Муомала харажатларининг иқтисодий моҳияти ва пайдо бўлиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Муомала харажатларининг иқтисодий моҳияти ва пайдо бўлиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Муомала харажатларининг иқтисодий моҳиятива пайдо бўлиши. 2. ТВТ муомала харажатларининг даражасини аниқлаш омиллари ва уларни қисқартириш йўллари. 3. Ташқи савдо операцияларининг моҳияти ва уни амалга оширишда ТВТнинг ўрни. 4. Мавжуд бозор шароитларида ТВФнинг ўзига хосликлари. 5. ТВТнинг иқтисодий ва ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг зарурлиги. 6. ТВТ ходимларига қўйиладиган талабларнинг хусусиятлари.

www.arxiv.uz Муомала харажатларининг иқтисодий моҳиятива пайдо бўлиши. Ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқарувчидан истеъмолчиларга томон ҳаракатланиши билан боғлиқ тижорат-воситачилик фаолияти маълум моддий, молиявий ва меҳнат сарфларини талаб этади ва бу муомала сарфлари деб аталади. Гарчи ТВТ муомала сарфи миқдори товар айланиши ҳажмига нисбатан жуда ҳам катта миқдорни ташкил этса-да, лекин, шунга қарамай ТВТ хўжалик фаолиятини белгиловчи кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Харидорларгача товар ҳаракатланишини таъминлаш билан шуғулланадиган тижорат-воситачи ташкилотлар муомала харажатлари, одатда, ташиши бўйича ва товарни жўнатиш, омбор ишчиларига ойлик маош, омбор биноларидан фойдаланиши ва уларни сақлаш, кўтарма транспорт механизмлар ва омбор жиҳозлари, жорий созлаш бўйича, идиш, сақлаш, қайта ишлов бериш саралаш, товарларни ўраш-жойлаш, қадоқлаш, бошқарув маҳкамасини сақлаш, кредитлар учун фоиз ва бошқалар учун харажатларни ўз ичига олади. Муомала харажатида энг кўп улушни омбор, база ва магазинлар харажатлари, улар таркибидаги транспортлар харажатлари ҳам кам эмас, бу табиий, чунки амалда барча ишлар шу омборларда амалга оширилади. ТВТ омбор харажатларининг кейинги йилларда ошиб кетиши, кўп жиҳатдан, бозор муносабатлари шароитида майда ва ўртача истеъмолчилар кўпайганлиги ҳамда тегишли суръатда хизмат кўрсатишнинг транзит шакли (буни йирик истеъмолчилар маъқул кўрадилар) қисқарганлиги билан изоҳланади. Ҳаракатларнинг бу гуруҳига маҳсулотсиз ишлаб чиқариш харажатлари ва бошқалар ҳам киритилади. Собиқ тизим қулагандан сўнг, бозор иқтисодиёти шароитларида, яъни давлат таъминоти барҳам топгач бошқарувнинг кўплаб маҳкамаларини (контора, бирлашма, худудий бош-бошқарма, бош таъминот сотиш, бош комплект ва бошқалар) таъминлаш бўйича ТВТларнинг харажатлари анча 2

www.arxiv.uz қисқариши лозим. Давлат тассаруфидан чиқариш ва давлат таъминоти марказлаштирилган тизими ўрнини кўплаб, бозор конъюнктурасига хозир жавоб ТВТнинг олиши (улар харажатларни қисқартиришидан ғоятда манфаатдордирлар) шубҳасиз, амалда меъёрга айланган хўжаликсиз ва назоратсиз тизим, яъни миллий бойликни талон-тарож қилган, моддий- техника таъминотининг ҳақиқий бўғинлари елкасида оғир юк бўлган тизимга барҳам бериши лозим. ТВТ муомала харажатлари орасида товарлар ташиш бўйича харажатлар мустақил гуруҳини ташкил этади, улар франко-елгиланган манзил нархлари бўйича амалга оширилади. Одатда улар харажатлар моддаси икки бандига ажралади: - темир йўл, сув ва бошқа тарифлар франко-белгиланган манзил нархлари бўйича амалга ошириладиган товарлар ташишидаги барча тур транспортларни кираси ва тарифлари тўлов харажатлари; - транспорт ташкилотлар йиғими; - товарларни истеъмолчиларга темир йўл бўйича жўнатишдаги амалдаги тарифлар қиймати ва фанко-белгиланган манзил нархи бўйича, нархномага мувофиқ олинадиган тариф қиймати ўртасидаги фарқ; - ташиш ва хайдаш бўйича харажатлар (ёғочларни сувда оқизиб жўнатишдаги харажатлар, нефтни нефт маҳсулотлари ва газни қувурлар орқали хайдашдаги харажатлар). Агар ТВТ таркибида чакана савдо ташкилот ва корхоналари бўлса, ТВТ сарфлари орасида шуларнинг харажатлари ҳам алоҳида модда сифатида ажратилади. Маъмурий-буйруқбозлик бошқарув тизимидан, яъни Давлат таъминоти бошчилигидаги моддий-техника таъминотидан турли-туман ТВТларнинг кенг ёйилган тармоғига ўтиш амалдаги муомала харажатлари таснифловчисини жиддий қайта кўриб чиқишни талаб этади. 3

www.arxiv.uz ТВТ муомала харажатларининг даражасини аниқлаш омиллари ва уларни қисқартириш йўллари. ТВТ муомала харажатлари миқдори ва даражаси кўпгина омиллар таъсири натижасида шаклланади, уларни қуйидаги гуруҳларга бирлаштириш мумкин: - маҳсулот ҳажми, тузилиши ва сотиш суръати; - ТВТ ташкилий тузилмаси; - фойдаланиладиган товар айланиши (омборлар орқали, ҳисоб- китобларда қатнашиб ва қатнашмай транзит шакли); - айрим товарларни ишлаб чиқарувчи асосий марказлар манзилининг ҳам ер, ҳар ердалиги; Бироқ муомала харажатларини қисқартириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш, нуқтаи назардан ТВТ фаолиятига боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган муомала сарфларини шакллантирувчи омилларни гуруҳлаш анча мақсадга мувофиқ кўринади. Бунда ТВТ фаолиятига боғлиқ омиллар уч гуруҳгача ажратилади: 1. Моддий-техникавий; 2. Ижтимоий-иқтисодий; 3. Ташкилий. Биринчи гуруҳгача ТВТ моддий-техникавий негизини ривожлантириш киради (транспорт сарфини кенгайтириш, омбор хоналарини кўпайтириш, омборлар техникавий жиҳозланишини таъминлаш ва ҳ.к.), анча илғор технологияни омборларда, кириб келадиган йўлларда юкларни қайта ишлаш жараёнига, ортиш-тушириш каби ва бошқа омбор ишларига жорий этиш, компьютерлаштириш ва ҳ.к. ТВТнинг тегишли хизматларидаги иқтисодий ишлар даражасининг аҳволи, сарфларни камайтиришга бўлган ходимлар манфаатдорлиги даражаси, ТВТда қўлланаётган рағбатлантириш тизими таъсирчанлиги, 4

www.arxiv.uz меҳнат жамоасидаги ижтимоий-рухий муҳит, мутахассисларининг малакали эканлиги ижтимоий-иқтисодий омиллар ҳисобланади. Товар айланишининг ҳажми ва тузилишининг ўзгариши, менежмент ва маркетинг хизматининг такомиллаштирилгани, товарлар харакатланиши, чизиғининг самарадорлиги, ноишлаб чиқариш харажатлари ва бошқа йўқотишларни қисқартилиши ташкилий омилларга киритилади. Юқорида санаб ўтилган омиллар гуруҳи ТВТ иқтисодиёт хизмати ва бутун меҳнат жамаосининг муомала сарфларини камайтиришнинг фаол таъсири соҳасини ташкил этади, бунда сўз ТВТнинг ўзи бошқариши мумкин ва зарур бўлган омиллар хусусида бормоқда. ТВТ фаолиятига боғлиқ бўлмаган, аниқроғи кам боғлиқ омиллар бўлиб, ТВТ мижозларининг (ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар) таркибий ўзгариши, шунингдек транспорт ва бошқа хизматларга тарифнинг ўзгариши ва бошқаларни киритиш мумкин. Муомала харажатлари даражасига таъсир этувчи омилларнинг қайд этилган таснифи анча шартли бўлиб, муомала умумий харажатларини қисқартириш бўйича ТВТ фаолиятининг энг аниқ ва самарали йўналишини белгилашга хизмат қилади. Муомала харажати билан боғлиқ таҳлилий, режага ва ҳисоблашга оид ишларни бажаришда ТВТ иқтисодиёт хизмати санаб ўтилган омиллар барча гуруҳига алоҳида эътиборни қаратиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш сарфларини таҳлили корхона иқтисодий хизматлари фаолиятининг энг муҳим жиҳатларидан бўлиб қолади. Шунинг учун бозор рақобати кўпгина омилларининг кейинги ўн йилликлар мобайнида кенгайганлигига қарамай, фақат ишлаб чиқариш-нинггина эмас, балки товарларни сотиш сарфларининг рақобатбардош даражасининг бош омили бўлиб, ТВТ стратегик режасини муваффақиятли амалга оширилиши ҳисобланади. Шу муносабат билан янги бозорда, шунингдек “пишиб етилган” бозорда фаолият кўрсатувчи ТВТнинг биринчи галдаги вазифаси бўлиб, муомала 5

www.arxiv.uz харажатининг тузилиши ва миқдори, уларни камайтириш йўллари ва нарх сиёсатида паст харажатлар стратегиясини амалга ошириш усуллари бўлиб қолади. ТВТ муомала харажатлари даражасига таъсир этувчи юқоридаги санаб ўтилган омилларга қуйидаги, бир қарашда сермеҳнат бўлган, ишлаб чиқариш воситалари бозоридаги тижорат воситачилик тажрибасини тўплашни қўшимча қилиш мумкин. Мазкур тажриба беҳуда, кўпинча ҳам самара берувчи харажатларни бартараф этиш, кўпинча эса, улар даражасини пасайтиришда энг оқилона тижорат-воситачилик қарорини қабул қилиш интуициясига эга бўлишда намоён бўлади. Шубҳасиз, бу омилнинг таъсири, оширишдаги ТВТ иқтисодиёт хизмати ва бошқарувнинг кўп йиллик қунт билан қилган меҳнати самараси ҳисобланади. Ташқи савдо операцияларининг моҳияти ва уни амалга оширишда ТВТнинг ўрни. Айрим мамлакатларнинг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятидаги ихтисослашуви ва кооперативлашуви асосида ҳалқаро меҳнат тақсимоти ётади. Шунинг учун халқаро савдо, шу жумладан ишлаб чиқариш воситалари савдоси хозирги тараққиётнинг табиий зарурлиги ҳисобланади. Жаҳондаги малакатларнинг ташқи савдо фаолияти турли товарларни чет элга етказиб бериш ёки бошқа мамлакатлардан келтириш билан боғлиқ экспорт-импортларда ўз аниқ тадбиқини топмоқда. Халқаро иқтисодий алоқаларни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш, ўзаро ишончни кучайтириш ташқи савдо муносабатларини либераллаштириш, экспорт ва импортдаги чекловларни бекор қилиш, божхона солиқларини пасайтиришга олиб келади. Собиқ иттифоқ даврида экспорт-импорт операциялари устидан қаттиқ давлат монополияси ўрнатилган бўлиб, бу ўз навбатида халқаро савдони эркин ривожланишига тўсқинлик қилган. Бу хол барча собиқ иттифоқдаги республикалар, хусусан Ўзекистонда ҳам мавжуд бўлган. 6

www.arxiv.uz Ўзбекистон мустақиллигига эришгач ва бозор муносабатларини босқичма-босқич амалга ошириш бош йўли қабул қилингач мамлакатда ташқи савдога давлат монополияси бекор қилинди, ҳамда ташқи савдо фаолиятини жиддий либераллаштириш амалга оширилди. Тижорат-воситачи ташкилотлар ва бошқа хўжалик фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар Ўзбекистон Республикаси давлат қонунчилигига асосланиб, ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги мезонлари қоидаларига риоя этиб ишлаб чиқариш воситалари жаҳон бозорига эркин чиқишнинг имкони ва ҳуқуқларига эга бўлдилар. Шу билан бирга, давлат миллий товар ишлаб чиқарувчиларни чет эл рақобатидан муҳофазасини, зарур ҳажмдаги ва тузилишидаги ташқи савдо айланишини таъминлаш мақсадида ўз тасарруфидаги иқтисодий ва маъмурий воситаларни ишга олиб ташқи фаолиятни тартибга солмоқда, яъни ташқи савдо “тизимини” қўлдан чиқариб боряпти. Божхона сиёсати, лицензия бериш, квота ва бошқалар ана шундай воситалардан бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси божхона сиёсати, божхона хизмати фаолияти ҳақидаги махсус қонун билан тартибга солинади. Мазкур қонун давлат иқтисодий мустақиллигини ва хавфсизлигини химоя қилишга, Ўзбекистон иқтисодиётини чет эл хўжалиги юргизаётган шахслар, давлат хизматлари ҳуқуқининг химоясини таъминлашга ва улар божхона қонунчилиги талабларига риоя этишларига қаратилган. Давлат чегарасидан олиб ўтиладиган турли юклар, қўл юки ва почта жўнатмаларининг назорати билан ҳамда шу билан бир вақтда божхона солиғи ва йиғимларини олувчи давлат муассасаси божхона деб аталади. Божхона тарифлари ташқи иқтисодий восита ҳисобланади. У божхона солиқларининг тартибга солинган каталогидан иборат. Унга асосан мамлакатга олиб келаётган ва ундан олиб чиқиб кетаётган моллар солиққа тортилади. Товар чегарадан ўтаётганда олинадиган божхона хизмати солиқлари импорт ёки экспорт қилинаётган моллар (товар) нархига устама 7

www.arxiv.uz қиймат бўлади, бу ташқи савдо айланиши ҳажми ва тузилишига маълум таъсир кўрсатади. Божхона солиғи уч турга бўлинади: 1. Адвалер-товар нархидан белгиланган фоизларда олинади. 2. Махсус белгиланган пул тарзда вазиндан, хажмдан ёки товар сонидан олинади. 3. Аралаш товар биринчи икки тур солиққа тортилади. Барча олинган божхона солиқлари давлат бюджетига даромад бўлиб тушади. Ташқи савдо ҳажми ва узилишига сезиларли таъсир кўрсатувчи ташқи савдо фаолиятини тартибга солувчи давлат чораларига экспорт-импорт операцияларини лицензия ва квоталаш киради. Лицензия палатаси давлатнинг махсус ваколатланган муассаса бўлиб, у муайян товарлар билан ташқи савдо операцияларига рухсат беради, агар улар импорт ва экспорт бўйича лицензияланувчи товарлар рўйхатига киритилган бўлса. Квота ҳам ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш бўйича тадбирлар тури ҳисобланади. У давлат, баъзан товарлар ишлаб чиқариш, экспорти ва импортини чеклаш бўйича халқаро муассасалар томонидан жорий этилди. Улкан ва ношуд моддий-техника таъминоти тизими ўрнига келган тижорат воситачи ташкилотлар бозор иқтисодиёти шароитларида қонунчилик билан белгиланган мамлакатдан чиқишга ёки мамлакатга олиб келишга рухсат этилган, турли товарларни сотиб олиш, сотиш, алмашиш ёки етказиб бериш бўйича минтақавий ва ташқи бозорда тижорат операциялари ўтказиш учун ҳуқуқ ва имкониятларга эгадирлар. ТВТ ташқи иқтисодий фаолият ҳақидаги меъёрий хужжатлар асосида тўғридан-тўғри экспорт-импорт операциялари, лизинг операцияларини амалга ошириш ва чет эллик шериклар билан шартнома бўйича турли ишлар, хизматларни бажариши мумкин. 8

www.arxiv.uz Булардан ташқари ТВТ ўз номидан, мамлакат ичида ҳам чет элда ҳам турли тижорат ва юридик битимлар амалга ошириши, савдо, кўргазма, ярмарка ва ҳ.к.ларда иштирок этиши мумкин. Агар булар барчаси амалдаги қонунчиликка зид бўлмаса. Ташқи савдо фаолиятини янада оқилона ва либерал бўлишини таъминлаш ТВТни ишлаб чиқариш воситалари ташқи савдосидаги ўрни ва иштирокини янада ошириши билан қўшиб олиб борилади. Ташқи савдо операциялари ўтказиш йўллари. ТВТ ўз ташаббуси билан, шунингдек экспорт товарлар корхона – ишлаб чиқарувчилар ташаббуси билан уларнинг фаолият кўрсатишлари учун зарур бўлган ташқи иқтисодий операцияларни амалга оширади. Бундан ташқари ТВТ ишлаб чиқариш воситалари халқаро бозорини фаол ўрганади ва мамлакатдаги ва хорижий шериклар ҳақидаги маълумотлар билан таъминлаш, чет элдан товарлар сотиб олиш ва бошқа мамлакатлар истеъмолчиларига маҳсулот экспортига оид, шунингдек ташқи савдо операцияси қатнашчилариаро товар харакатланишининг самарали шакли билан боғлиқ энг самарали контрактлар тузиш бўйича кенг кўламли ёрдам кўрсатади. Одатда халқаро бозорга йўл ўз шахсий экспорт ресурслари мавжуд бўлган хўжалик юритувчи субъектларга очиқдир. ТВТ ёки шундай корхоналарга халқаро бозорга экспорт товарлар жўнатишда воситачилик хозмати кўрсатади ёки мустақил суръатда ўзининг экспорт товарлари заҳирасини ташкил этиш мумкин, кейинчалик уни ташқи бозорга йўналтириш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг сезиларли қисмини ташқи бозорга харакатлантиришида ТВТ иштирок этиши мумкин бўлган заҳиралар 9

www.arxiv.uz истеъмол кооперацияларида тўпланган. Булар турли хил қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, ёввойи ўсимликлар хосили ва маҳсулотлари саноат чиқиндилари ва турли хил иккинчи хом-ашёдир. Аммо бу ТВТнинг Ўзбекистон иқтисоди учун анча муҳим ташқи савдо операцияларида қатнашишини тақиқ этмайдиҒ пахта, металл, нефт маҳсулотлари ва бошқалардир. Булар бўйича, яъни экспорт-импорт операциялари ҳажми ҳамда тузилиши ҳақида анча қаттиқ иқтисодий ва маъмурий тартибга солувчи қоидалар мавжуд ва бу тушунарли холдир. Ташқи савдо операциялари ўтказиш қуйидаги вазифаларни амалга оширишни кўзда тутади: - жоҳон бозори ва унинг конъюнктурасини қунт билан ўрганиш; - етказиб беришлик ҳақида хорижлик шерикларни излаш ва танлаш; - контракт тузиш ва уни бажариш Жоҳон бозорини ўрганишни экспорт товарларни корхона ишлаб чиқарувчи ёки импорт буюмларни истеъмол қилувчи корхона ёки ўзлари амалга оширади, ёки тегишли товарларни етказиб бериш ёки олиб кетишга ихтисослашган ТВТ хизматидан фойдаланилади. Шунинг учун ТВТлар бозор ҳақидаги кенг маълумотга эга бўлиши лозим. ТВТ корхоналарга рақобатбардош экспорт ресурсларни шакллантиришда, контрагентларни излаш ва танлашда ва шартномалар тузиш, шунингдек уларни бажаришда ёрдам кўрсатиши мумкин. Рақобатбардош экспорт базасини вужудга келтиришда ташқи бозорда етарлича талабга эга бўлган маҳсулотларни яратишга бўлган ишлаб чиқарувчи корхона имкониятларини ҳисобга олиш лозим. Бунда шуни ёдда тутиш лозимки, қоидага кўра, ташқи савдо обороти товарлар йирик партия билан операциялар ўтказилгандагина тижорат мувоффақиятини таъминлаш мумкин. Экспорт-импорт операциялари бўйича ташқи шерикларни излаш ва танлашда истиқболли шартномалар ҳақидаги ахборотларинг мумкин бўлган барча манбаларидан фойдаланиш лозим. Бунда алоҳида эътиборни уларнинг 10

www.arxiv.uz бозордаги аниқ аҳволини баҳолашга, хўжалик фаолияти кўрсаткичлари, қандай ном чиқаргани, имиджи ва б.га қаратиш лозим. Экспорт-импорт операцияларини тайёрлаш ва ўтказиш тартиби қуйидагилардан ташкил топади: - тижорат таклифини ўрнатиш, харидор ёки сотувчи буюртмасини тасдиқлаш; - музокараларда байлашув томонларнинг ваколатли вакиллари қатнашиши; - контрактларни белгиланган тартибда расмийлаштириш ва тузиш (имзолаш). Харид-сотиш контрактида битимнинг асосий шартлари, уларни бажариш тартиби ва ҳар икки томон мажбуриятлари муфассал шартлашиб олинади. Контракт қуйидаги қисмлардан ташкил топади: кириш, контракт предмети, етказиб бериш ҳажми, нарх, тўлов шарти, товар ёки хизмат сифати, етказиб бериш муддатлари, етказиб беришнинг таянч шартлари, товарни ошириш- қабул қилиш тартиби, кафолат ва жазо чоралари шарти арбитраж, форс- мажор шароитлари ва транспорт шартлари. Тузилган контракт қоидаларини амалга ошириш, товарларни жўнатишга тайёрлаш, шунингдек уларни ташишни қунт билан ташкил этиш, суғурта ва молиявий ҳисоб-китобларни кўзда тутади. Агар ташқи савдо операциясининг предмети бўлиб, давлатнинг лицензияланган товарлар рўйхатидаги буюм ёки жихоз бўлса, унда етказиб берувчи тегишли рухсатнома (лицензия)ни тўлдиришга мажбур, товар чегарадан ўтаётганда эса юк божхона декларациясини тўлатиши зарур. Хорижий харидорларга товар етказиб бериш транспорт турини танлаш бўйича тадбирни ва транспорт ташкилоти билан шартнома тузишни, шунингдек юкларни тайёрлаш ва етказиб беришни таъминлаш бўйича чора- тадбирлар кўришни кўзда тутади. Бу барча буюртмачи билан келишиб олишлик операцияларини ТВТ амалга оширишдан қуйидаги молиявий- 11

www.arxiv.uz иқтисодий ҳисоб-китоблардан фойдаланилади: мавоза, клиринг, эркин муомаладаги валюта билан тўлаш. Мавоза операцияси бир тур товарни иккинчи тур товарга томонлар келишган миқдорда натура алмашувини англатади. Товарнинг бундай харакатда пул маблағи битим иштирокчилари ҳисоб-китобларида иштирок этмайди. Клиринг шакли нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг бир тури ҳисобланади. У ўзаро бир-бирига молиявий-иқтисодий талаблар ва томонлар мажбурияти асосланади. Ташқи савдо операциялари ўтказишда энг мақбул ва универсал ҳисоб- китоб шакли эркин муомаладаги валюта ($, немис маркаси ва ҳ.к.)лардаги ҳисоб-китоблардир. ЭВМ ўзининг соҳибига ҳар қандай ташқи савдо операцияларини исталган мамлакат билан ҳисоб қилишда тўсиқсиз имкон яратади. Мавжуд бозор шароитларида ТВФнинг ўзига хосликлари. Кўп йиллар мобайнида ишлаб чиқариш воситалари умумхалқ мулки бўлган ва маъмурий буйруқбозлик, тақсимлаш муносабатлари хукм сурган, собиқ иттифоқ даврида корхона ва ташкилотларга узоқ йиллар давомида бозор иқтисодиёти ўзига хос тушунчалар асосида амал қилиши деярли тушунарсиз бўлган. Миллионлаб кишиларга, яъни етмиш беш йилга яқин коммунистик жамият қуришда фаол қатнашганлар бир дақиқада иттифоқ қулагани, ўз орзу-умидлари пучга чиққанининг гувоҳи бўлдилар. Табиийки, улар учун ўз дунёқарашларини ўзгартириш ва юз бераётган бозор ўзгаришларининг моҳиятини тушиниш қийин кечмоқда. Шу билан бирга, собиқ иттифоқ республикаларида амалга оширилаётган бозор ислоҳатларининг унча катта бўлмаган тажрибаси аҳоли кўпчилигининг совет мафкураси улар онгига сингдирган бозор иқтисодиёти ҳақидаги ноҳуш фикрдан етарлича тез муддатда халос бўлишга олиб келди, улар, ўзгаришлар жараёнига қўшилиб кетдилар. Эндиликда, ўтмишда одат бўлиб қолган, 12

www.arxiv.uz тижоратни қоралаш, хатто, очиқдан-очиқ хақорат қилиш, чайқов, воситачилик, тадбиркорликни рад этиш йўқ. Хусусий мулкка, айниқса, шахсий мулк ва бойликка муносабат ўзгарди. Одамлар эркин бозор шароитида бойликка эга бўлишликни фақат ўғирлик билан айни бир дейиш нотўғри эканлигини тушундилар. Ҳар бир инсон бадавлат бўлиши мумкин, агар у бошқалардан яхшироқ ишласа, сифатлироқ маҳсулот – тайёрласа, яъни уни сотса, фойда кўрса. Ҳеч қандай моддий бойлик яратмай ҳам бадавлат бўлиш мумкин, бунинг учун кимдан арзонроққа олиш мумкин-у, кимга қаерда қимматроқ сотиш мумкинлигини яхши билиш лозим, лекин, бунда давлат белгилаган тегишли солиқларни тўлаб, соф фойда олиш шундай бойиш гарови эканлигини унутмаган маъқул. Бундан ташқари, ўз билмини (маълумотини) ҳам сотиб бойиш мумкин, фақат уни сиздан сотиб олиб фойдаланувчи харидорни топиш кифоя. Бир сўз билан айтганда, бозор талабларига мос, қонунчиликка зид келмайдиган барча йўллар билан даромад қилиш мумкин. Бугунги кунда минглаб, юз минглаб одамлар бозор муносабатларига жалб этилганлар, кўплаб кичик ва ўрта бизнес корхоналари бунёд этилмоқда, уларнинг кўпчилиги сезиларли натижаларга эришмоқдалар, яъни ўз молиявий шароитини яхшилаб олмоқдалар, кўп кишилар бадавлат, хатто, яхшигина пулдор бўлиб олмоқдалар. Шу билан бирга, кўпчиликнинг ҳафсаласи пир бўлди, тадбиркорлик амалиётида банкротга учрадилар. Улар рақобатга бардош бера олмай синдилар. Шунинг учун ҳамиша, ўз бизнесини бошлашдан олдин, ҳар кам ўз моддий, молиявий ва шахсий имкониятларини ҳамда рақобатчилари кучи, устунлигини хушёрлик билан баҳолаши, шуғулланмоқчи бўлган фаолияти турида кутилаётган таваккалчиликка аниқ жавоб олишга имкон берадиган бошқа тайёргарлик тадбирларини аввалдан кўриши лозим. 13

www.arxiv.uz Тижорат воситачилик фаолияти, шундай қилиб, бозор муносабатларида иштирок этиш шаклли ҳисобланади. Бунда таваккалчилик олишликни ҳисобга олиш ва баҳолаш биринчи даражали аҳамият касб этади. Тижорат-воситачилик фаолиятини амалга оширишда эҳтимоли бўлган мувоффақиятсизлик турли сабабларга кўра юз бериши мумкин. Улар барчасини тадбиркорга, ёки фирмага боғлиқ бўлган ёҳуд боғлиқ бўлмаганларга ажратиш мумкин. Боғлиқ бўлган сабаблар қуйидагилардир: - бозор конъюнктурасини етарлича ўрганмаслик; - аниқ ва эҳтимоли мавжуд рақобатчиларга йўл қўйиш; - ходимлар малакасини паслиги; - корхона раҳбариятининг шахсий хислатлари талаб даражасида бўлмаслиги; - минтақадаги ижтимоий-сиёсий вазиятни тўғри баҳолай олмаслик ва ҳ.к. Тижорат воситачилик фаолиятида эҳтимоли бўлган муваффақиятсизликларнинг тадбиркорга боғлиқ бўлмаган сабабларга табиий офат, юкни ташишдаги йўқотишлар ёки сифатнинг бузилиши ва бошқалар киради, уларни форс-мажор вазиятлар деб ҳам атайдилар. Эҳтимоли бўлган таваккалчиликни икки усул-статистика ва эксперимент билан баҳолаш мумкин. Статистика усули бозорнинг аҳволи тўғрисидаги маълумот ва ахборотларни ҳар томонлама таҳлил қилишга асосланган. Бундан ташқари корхонанинг ўз аҳволи, унинг рақобатчилари ва ҳ.к.ларни, ҳам иқтисодий-математик ва статистик усуллар ташкил этади. Албатта иложи борича. Шунинг учун тижоратдаги ташкилотчиликни баҳолашда статистика усули билан бир қаторда таваккалчиликни эксперимент баҳолаш усулидан ҳам фойдаланилади. Бунинг учун, қоидага кўра таваккалчилик омилининг аниқ бўлган, эҳтимоли бўлган ва тасодифий гуруҳи аниқланади. Таҳлил жараёнида мутахассислар йўқотишларни кутиш мумкин бўлан кўламни, 14

www.arxiv.uz шунингдек, таваккалнинг аниқ йўл қўйиш мумкин бўлган, танг ва адойи тамом бўларлик даражаларини баҳолайдилар. Амалда эҳтимоли бўлган таваккалчиликнинг статистик, иқтисодий баҳолаш усулларини қўшиш мақсадга мувофиқдир. Мазкур таваккалчиликнинг қалтислигини камайтириш, тижорат операцияларини йўқотишларсиз бўлишини таъминлаш учун қуйидагилар тавсия этилади: - белгиланган операцияни бозорнинг аҳволи ҳақидаги яхши маълумотга эга шериклар билан, эҳтимоли бор таваккалчиликни, ўртадаги фойдани, агар амал кулиб боқса, бўлишликни чуқур англаш холда у билан тенг бўлиш; - ташқи маслаҳатчиларга уларнинг хизмати, айниқса, бозор нархлари ўзгариши, талаб ва рақобатчилар хатти-харакатини баҳолаш хусусида маблағни аямаслик, тежаш керак эмас; - қўлга критилган фойдани эҳтиёж шарт (сақлаш) фондига ташлаб қўйиш; - имконига қараб суғурта компаниялари хизматидан фойдаланиш, яъни таваккални бир қисмини улар зиммасига юклаш лозим, гарчи бунинг учун пул тўлаш зарур бўлса-да. ТВТнинг иқтисодий ва ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг зарурлиги. Бозор муносабатларининг ривожланиши ва қарор топиши туфайли унинг соҳасида тобора янги ва янги жисмоний, ҳуқуқий шахслардан иборат иштирокчилар пайдо бўлмоқда. Бозор иштирокчилари – товар маҳсулотлар ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар сонининг ошиб бориши ўз навбатида турли тоифадаги тижорат – воситачилик ишлари ва хизматчиларига қўшимча талабни юзага келтирмоқда, натижада, бозорнинг учинчи тур иштирокчиси – ТВТлар сони ортмоқда. Товар ишлаб чиқарувчилараро, шунингдек товар истеъмолчи-лараро рақобатнинг ошиши ўз ичига (даражасига) ТВТларни ҳам тортмоқда. Улар 15

www.arxiv.uz ҳам бозор майдонидаги рақобат курашининг фаол иштирокчиси бўлиб қолмоқдалар. Товар бозоридаги рақобат курашида тижоратга оид ахборотлар муҳим “Қурол” бўлиб ҳисобланади. Мазкур ахборотлар, одатда, товар ва хизматлар бозоридаги вазиятга оид билим ва тезкор маълумотлар мажмуидан, шунингдек, ўзининг аниқ ва эҳтимоли бор рақобатчилари хусусидаги маълумотлардан иборат бўлади. Бироқ, бунда товар бозори бўйича ўз рақибингиз қўл қовуштириб ўтирмаслигини доимо ёдда тутишингиз даркор. Чунки, улар ҳам сизга ўхшаб бозор конъюнктурасини ўрганади, маълумотлар, шу жумладан сизнинг ТВТингизни ҳақида, тўплайди. Бу бозор учун кўзга кўринмас жанггоҳдаги кураш жаҳон ҳамда ўз мамлакатимиз тажрибаси кўрсатаётгандек тарафкашлар ўз манфаатларини муҳофаза қилишда барча тақиқланган воситалардан ҳам фойдаланишга шай туришадилар. Юқоридагиларга яна шуни қўшимча қилиш керакки, ишлаб чиқариш ва тижорат-воситачилик фаолияти билан шуғулланувчи бозор иштирокчилари сонининг ошиши муносати билан жамиятнинг муайян бир тоифаси – жиноятчилар олами вакилларининг уюшмаси фаоллашмоқда, улар ўзигагина хос усулларни ишга солиб, яъни қўрқитиш, террор ва зўравонлик билан даромадга шериклик даъво қилмоқда, бозор деб аталмиш “патир”дан ўзига бурда синдириб олмоқда. Бозор фаолияти амалиёти уюшган жиноячилик (мафооз) гуруҳ, рэкет гуруҳи, баъзан якка бўри сингари харакат қилувчи ёлғиз жиноятчиларнинг намоён бўлиш шакли ва шу усулдан яхши хабардор. Қуруқ тухмат тақаб қўрқитиш, таъмагирлик, ўқ уриш, ўт қўйиш, жисмоний қийноққа дучор қилиш, ўлдириш, шунингдек, рақобатчи гуруҳлар ўзаро қон тўкиб орани очди қилишлари, бундан ташқари ишбилармонлар дунёсидаги таниқли шахслар буюртма қотиллик қурбони бўлаётгани ҳақидаги оммавий ахборот воситалари тобора кўпроқ хабар бериб бормоқдалар жиноятчи қисмларнинг бундай фаоллашиб қолиши, ҳуқуқ- 16

www.arxiv.uz тартибот идораларининг куч-ғайратларига қарамай, дунёдаги барча мамлакаларда, хусусан Ўзбекистонда ҳам анча чуқур илдиз отган. Марказий Озиё минақасидаги у салбий ҳолат тобора халқаро тавсифга эга бўлмоқда. Бундай шароитда ТВТ ва бошқа товар бозори иштирокчиларининг иқтисодий ҳамда ахборот хавфсизлигини таъминлаш, бозор субъектларининг, ҳам ички ва ташқи хавфсизлик масаласига жавоб берувчи тегишли давлат тузилмаларининг долзарб вазифасидир. Бозор иштирокчилари иқтисодий ва ахбарот хавфсизлигини, шунингдек ходимлар жисмоний хавфсизлигини таъминлашнинг анчагина олдини олиш тадбирлари бор бўлиб буларни тижорат фаолияти билан шуғулланувчи ҳар бир жисмоний ва ҳуқуқий шахс амалга ошириши лозим. ТВТ ва унинг ходимлари хавфсизлиги уларни тадбирлари ичида маълум даражада хавфсизлигини қуйидагилар таъминлайди: - маъмурий, омбор ва ишлаб чиқариш биноларини ишончли муҳофаза тизимини бунёд этиш; - ишлаб чиқарувчилардан оралиқ омборларга ёки тўғридан-тўғри истеъмолчиларга ташиладиган товар-моддий қиймат буюмларни ўз кучлари ёки ёнлама ишчилар билан кузатиб бориш; - бухгалтер, кассир ва бошқа моддий жавобгар шахсларни, яъни нақд пул ва бошқа қиммат баҳо молларни топширувчи, олиб юрувчиларни муҳофазасини таъминлаш; - корхонада тижорат сири ҳисобланган ва фирма рақобатчилари учун аҳамият касб этган, шунингдек жиноятчилар тазйиқи, қўрқитиш ва таъмагирлиги учун муҳитни юзага келтирмайдиган ижтимоий-рухий шароит ҳамда мажбурий талабларни яратиш; - фирма сири бўлган махфий тижорат маълумотларидан иборат хужжатлар “Ноухау”, чизиқлар, технология, янги буюмлар намунаси, буюртма ва реклама, молиявий ва банк материаллари мос етказиб берувчилар ва истеъмолчилар ҳақидаги маълумотлар, нашриёт 17

www.arxiv.uz таклифлар, чизмалар, шартнома, контракт ва бошқаларни ишончли сақлаш учун тегишли техникавий воситалар билан таъминлаш; - тижорат сирларидан воқиф шахслар (раҳбарлар ва маҳфий хужжатлар билан ишлашга рухсат этилган айрим ижрочи ходимлар) масъулиятининг кучайтирилган тадбирларини ишлаб чиқиш, шунингдек улар ижтимоий-рухан ҳолатини шаклларини ташкил этиш; - кўплаб мамлакатларда муайян моддий манфаатдорлик эвазига ТВТлар ўз ходими билан ишдан бўшагандан сўнг маълум муддатгача рақобатли фирмага ишга кирмаслиги ҳақда шартнома тузиш, расм бўлмоқда; - бегоналар етиша олмаслиги учун электрик ахборотнинг ишончли тизимини яратиш, ЭҲМдан ва бошқа барча тур кўпайтириш техникасидан фойдаланиш назоратини таъминлаш; - нусха кўчириш қоғозлари, ёзув машиналарининг бўйидиган тасмаларидан олиниши мумкинлигига алоҳида эътибор қаратилиши лозим; - маҳфий хужжатлар ва қимматдорликларни жўнатиш ёки олиб кетишда ўз хавфсизлик хизмати кучларидан, агар шундай хизмат бўлмаса, ҳарбийлаштирилган дала алоқасидан ёки ихтисослашган, муайян ҳақ эвазига шундай хизмат кўрсатадиган, машҳур фирмалар хизматидан фойдаланиш. - Тажрибали мутахасислар фикрича маҳфий хужжатларни сақлаш, улардан фойдаланиш ва ўз вақтида йўқ қилиш учун жавоб берадиган шахсларни, яъни хизматчиларни муҳофаза қилишнинг энг ишончли усули бўлиб, маҳфий хужжатлардан фойдаланиш ва ўз вақтида йўқ қилиш, рақобатчи фирмага ўз фирмаси сирини сотишликдан тийиб турувчи омил эса қониқарли иш ҳақи ҳисобланади. ТВТ хавфсизлик фаолиятини таъминлаш бўйича билимларни чуқурлаштириш учун бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларнинг 18

www.arxiv.uz рақобатчи фирмалар ҳамда жиноятчи кимсалар тажовузидан тижорат тузилмалари ходимларини ва сир, мулкни қўриқлаш, ҳимоя қилиш борасидаги тажрибаларини чуқур ўрганиш, фойдаланиш мақсадига мувофиқдир. Фирманинг ўзига ёки унинг ходимлари хавфсизлигига четдан бўлган тажовуз ҳақида, аввало, ҳуқуқ-тарғиботни сақлаш идораларига ҳабар бериш, шу билан бирга ўзини-ўзи ҳимоя қилиш бўйича чораларни кўриш лозим. ТВТ ходимларига қўйиладиган талабларнинг хусусиятлари. Хўжалик фаолиятининг истаган соҳасида инсон омили ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Чунки, фақат инсоннинг жисмоний ва ақлий кучгина фаолиятни жонлантиради, яъни меҳнат қуроли ва воситасини харакатга келтиради. Товар-моддий қимматдорликлар ишлаб чиқариш билан эмас, балки асосан уларни ишлаб чиқарувчилар истеъмолчиларга томон харакатланишини таъминловчи тижорат воситачилик фаолиятининг ўзига хослиги ТВТ ходимларига қўйиладиган талаблар ҳам ўзига хослигини белгилаб беради. ТВТ вазифаси ва у бажарадиган иш ҳам хизматлар хўжалик фаолиятига меҳнат жараёни буюмланган унсурларини кўплаб миқдорда жалб этишни талаб қилмайди. ТВТ ўз вақтида, керакли миқдорда, тегишли товар кўринишидаги тайёр маҳсулотни истеъмолчига етказиб бериш билан шуғулланади. Мазкур воситачилик фаолиятини ташкилотчиси ҳам ижрочиси ҳам ТВТ ходимларининг ўзи ҳисобланади. Шундай қилиб, ТВТ фаолиятида ҳал қилувчи ўринда унинг ходимлари туради. Айниқса, уларнинг мижозлар қидириб топиш ва улар билан халол ҳамда ўзаро манфаатли асосда хизмат кўрсатиш шартномалари тузадиган қисми. Бунинг учун ТВТ ходимлари юқори шахсий ва касбий сифатларга эга бўлиши, эҳтимоли бўлган мижозлар ўзаро товарлар ҳамда қимматдорликларни сўнгги истеъмолчига етказиб беришликдаги фаолиятига ишонч уйғотиши ва ундан манфаатдор бўлишга қизиқтириш лозим. 19

www.arxiv.uz ТВТ тижорат ходимларига қўйиладиган касбий талаблар ўз ичига қуйидагиларни олади: бозор конъюнктураси масалалари бўйича чуқур ва ҳар томонлама билим ва тажрибани; ички ва ташқи бозорларда товарлар сотиб олиш ва сотишни; маркетингни; бошқарув ва ҳуқуқни бухгалтерия ҳисоб- китоби, молиялар ва солиққа тортишни. Тижорат ходимлари касбий жихатларига бунчалик юқори талаблар қўйилиши ҳаддан ташқари юқори туюлиши мумкин, бироқ ривожланган бозор иқтисодиётига эга мамлакатлар тажрибасидан шу нарса маълум бўлмоқдаки, замонавий шароитларсиз тижорат-воситачилик фаолияти барбод бўлиши мумкин. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, энг чуқур ва кенг назарий билимлар ҳам бозор операциялари ўтказиш амалий тажрибали тижоратда мувоффақият қозониш учун етарли эмас. ТВТ ходимларга қўйиладиган шахсий талаблар қуйидагилардан иборат: - қатъий ҳисоб-китоблар ва олдиндан кўра билиш иқтидорли ўқувлилик ва таваккал қилишга тайёрлик билан қўшиб олиб бориш; - юқори даражада аҳлоқлилик, атрофдагилар ва тижоратдаги шериклар билан ўзаро алоқада ҳалоллик ҳамда масъулиятни хис этишлик; - тижорат-воситачилик фаолияти билан боғлиқ юқори даражада ҳам жисмоний, ҳам руҳий зўриқишга чидай оладиган маънавий ҳамда жисмоний сифатлар; - ташаббускорлик, ҳозиржавоблик ва мақсадга интилувчанлик. Омадли тижорат ишини шакллантириш учун ҳар қандай вазиятда ҳам хушмуомала, одоб доирасида харакат қилиш, назокатли ва холис ниятли, ўз ҳис ва ҳаяжонини тизгинлай олиш, воҳимага тушмаслик, рақобатчилар ва ғаразгўйлик томонидан бўлиши мумкин иғвогарликларга хушёр туриш мақсадга лойиқдир. 20

O'xshashlar

Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва тамойиллари

Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг иқтисодий моҳияти ва аҳамияти

Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари