Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари Режа: 1. Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти. 2. Молиянинг асосий функциялари. 3. Молиянинг вужудга келишининг объектив шарт шароитлари.

$Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари. Кишилик жамиятининг ривожланишидаги дастлабки меҳнат тақсимотларининг содир булиши натурал хужаликнинг емирилиши ва товар хужалигининг шаклланиш жараёнини юзага келтирди. Товар хужалигининг шаклланиши қийматнинг оддий шаклини пайдо булишига олиб келди ва кейинчалик қийматнинг умумий ва пул шаклларини вужудга келиши билан давом этди. Ишлаб чиқариш жараёнининг эволюцион тарихий тараккиёти натижасида объектив иқтисодий катгория сифатида дастлабки молиявий муносабатлар ҳам шакллана бошлади. Молия тушунчасининг мазмуни «пул тўлови», «даромад» «тўлов» деган полисемантик характердаги маъноларга эга булиб дастлаб XIII - XV асрларда италияда пайдо булган. Молия дастлаб хар қандай пул туловларини англатган булиб кейинчалик бу тушунча иқтисодий субъектлар ўртасидаги пул муносабатлари тизимининг муҳим элементларидан бирига айланиб колди. Аммо хар қандай пул муносабатлари тизими ҳам молиявий муносабатлар ҳисобланмайди. Шунинг учун ҳам молия ва пул ўртаси узаро бо\лиқлик билан биргаликда уларни солиштириб булмайдиган фаркли томонлари ҳам мавжуддир. Чунончи, пул- товарлар дунёсидан ажралиб чикка ва барча товарлар учун умумий эквивалент ролини уйновчи махсус товардир. Молия эса мавжуд узига хос пул муносабатлари тизимини уз ичига олади. Молия давлат ва бошқа иқтисодий субъектлар ўртасида турли хил куринишдаги пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқ пул муносабатлари тизимидир. Молиянинг моддий асосини пул айланиши ташкил килади. Пул айланишининг 2 хил тури мавжуд:$ $- Накд пул айланмаси; - Накд пулсиз айланмалар. Реал пул айланмаси бу иқтисодий жараён бўлиб қийматни харакатини юзага келтиради ва ижтимоий меҳнат маҳсули бўйича пул тўловлари ва ҳисоб китоблари билан бираликда харакат қилади. Реал пул оборотларини асосий объектлари булиб кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини молилаштиришнинг асосий манбаи булган молиявий ресурслар ҳисобланади. Пул мунеосабатларининг алохида шакли сифатида молия қуйидаги характерли белгиларга эга: - Пул муносабатлари характеридан иборат. - Тақсимлаш характеридан иборат. - Фондли характердан иборат. Молиянинг характерли белгилари. Пул муносабатлари характери: 1.Яратилган қийматни тақсимлаш билан бо\лиқ пул муносабатлар 2. Турли хил пул Тақсимлаш характери: 1.Бирламчи тақсимлаш (Иш ҳақи фондини шакллантириш, фойдани шакллантириш ва бошалар). 2.+айта тақсимлаш (иш Фондли характери: 1.Марказлаштирил ган пул фондлар (Давлат бюджети , бюджетдан ташқари фондлар) 2. Марказлаштирил маган пул фондлар (корхоналарда шакллантириладиган моддий ра\$ $фондларини шакллантириш билан бо\лиқ пул муносабатлари. ҳақини фондини тақсимлаш, фойдани тақисмлаш, солиқлар). батлантириш, истеъмол ва бошқа фондлар.). Демак, молия- ялпи ички маҳсулот ва миллий даромадни таксимланиши жараёнида марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пул фондларини шакллантириш, тақсимланиш ва улардан фойдаланиш жараёнидаги пул муносабатларини ўзида акс эттиради. 1.2. Молиянинг асосий функциялари. Молиянинг моҳияти унинг функцияларида намоён булади. Функция объект ички моҳиятининг конкрет шаклини намоён булиш жараёнидир. Молиянинг иштирокисиз миллий даромадни тақсимлаш мумкин булмайди. Молиявий ресурсларни усишининг бош шарт шароити- бу миллий дароадни устиришдир.Молия- миллий даромадни хосил булиши ва ундан фойдаланиш ўртасидаги ажралмас болиқликни таъминловчи бў\индир. Молиянинг таъсири натижасида ишлаб чикариш жараёнидаги таксимлаш ва истеъмол жараёнлари объектив характер касб этади. Молия такрор ишлаб чиқариш жараёнининг аниқ соҳасини акс эттириб базис категорияларига хосдир. Ўзининг моддий мазмунига кўра молия- мамлакат микёсидаги молиявий ресурслар мажмуасини акс эттирувчи мақсадли пул мабла\лари фондларидир. Молиянинг функциялари юзасидан иқтисодчи олимларнинг ўртасида катор бахсли ҳолатлар мавжуд.$ $Бир қатор таниқли молиячилар молиянинг 3 та функцияси мавжудлигини эътироф этишади. А.М. Бирман молиянинг қуйидаги функциялари мавжудлигини эътироф этади: - Хужалик юритиш жараёнини пул мабла\лари билан таъминлаш; - Назорат - Тақсимлаш. А.М. Александров ва Э.А. Вознесенскийлар молия қуйидаги функцияларни бажаради деб эътироф этадилар: - Пул фондларини шакллантириш. - Шакллантирилган пул фондларидан фойдаланиш - Назорат. И.Т. Балабановнинг фикрига кура бозор иқтисодиёти шароитида молиянинг тақсимлаш функцияси ўзининг мазмунини йўқотади. Иқтисодчи В.М. Родионованинг фикрига кўра молия тақсимлаш ва назорат функцияларни бажаради. Ҳозирги шароитда аксароият Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар молиянинг тақсимлаш ва назорат функцияларини бажаришини эътироф этишади. Иқтисодий субъектларнинг асосий манфаати фойда олиш ҳисобланади. Фойда марказлаштирилмаган пул фондларининг асосий молиявий манбаи ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида мулкчилиннг куп укладли шаклларини пайдо булиши ва бозор иқтисодиётининг амал қилиши тулик иқтисодий мустакилликни таъминловчи декмократик тизимни шакллантиришни объектив зарур килиб куяди. Бундай шароитда иқтисодий субъектлар фаолиятининг молиявий натижалари яъни тадбиркорлик фойдасини$ $тақсимлаш улар томонидан кабул қилинадиган молиявий карорларга бо\ лиқдир. Савол тугилади. Турли даражадаги куп сонли фондларни шакллантиришнинг асосий молиявий манбалари нима ҳисобланади. Албатта бунда макродаражада Ялпи ички маҳсулот ва унинг таркибини ташкил килувчи миллий даромад. Ялпи ички маҳсулотни тақсимлаш жараёни турли хил молиявий инструментлар: меёрлар, ставкалар, тарифлар, ажратмалар ва бошқа молиявий инструментлар воситасида амалга оширилади. Микродаражада эса унинг манбаи корхоналар пул даромадлари ва жам\ армалари ҳисобланади. Молиянинг назорат функцияси- бу обектив амал қилувчи пул муносабатлари жараёнларини назорат қилишдир. Молиянинг назорат функциясини объекти бўлиб хўжалик субъектлари фаолиятининг молиявий натижалари ҳисобланади. Молиявий назорат ўтказувчи субъектлар нуқтаи назаридан молиявий назорат қуйидаги турларга ажратилади: Молиявий назоратнинг турлари$

Умумдавл ат молиявий назорати (Давлат хокимияти ва бошаруви томонидан амалга оширилад иган назорат). Ваколатли молиявий назорат (Вазирлик нинг назорат тафтиш булимлри томонидан амалга оширилад и) Ички хужалик молиявий назорати (корхоналарнинг молиявий хазмат органлари томоинадан амалга оширилади. Уларнинг функцияси корхонанинг ишлаб чиқариш молиявий фаолиятини текшириш ҳисобланади.). Жамоатчил ик молиявий назорати(ал охида жисмоний шахслар томонидан амалга оширилади) Муста кил молияв ий назора т (Аудит назора ти, манфф атдорл ар иқтисо дий агентл ари.) Ўтказиш муддатлари бўйича молиявий назоратнинг турлари.

$Дастлабки молиявий назорат (1. Корхоналар молиявий режасини тузиш куриб чиқиш ва тасдиклаш жараёнидаги молиявий назорат. 2. Бюджет ташкилотлари сметаси. 3. Давлат бюджети лойихаси тузиш, куриб чиқиш ва тасдиклаш жараёндаги молиявий назорат). Жорий молиявий назорат (Молиявий режани бажарилиш, бюджет даромад ва харажатларини бажарилиш ту\ рилигини текшириш мақсадида амалга оширилади. Бу ерда опративлик ва эгилувчанлик муҳим рол уйнайди ). Суннги молиявий назорат (Амалга оширилган молиявий операциялар сунги натижаларини самарадорлиги ни текшириш ҳисобланади.). Молиянинг бошқа қиймат категориялари: пул, кредит, меҳнатга туловлар фонди, баҳо ва бошқалардан фаркли томони уни давлатларни амал қилиши билан бевосита бо\лиқлиги ҳисобланади. 1.3. Молиянинг вужудга келишини объектив шарт шароитлари. Молия узига хос равишдаги тарихий категория ҳисобланади. Пул инсониятнинг буюк кашфиётларидан бири ҳисобланади. Инсоният цивилизациясининг дастлабки даврларидаёк пуллар пайдо булдитовар пул муносабатлари пайдо булди, давлатлар шаклланди. Аммо нима учун молия ўрта арсларда пайдо булди.$ $Бунинг 1-шарт шароити уша даврларда европада давлатларда ички зиддиятлар ва муаммолар пайдо була бошладики уларни хал қилиш қилиш учун давлат йирик миқдордлаги пул мабла\ларига эҳтиёж сеза бошлади. 2-асосий шарт шароит Уша даврларда пул фондларини шакллантириш ва ундан фойдаланиш тизимли характерга эга була бошлади. Уша даврлардаёк харажатларни 4 тури амал кила бошлаган эди: харбийхаражатлар, иқтисодиёт, ижтимоий соҳа харажатлар ва бошқарув харажатлари. 3-шарт шароит Уша даврларда солиқ туловларини ундиришнинг пул шакли ривожланаётган давр эди. Солиқларни ундиришнинг 2 хил шакли бор: натурал ва қиймат яъни пул шакли. Молиянинг мавжудлиги товар-пул муносабатлари ва қиймат қонунларининг амал қилиши билан белгиланади. Давлатларнинг пайдо булиши. - Товар-пул муносабатларининг вужудга келиши; - Иқтисодий қонунларнинг амал қилиши; Давлатларнинг пайдо булиши билан молиянинг пайдо булишини объектив шарт шароитлари давлатлар жамият иқтисодий тизимидаги роли ва унга тегишли булган функцияларда намоён булади. Давлатларнинг иқтисодий роли жамият иқтисодий тизимида мулкчилик муносабатларининг ислоҳ қилиш, институционал ўзгаришлар, иқтисодий самарадорлик ва ижтимоий тенглик меёрларини таъминлашдан биоратдир. Жамиятдаги давлатнинг иқтисодий роли. Мулкчилик Иституционлар Иқтисодий самарадорлик$

муносабатларини ислоҳ қилиш ўзгаришлар ва ижтимоий тенглик меёрларини таъминлаш. Давлатнинг иқтисодий роли унинг қуйидаги: тартибга солиш, қайта тақсимлаш, ижтимоий, назорат функицяларида намоён булади. Давлатнинг функциялари. Тартибга солиш функцияси қайта тақсимлаш функцияси Ижтимоий фнункцияси Назорат функцияси Тартибга солиш функцияси: Давлатнинг сиёсий хокимияти, бошқарувчилик фаолиятини амал қилиши зарур бўлган шундай соҳалар мавжудки уларнинг тулақонли амал қилишида давлат бош позицияда бўлади (масалан мудофаа, ижтимоий ҳимоя тизимлари ва бошқалар). Давлат турли хил институтционал тизимлар воситасида иқтисодий сиёсатни реализация қилади. Тартибга солиш соҳалари: Давлат молияси, пул муомаласи, накд пулсиз ҳисоб китоблар, валюта курслари, иқтисодий хавфсизлик ва бошқалар. +айта тақсимлаш функцияси . Яратилган миллий даромад ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида қайта тақсимлашнинг объекти ҳисобланади. Бундай қайта тақсимланишининг механизми сифатида солиқ ва бюджет тизими ҳисобланади. Ижтимоий функцияси. Ўтиш даврининг асосий муаммоси ҳисобланувчи ижтимоий ҳимоя тизимларини шакллантириш ва аҳолининг ҳам таъминланган катламини ҳимоя қилиш давлатнинг асосий функцияси ҳисобланади. Бу функциянинг реализация қилиш механизми: ижтимоий

трансфертлар тизими, Республика ва Маҳаллий даражадаги ижтимоий дастурлар, адресли ижтимоий ёрдамлар. Давлатнинг иқтисодий роли ва функцияси ижтимоий иқтисодий жараёнларни тартибга солишнинг молиявий сиёсатини ва молиявий усулларини аниқлаб беради. Товар-пул муносабатларининг мавжудлиги. Хар қандай пул муносабатлари ҳам молиявий муносабатлар таркибига киритилмайди. Масалан, банк кредитларини олиш ва уни қайтариш жараёни, кредиторлик карзларини тулаш жараёнидаги пул муносабатлари молиявий муносабатлар категориясига киритилмайди. Молиявий муносабатлари категорияси мазмунини аниқловчи кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги пул муносабатлар қуйидагилардан иборат: Молиявий муносабатлар. Корхонал ар ва бюджет ўртасидаг и барча турдаги тўлов турлари. Корхоналар ва бюджетдан ташқари фондларга барча турдаги туловлар ва ажратмалар ва улардан молиялаштириш механизмлари. Кредитлар бўйича фоизлар тўлаш воситасидаги пул муносабатлар и. Корхоналар билан корхоналар ўртасида ишлаб чиқариш ва тижорат фаолияти воситасида, ёкилги сотиб олиш, хом ашё сотиб олиш, тайёр маҳсулот реализацияси, хизматлар кўрсатиш бўйича пул муносабатлар.

$Корхоналар тайёр маҳсулотни реализация қилиш натижасида пул тушумларига эга бўлади. Пул тушумларини бирламчи ва қайта тақсимлаш натижасида қийматнинг тақсимот жараёни содир бўлади. Молия ўзига хос моҳиятига ва ташқи пайдо булиш шаклларига эгадир. Молиянинг моҳияти деганда алоҳида қиймат категорияси сифатида молиянинг ички моҳиятини намоён бўлиши тушунилади. Молиянинг моҳияти ва пайдо бўлиш шакллари ўзаро бо\лиқдир. Масалан, 1965 йилдан хужалик субъектларининг давлат бюджети билан узаро муносабатларида фойдани тақсимланишининг давлат бюджти даромадларига фойдадан аратма шаклига ўтилди. Хужалик ислоҳотлари шароитида бу муносабатлар 3 шаклда намоён бўлди яъни: ишлаб чиқариш фондларига ажратмалар, Фиксирланган(рента) тўловлари; фойданинг эркин қолди\идан бюджетга бадаллар. Бозор иқтисодиёти шароитида эса бу муносабатлар солиқлар воситасида амалга оширилади. Юқоридагиларга асосланган ҳолда шуни таъкидлаш жоизки, молиянинг иқтисодий моҳияти масаласи мазкур категориянинг ички мазмунини аниқловчи 2 назарияда амал қилади: 1. Тақсимлаш назарияси тарафдорлари. 2.Такрор ишлаб чиқариш назарияси тарафдорлари. Тақсимлаш назарияси тарафдорлари тасдиклайдики, молия ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнининг 2 босқичида пайдо булади яъни ялпи ички маҳсулот қийматини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнида вужудга келади. Такрор ишлаб чиқариш назарияси тарафдорлари эса молия такрор ишлаб чиқариш категорияси сифатида такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларида намоён булади деб таъкидлайдилар.$ $Иқтисодий қонунларнинг амал қилиши. Асосий иқтисодий қонунлар: қиймат қонуни, пул муомаласи қонуни, талаб ва таклиф қонуни. +иймат қонуни. Товар қиймати уни шакллантириш жараёнида сарфланган абстракт ва конкрет меҳнат билан белгиланади. Пул муомаласи қонуни. Муомаладаги пулларнинг умумий миқдорига пулнинг айланиш тезлиги тескари пропорционал, ишлаб чиқарилган товарлар миқдори ва уларнинг баҳосига ту\ри пропорционал. Таянч иборалари: Натурал хужалиги, товар хужалиги, пул, Молия, молиявий ресурслар, пул муносабатлари, фонд, бирлашчи тақсимлаш, қайта тақсимлаш, марказлашган ва марказлашмаган пул фондлари, назорат, молиявий назорат, товар-пул муносабатлари, молиявий муносабатлар.$

O'xshashlar

Молиянинг моҳияти ва вазифалари

Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари

Пулнинг моҳияти ва функциялари

Молиявий назоратнинг моҳияти ва функциялари

Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва тамойиллари