; - kushxona va muzlatkichlarni o’z ichiga olgan parrandalarni so’yishga mo’ljallangan zamonaviy kompleksni ishga tushirgan tadbirkorlarga loyiha qiymati 40 mlrd. so’mdan oshmaydigan qismining 10 foizi miqdorida subsidiya beriladi. Ushbu qarorda 2022-yil 1-iyulga qadar tuxum, parranda go’shti va mahsulotlarini eksport qiluvchi hamda soya donini import qiluvchi tadbirkorlar (ularning vakolatli vakillari)ga avtomobil, temir yo’l va havo transportida tashish xarajatlarining 50 foizigacha miqdorida kompensatsiya qilishga subsidiyalar taqdim etilishi ham belgilab qo’yilgan. Mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun qishloq xo’jalik tarmog’ida, shu jumladan, chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni izchil davom ettirish lozim. Bu jarayon bir necha yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Masalan, respublika hududlarining, xo’jaliklarning yo’nalishlarini e’tiborga olgan

holda chorvachilik tarmoqlarini maqsadga muvofiq joylashtirib, ularni ixtisoslashtirish jarayonlarini rivojlantirishga e’tibor berish lozim. Chorva mollari bosh sonini ko’paytirish va ularning mahsuldorlik darajasini oshirishga e’tibor berish kerak. Chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlari mexanizatsiyalashtirilib, mehnat unumdorligini oshirishga erishish lozim. Naslchilik ishlarini rivojlantirib, sermahsul chorva zotlarini yaratish, ularni ishlab chiqarishga tezroq tatbiq etilishini ta’minlash lozim. Hozirgi vaqtda hukumatimiz tomonidan naslchilikni rivojlantirishga va fermer xo’jaliklarining yuqori mahsuldorlik darajasiga ega naslli chorva mollarini chetdan keltirishlariga ko’mak berilmoqda. Chorvachilikning ozuqa bazasini mustahkamlash uchun yemxashak yetishtiriladigan maydonlarni kengaytirib, ekinlarni almashlab ekishni rivojlantirish lozim. Bunda yem-xashak ekinlari ekiladigan maydonlarning suv ta’minotiga, meliorativ holatini yaxshilashga hamda mahalliy va mineral o’g’itlardan talab darajasida foydalanishga alohida ahamiyat berish zarur. Bu masalani hal etish uchun qayta ishlash sanoati korxonalarida ishlab chiqariladigan to’yimli ozuqa moddalari talab darajasida olinishini, chorva hayvonlariga ozuqani ilmiy asoslangan ratsion asosida vaqtida berilishini ham tashkil etish zarur. Ta’kidlangan barcha masalalarning ijobiy hal etilishi tarmoqda faoliyat ko’rsatayotgan ishchi-xizmatchilarning bilimi va moddiy rag’batlantirilishiga bevosita bog’liq. Ishchi-xizmatchilarni yetishtirgan mahsulotlar miqdori va sifatini e’tiborga olgan holda rag’batlantirishning samarali usulini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ko’rsatilgan masalalarning hal etilishi natijasida chorvachilik tarmoqlari rivojlanib, samaradorligi yuksalishi ta’minlanadi. Chorvachilikni rivojlantirishda quyidagi yo’nalishlarda choratadbirlarni amalga oshirish lozim: 1) Ozuqa bilan ta’minlashni yaxshilash. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: - ozuqabop ekinlarni mutanosib holda joylashtirishni va almashlab ekish tizimini joriy etish;

- xo’jaliklarni ozuqabop ekinlar o’rim-yig’im texnikalari bilan ta’minlash masalasini hal etish, chorvachilik fermer xo’jaliklarida ozuqa ekin maydonlarining chorva mollari bosh soniga mutanosib joylashtirish lozim; - yem-xashak ekinlarining hosildorligini oshirish; - hududlarda chorvachilik bilan shug’ullanuvchi dehqon va fermer xo’jaliklarini omuxta yem bilan ta’minlashda qulayliklar yaratish. 2) Naslchilikni rivojlantirish. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: - chorva hayvonlari zotlarining nasl va mahsuldorlik xususiyatlarini takomillashtirish; - chorva hayvonlari naslchiligi bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga e’tiborni kuchaytirish; - chorva mollari zotlarining genofondini saqlash; - chorva hayvonlari zotlarining irsiy imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida sun’iy qochirishni keng qo’llash; - qorako’l terilarning jahon bozori talablariga javob beradigan raqobatbardosh yangi tiplarini yaratish. 2) Zooveterinariya ishlarini samarali tashkil etish. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: - har bir qishloq fuqarolar yig’ini qoshida zooveterinariya shoxobchalarini tashkil etish; - chorvachilik va parrandachilik mahsulotlari xavfsizligini ta’minlash - yuqumli kasalliklarning respublika hududiga kirib kelishini oldini olish; - chorva mollarini profilaktik emlash ishlarini to’la qamrovda amalga oshirish; - aholi va fermer xo’jaliklariga zooveterinariya shoxobchalari orqali servis xizmatlari ko’rsatish darajasi va sifatini oshirish. 2) Chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak:

- qo’shimcha ish o’rinlari yaratish hamda bu mahsulotlarga bo’lgan talabni qondirish maqsadida go’sht, sut, jun va teri mahsulotlarini qayta ishlaydigan mini sexlar tashkil etish; - qorako’lchilikka ixtisoslashgan hududlarda qorako’l teri va jun mahsulotlaridan tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar tashkil etish. Qorako’l terini qayta ishlashni rivojlantirish orqali undan jahon bozorida xaridorgir tayyor mahsulotlar olish mumkin. Shu sababli qorako’l terini qayta ishlaydigan va tayyor mahsulotlar oluvchi korxonalar faoliyatini yanada rivojlantirishga e’tiborni kuchaytirish lozim. - mazkur sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb etish va zamonaviy minitexnologiya bilan jihozlangan qo’shma korxonalar tashkil etish va hokazo. Mamlakatimizda chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimlarini yanada rivojlantirish uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim: - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash va sotish bo’yicha davlat va xususiy sherikchilik asosida faoliyat yurituvchi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va ularni rivojlantirish; - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash va sotish faoliyati bilan shug’ullanuvchi chorvachilik klasterlari tashkil etishga e’tiborni kuchaytirish; - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash va sotish jarayoniga xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali zamonaviy texnologiya va usullarni o’zlashtirish; - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash sohasida yangi quvvatlarni ishga tushirish va mahsulotlar turlarini kengaytirish bilan bog’liq masalalarni hal etish; - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlik subyektlarini qo’llab-quvvatlash tizimini takomillashtirib borish va boshqalar.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligi tarmog’i yetishtirilayotgan mahsulotlarning turlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ikkita yirik tarmoqqa: o’simlikchilik va chorvachilikka bo’linadi. Chorvachilik qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lib, unda ko’p turdagi mahsulotlar yetishtiriladi. Jumladan, aholi iste’moli uchun kerak bo’ladigan oziqovqat mahsulotlari, oziq-ovqat, charm poyabzal, to’qimachilik va yengil sanoatlarining ko’plab korxonalari uchun xomashyo yetishtiriladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz hukumati tomonidan chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirish bo’yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda va bu islohotlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Mamlakatimiz aholisining oziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini, sanoat tarmoqlarining xomashyoga bo’lgan talabini qondirish, aholi daromadlarini ko’paytirish, mamlakatimiz eksport salohiyatini yanada yuksaltirish uchun qishloq xo’jaligi tarmog’ini, shu jumladan o’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni yanada oshirish lozim.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Chorvachilik tarmog’i mamlakatimiz iqtisodiyotida qanday o’rin tutadi? Uning ahamiyatli ekanligi nimalarda namoyon bo’ladi? 2. Chorvachilik tarmoqlarining rivojlanishini, ularning samaradorligini qanday ko’rsatkichlar ifodalaydi? Bu ko’rsatkichlar qanday aniqlanadi? 3. Mamlakatimizda chorvachilik tarmoqlarining hozirgi rivojlanish holati qanday? 4. Chorvachilikning mamlakatimiz mintaqalari bo’yicha rivojlanish holati qanday? 5. Chorvachilik tarmoqlarida islohotlarni qanday qilib yanada chuqurlashtirish mumkin? 6. Chorvachilikni rivojlantirish, uning samaradorligini yuksaltirish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirish lozim?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

O'xshashlar

O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyoti

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari mahsulotlarining narxlari

Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat faoliyati