Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари - Iqtisodiyot - Referatlar

Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари Режа: 1. Молиявий менежмент фанининг шаклланиш ва ривожланиш омиллари 2. Молиявий менежмент тушунчаси ва унга халқаро ёндашувлар 3. Молиявий менежмент фанининг предмети ва вазифалари 4. Молиявий менежментда қарорлар қабул қилиш

Молиявий менежмент фанининг шаклланиш ва ривожланиш омиллари Молиявий менежмент ёки молиявий бошқарув корхонада унинг фаолияти учун пул жамғармалари шаклланиши, тақсимланиши ва ишлатилиши жараёнларини ташкил этишга ва бошқаришга қаратилган. Молиявий бошқарув биринчи навбатда қисқа муддатли ва жорий вазифаларни ҳал этишга хизмат қилса- да, у корхонанинг стратегик ривожланиш йўналишини белгилашда ҳам жуда муҳим ўрин эгаллайди. Молиявий бошқарувнинг диққат марказида қуйидаги вазифалар туради: - фойдани кўпайтириш; - корхонада пул оқимлари узлуксизлиги ва балансланганлигини таъминлаш; - корхона капитали таркибини оптималлаштириш; - молиявий барқарорликни таъминлаш; - мулкдорлар (акциядорлар), инвесторлар, кредиторлар учун корхонанинг молиявий-иқтисодий аҳволини ойдинлаштириш; - инвестиция жозибадорлигига эришиш; - молиявий ресурсларни жалб этишда бозор механизмларидан фойдаланиш. Аксарият ҳолларда бозор иқтисодиётига ўтиш даври корхоналари учун молиявий ресурслар етишмовчилиги муаммоси мавжуд бўлади. Унинг замирида корхона маҳсулотнинг етарли даражада рақобатбардош эмаслиги, харидорларнинг тўлов қобилияти паст эканлиги, ҳисоб-китобларнинг пулсиз шакллари қўлланиши, корхона фаолиятига маъмурий аралашувлар, солиқ юки оғир эканлиги каби қатор сабаблар ётади. Шунинг учун молиявий бошқарувда корхонанинг нормал фаолияти учун зарур бўлган пул маблағлари етарлилигига эришиш ва корхонанинг тўлов қобилиятини сақлаб туриш биринчи даражали вазифага айланади. Иқтисодиётни эркинлаштириб борилиши билан молиявий менежментнинг ҳал этиши лозим бўлган масалалари енгиллаш- майди, балки мураккаблашади, чунки молиявий қарорлар оқибатлари учун реал масъулият шаклланади ва кучайиб боради.

Молиявий бошқарув корхона фаолиятининг стратегик ва тактик мақсадларига самарали эришилишини таъминлаши, яъни у мақсадли тус олиши учун корхонанинг молиявий сиёсати ишлаб чиқилиши зарур. Молиявий сиёсат ишлаб чиқилиши қуйидагиларни ифодалайди: - корхона молиявий-иқтисодий аҳволини таҳлил қилиш; - корхонанинг ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш ва солиқ тўловчи сифатидаги фоалиятини режалаштириш; - айланма маблағларни, кредиторлик ва дебиторлик қарздорлигини бошқариш; - харажатларни тақсимлаш ва амортизация сиёсатини бошқариш; - дивиденд сиёсатини танлаш. Молиявий-иқтисодий аҳволни таҳлил қилишда корхона мулкий таркиби, молиявий қўйилмалари, ўз капиталини шакллантириш манбалари, қарз маблағлари миқдори ва манбалари аниқлаб олинади, корхонага моддий ресурслар етказиб берувчилар ва харидорлар билан ўзаро муносабатлар, сотишдан тушум ҳажми ва сотиш миқдори баҳоланади. Таҳлил уч асосий йўналишда амалга оширилади. Горизонтал таҳлилда жорий давр кўрсаткичлари аввалги даврлар ёки режа (смета) билан таққосланади. Вертикал таҳлилда умумий якуний кўрсаткичдаги алоҳида моддалар солиштирма оғирлигини аниқлаш ва кейинчалик натижани ўтган давр маълумотлари билан таққослаш амалга оширилади. Тренд таҳлилида қатор йиллардаги ҳисоботлар кўрсаткичлари ўзгаришлари аниқланади ва тренд (эгри чизиқ) ясалади. Таҳлил жараёнида таққословларни амалга оширишда турли даврларда қўлланган режалаштириш усуллари, бухгалтерия ҳисоботларида қўлланган ҳисоб сиёсати хусусиятлари, корхона фаолияти йўналишлар ўзгариши (диверсификация) ва бошқа омиллар эътибордан четда қолмаслиги лозим. Кўриниб турибдики, молиявий бошқарув олдига қўйилаётган вазифалар корхонада унинг молиявий-иқтисодий аҳволини таҳлил этиш билан шуғулланадиган хизматни ташкил этишни тақозо қилади. Мазкур хизмат муайян давр ичида ишлаб чиқариш харажатлари, корхонанинг пул чиқимлари

ва даромадларини таҳлил этиши, турлича базавий кўрсаткичлар билан таққослаши ҳамда ўзгаришлар (тафовутлар) мазмун-моҳиятини, сабабларини ўрганиб чиқиши мақсадга мувофиқдир. Корхонага пул тушумлари ва чиқимлари оқимини соғломлаштириш учун, биринчи навбатда, дебиторлик ва кредиторлик қарздорлиги айланишини таҳлил қилиш, қарзларни вақти-вақти билан инвентаризациялаш, корхонага қўлланган жарима чораларининг сабабларини ва айбдорларини аниқлаш, зарур ҳолларда даъво ишини олиб бориш лозим бўлади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодиётни эркинлаштириш стратегияси доирасида сўнгги пайтларда корхоналарга амортизация сиёсатини танлашда муайян имкониятлар яратиб берилмоқда. Корхона жадаллаштирилган амортизациясини қўллаши ва шу йўл билан харажатларни ошириши мумкин. Бу маҳсулот таннархига ва баҳо сиёсатига, мол- мулк солиғи ва фойда солиғига таъсир кўрсатади. Акциядорлик жамияти сифатида фаолият кўрсатувчи корхонада дивиденд сиёсати ишлаб чиқилиши зарур бўлади. Бу, бир томондан, мулкдорлар манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, иккинчи томондан корхонанинг бўлажак инвесторлар учун жозибадорлигини ошириш мақсадларига хизмат қилади. Айни пайтда, корхона эгалари манфаатлари фақат дивидендлар олишдан иборатдир деб, тасаввур қилиш тўғри бўлмайди. Фойданинг дивидендларга тўла йўналтирилиши корхонадаги жамғариш жараёнига салбий таъсир этади. Корхонанинг барқарор истиқболини, рақобатбардошлигини, молиявий барқарорлигини таъминлаш учун фойданинг муҳим қисми қайта инвестиция ланиши лозим. Демак, дивиденд сиёсати корхонанинг умумий молиявий- иқтисодий аҳволидан келиб чиқиб белгиланади. Молиявий бошқарув олиб борилишида жуда муҳим жиҳатларидан яна бири қарз маблағларидан оқилона фойдаланишдир. Корхона бозорда мустаҳкам мавқега эга бўлса, шу асосда корхона маҳсулотлари сотилиши етарли даражада фойда ҳажмларини таъминлаётган ва бу фойдани оширишнинг реал имкониятлари мавжуд бўлса, ишлаб чиқариш ҳажмларини кенгайтириш учун қарз маблағлар,

шу жумладан узоқ муддатли негизда жалб этилиши мумкин ва бундай имкониятлардан фойдаланиш мутлақо ўринли бўлади. Юқорида таъкидланганидек, молиявий бошқарув корхона фойдасини ёки корхонанинг иқтисодий самарадорлигини оширишга қаратилган. Албатта, фойда иқтисодий самарадорликнинг жуда муҳим ифодаси, лекин самарадорликнинг бошқа жиҳатлари ҳам мавжуд. Молиявий менежмент самарадорликнинг барча жиҳатларига таъсир этиши лозим. Корхона раҳбари расман рухсат ва ваколат берган доирадагина молиявий менежер ёки бошқа ижрочи ходим корхона молиявий ресурсларини тасарруф эта олади. Лекин корхонадаги молиявий оқимлардан тўла хабардор шахс сифатида молиявий менежер бу оқимларни доимий равишда таҳлил қила олади ва таҳлил натижаларига суянган ҳолда мунтазам мониторингни ва назоратни амалга оширади. Шунинг учун молиявий директор, молиявий менежер ва бош бухгалтер корхона бошқарувининг энг юқори гуруҳи доирасига кирадилар ва корхона ҳаёти учун муҳим аҳамиятга эга бўлган барча масалаларнинг ҳал этилишида қатнашадилар. Умумий ҳолда молиявий менежмент бўйича фаолият қуйидаги таркибда тасаввур этилиши мумкин: - корхона мулкий ва молиявий ҳолатининг умумий таҳлили ва режалаштирилиши; - корхонани молиявий ресурслар билан таъминлаш (маблағлар- манбаларини бошқариш); - молиявий ресурсларни тақсимлаш (инвестицион сиёсат ва активларни бошқариш). Ажратиб кўрсатилган фаолият соҳалари айни пайтда молиявий менежмент хизмати олдида турган вазифаларни бир-биридан ажратиб кўрсатишга имкон беради. Бу вазифаларни қуйидагича тавсифлаш мумкин. Корхонанинг мулкий ва молиявий ҳолатини таҳлил қилиш ва режалаштириш учун қуйидагиларга умумий равишда баҳо бериш лозим бўлади: - корхонанинг активлари ва уларни молиялашнинг манбалари;

- корхонанинг эришилган иқтисодий салоҳиятини қувватлаб туриш ҳамда унинг фаолиятини кенгайтириш учун зарур ресурс- ларнинг миқдори ва таркиби; - қўшимча равишда молиялаш манбалари; - молиявий ресурсларнинг ҳолати ва улардан фойдаланиш самарадорлиги устидан назорат тизими. Корхонани молиявий ресурслар билан таъминлаш учун қуйидагиларга батафсил баҳо бериш зарур: - талаб этилаётган молиявий ресурсларнинг ҳажми; - уларнинг олиниш усуллари (узоқ муддатли ёки қисқа муддатли кредит ва бошқалар); - молиявий ресурсларни сафарбар этилиш усуллари; - ресурслар олиниши имкониятлари ва вақти (бу шартномалар шартлари билан белгиланади, молиявий ресурслар керакли ҳажмда ва зарур бўлган пайтда олиниши лозим); - маблағларнинг муайян манбаини жалб этиш билан боғлиқ хатар (корхона акцияларини чиқариб маблағлар жалб этилганда, маблағлар эгалари маблағни корхонадан қайтариб берилишини оддий вазиятда талаб эта олмайди, банк кредити эса баъзи шартлар бажарилмаса, банк томонидан муддатидан олдин ҳам қайтариб олиниши мумкин). Молиявий ресурсларни тақсимлашда инвестицион характердаги узоқ муддатли ва қисқа муддатли қарорларни таҳлил этиш ва уларга баҳо бериш тақозо этилади: - муайян молиявий ресурсларни уларнинг бошқа турларига (моддий, меҳнат, пул ресурсларига) айлантирилиши қанчалик даражада фойдали эканлиги; - асосий воситаларга қўйилмаларнинг мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлиги, асосий воситаларнинг таркибий тузилиши; - айланма маблағларнинг оптималлиги (яхлит равишда ва турлари бўйича); - молиявий қўйилмаларнинг самарадорлиги.

Юқорида кўрсатилган барча йўналишларда молиявий қарорлар қабул қилинишида ликвидлик, молиявий барқарорлик ва рентабеллик талабларини бир-бири билан муросага келтириш зарур бўлади. Мазкур талабларни эътиборга олган ҳолда узоқ муддатли активларга маблағ ажратилиши, маблағлар манбалари бошқарилиши, хатарлар даражаси бошқарилиши зарур бўлади. Бозор муносабатлари шароитида йирикроқ корхона молия бозорлари билан озми-кўпми боғланган бўлади. Бу боғланиш хилма-хил: компания қимматли эмитенти, инвестор, қарз олувчи, чайқовчи ва бошқа кўринишларда бозорда иштирок этади. Унинг молия бозорларидаги операциялари молиявий дастаклар ёрдамида амалга оширилади. Молиявий дастаклар тушунчасини тадқиқотчилар турлича талқин этадилар. Энг кенг тарқалган талқинда молиявий дастаклар молия бозорларида савдога қўйиладиган узоқ ёки қисқа муддатли инвестициялар шакллари бўйича тузиладиган битимлар деб қаралади. Шундай қилиб молиявий дастакларга акциялар, облигациялар, фьючерслар ва бошқа шу кабилар киради. Бизнинг фикримизча, молиявий дастаклар тушунчаси кенгроқ талқин этилиши лозим. Молиявий дастаклар молиявий ресурслар қўлга киритилиши ёки бошқаларга берилиши пайтидаги муносабатларни расмийлаштиришга хизмат қилувчи воситалардир. Бу муносабатлар эса ҳар доим ҳам битишувлар кўринишида майдонга чиқавермайди. Молиявий менежментда қўлланадиган усуллар ва воситаларни шартли равишда уч гуруҳга ажратиш мумкин: умумиқтисодий, прогноз-таҳлилий ва махсус. Уларнинг барчаси назорат мақсадларида ҳам қўлланади. Биринчи гуруҳга иқтисодиётини давлат томонидан бошқариш доирасида жорий этилган ва давлат томонидан қатъий равишда тартибга солинадиган муносабатлар ва воситалар киради; кредитлаш, қарз операциялари, касса операциялари, ҳисоб-китоб операциялари, суғурталаш тизими, молиявий санкциялар тизими, траст операциялари, гаров операциялари, трансферт операциялар, амортизация ажратмалари тартиби, солиққа тортиш тизими ва бошқалар.

Иккинчи гуруҳга молиявий режалаштириш, солиқ тўловларини режалаштириш, прогнозлаш методлари, омиллар бўйича таҳлил, моделлаштириш ва бошқалар киради. Улардан фойдаланиш корхона молиявий менежмент ходимларининг билимлари, малакаси ва ташаббускорлигига боғлиқ бўлади. Учинчи гуруҳни корхона молиясини бошқаришнинг махсус методлари ташкил этади: дивиденд сиёсати, молиявий лизинг, факторинг, франчайзинг, фьючерслар, хежлаштириш ва бошқа ҳосилавий молиявий дастаклар. Молиявий бошқаришда ахборот базаси бўлиб биринчи навбатда корхонанинг молиявий ҳисоботлари ва молиявий ҳисобнинг бошқа маҳсулотлари хизмат қилади. Айни пайтда молиявий бошқарувни молия ва солиқ органларининг, банк тизимининг маълумотларисиз, товар, фонд ва валюта биржаларининг ахборотларисиз ҳам тасаввур қилиб бўлмайди. Молиявий бошқарув мамлакатдаги ҳуқуқий ва норматив базага суянган ҳолда амалга оширилади. Уларга қонунлар, Президент фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, вазирликлар ва идораларнинг ўз ваколатлари доирасидаги буйруқлари, кўрсатмалари, нормалари ва йўриқномалари, корхонанинг таъсис ҳужжатлари киради. Молиявий менежмент тушунчаси ва унга халқаро ёндашувлар Жаҳон амалиётидан маълумки, ижтимоий ривожланиш қонуниятларини (иқтисодий, сиёсий ва бошқа) ўрганадиган илмий фанлар соҳаси ва турли даражадаги хўжалик муносабатларининг ҳеч бири молиявий менежмент муносабатлар даражасидагидек аҳамиятли, зиддиятли ва кўп функционал эмасдир. Молиявий менежмент, яъни молиявий бошқарув пул муносабатлари пайдо бўлган даврдан то ҳозирги кунга қадар, корхоналар бошқарувчилари билан молиявий бошқарувчилар ўртасида кескин мунозаралар соҳаси бўлиб келмоқда Молиявий менежмент муносабатларини ҳар томонлама ўрганиш ва тегишли хулосалар чиқариш оптимал солиққа тортиш тизимини ташкил этишнинг асоси ҳисобланади. Уларни бошқаришда молиявий менежментнинг

энг устувор ҳамда назорат тамойилига амал қилиниши натижасида корхона хазинаси даромадларини кўпайиши асос бўлади. ХХ асрнинг 2 ярмида жаҳон хўжалигида революцион ҳамда эволюцион бурилиш даври бўлди. Натижада илмий техник тараққиётнинг кескин авж олиши ва жаҳон хўжалигида товар ишлаб чиқаришнинг кескин ўсиши барча соҳаларда бўлганидек бошқарувнинг илмий концепцияларида ҳам тараққиётлар бўлишига олиб келди. Натижада замонавий молиявий менежмент концепцияси мустақил шакллана бошлади. Унинг асосий муаммоси сифатида субъектларнинг молиявий муносабатлари, пул маблағлари айланишини ички ва ташқи омилларининг таъсирига асосланган ҳолда самарали ташкил этиш масалаларини ўз ичига ола бошлади. Молиявий менежмент фан сифатида шаклланганига кўп вақт бўлгани йўқ. Унинг фундаментал жиҳатларининг ишлаб чиқилиши иккинчи жаҳон уруши арафасида молия назарияси доирасидаги тадқиқотлар таркибида амалга оширилган эди. Хусусан, 1938 йилда Ж. Уильямс таклиф этган молиявий актив қийматини баҳолашнинг модели молиявий бошқарувни илмий асослашнинг дастлабки қадамларидан бири эди. Шунга қарамасдан, Ғарбдаги тадқиқот- чилар молиявий менежментнинг илмий йўналиш сифатида майдонга чиқишини Г. Марковиц номи билан боғлайдилар. 1952 йилда у ўз мақоласида замонавий портфель назариясини баён қилиб берди. 1963 йилда Г. Марковицнинг шогирди Уильям Шарп математик аппаратнинг соддалаштирилган ва амалда қўлланиши мумкин бўлган вариантини ёки бир омилли моделни ( single - factor model ) таклиф этди. Бу моделдан фойдаланиб юзлаб молиявий активларни ўз ичига олган йирик портфелларни самарали бошқариши мумкин эди. Молия назариясининг молиявий активларни бошқаришга қаратилган қисми қимматли қоғозларга баҳо белгиланиши, капитал бозори самарадорлиги конценциясини ишлаб чиқиш, хатарни ва даромадлиликни баҳолаш моделларини яратиш, янги молиявий дастакларни ишлаб чиқиши бўйича тадқиқотларда ривожлантирилди. 1960 йилларда У. Шарп, Ж. Линтнер ва Ж. Моссин молиявий активларнинг даромадлилигини баҳолаш моделини ( Capital Asset Pricing

Model , CAPM ) ишлаб чиқдилар. Мазкур моделда портфелнинг даромадлилиги билан системали хатар (бартараф этилмайдиган хатар) ўзаро боғланади. Шундан кейинги даврда САРМ моделининг ўрнини боса оладиган моделларни ишлаб чиқишга кўплаб уринишлар содир бўлди. Улар орасида энг кўп ном қозонгани баҳо белгилашнинг ҳакамлик назарияси (А rbitrage Pricing Theory , APT ) деб аталади. Бу назарияни Стивен Росс ишлаб чиқди. Моделга кўра ҳар қандай акциянинг даромадлилигини иккига ажратиш мумкин: нормал ёки кутилаётган даромадлилик ҳамда хатар билан боғлиқ, яъни ноаниқ даромадлилик. Иккинчи компонент мамлакатдаги умумий бозор конъюнктураси, жаҳон иқтисодиёти барқарорлиги, инфляция, фоиз ставкалари ўзгариши каби иқтисодий омилларга боғлиқ. Умуман олганда йирик компанияни молиявий бошқаришда икки муҳим масала мавжуд: молиявий ресурсларни қаердан олган маъқул ва уларни нималарга йўналтириш энг самарали бўлади. Бу борада Ф. Модильяни ва М. Миллернинг асарларини тадқиқотлар- нинг таянч нуқтаси деб ҳисоблайдилар. Уларнинг ғояларини ривожлантирган ҳолда ҳозирги молиявий назария фанида икки йўналиш муваффақиятли ривожланмоқда - портфель назарияси ва капиталнинг таркиби назарияси. Ҳозирги пайтда молиявий менежмент илмий йўналиш, амалий фаолият ҳамда ўқув фани сифатида шаклланиб бўлди. У йирик компаниянинг молиясини бошқариш методологияси ва техникасини қамраб олган. У ўз ичига молия назариясининг қатор бўлимларини, бухгалтерия ҳисобининг таҳлилий бўлимларини бошқарув назариясининг тушунчаларини қўллаган ҳолда қамраб олади. Жамиятда ижтимоий тузум ривожланиши ва такомили жараёнида молиявий менежмент сиёсати ҳам ўзгарган, молиявий менежмент муносабатлари замонавий мазмун-моҳият касб эта бошлаган. Дастлаб, корхоналарда бошқарувни давлат режаси асосида ташкил этишган бўлса, ҳозирда молиявий менежмент корхоналарни ривожланиши учун хизмат қилади.

Иқтисодчилар бизнесни ташкил этишнинг замонавий назариялари ( theories of the firm ) орқали корхона фаолиятининг устувор мақсадини турлича тушунтирадилар. Энг кенг тарқалган ёндашувда фирма ўз эгаларига максимал даромад келтириши лозим деб қаралади. ( Profit Maximisatiyon Theory ). Анъанавий янги классик иқтисодий моделга кўра фирма фойдани максималлаштириш учун фаолият олиб боради. Эркин рақобат шароитида узоқ муддатли даврда фойданинг максимумига эришиш мумкин эмас, яъни суммар даромад нолга тенг бўлади. Шунинг учун бизнеснинг барча иштирокчиларини қониқтирувчи «нормал» фойда вужудга келади. Мазкур назария доирасида бошқа мезонлар ҳам қўлланилади: акцияга даромад ва инвестицияларнинг рентабеллиги ( ROI ). Бошқарув функциялари ёлланма ходимлар томонидан ижро этиладиган фирмалар учун эгалик қилиш функциялари билан бошқариш ва назорат қилиш функциялари ўртасидаги узилганлик хос бўлади. Бизнеснинг ташкилий шакллари мураккаблашуви билан мазкур муаммо кескинлашади. Бу эса қатор бошқарув назариялари пайдо бўлишига олиб келди. Улар орасида «Ваколатларни узатиш назарияси ёки Агентлик назарияси» ни ( Agency Theory ) алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Бу назариянинг асосида фирма эгалари манфаатларининг унинг бошқарув ходимлари манфаатларига қарши қўйилиши ётади (Корпорация шаклидаги фирмада унинг эгалари оператив бошқариш билан шуғулланмайдилар, балки тегишли ходимларни ёллайдилар). Ҳозирдаги фойда билан келажакдаги фойдадан бирини танлашни назарда тутувчи муқобил ечимлар таҳлил этилишида акциядорлар манфаатлари билан бошқарув ходимлари манфаатлари ўзаро мувофиқ келмаслиги мумкин. Бундан ташқари бошқарув ходимларининг бир-бири билан низолашувчи гуруҳларга бўлиниб кетиши ҳам истисно этилмайди. Бу гуруҳларнинг ҳар бири ўз манфаатларини кўзлайди. Шунинг учун «Манфаатдор шахслар назарияси» ( Stakholder Theory ) ҳар қандай фирма фаолиятининг мақсадлари мазкур фирмага бевосита ёки билвосита дахлдор бўлган юридик ва жисмоний шахсларнинг - акциядорлар, ёлланма бошқарув ходимлари, контрагентлар, давлат органлари - ўзаро

низолашувчи мақсадларини уйғунлаштиришдан иборат деб қарайди. Хусусан, фирма фақат фойдани максималлаштиришга интилиш билан кифояланиб қолмасдан, ўз ходимларининг ижтимоий аҳволи, атроф-муҳит ҳақида ҳам ғамхўрлик қилиши лозим. Сўнгги даврда «Акциядорларнинг бойлигини максималлаштириш назарияси» кенг тарқалди ( Welth Maximision Theory ). Маълумки, мавжуд мезонлардан ҳеч бири - фойда, рентабеллик, ишлаб чиқариш ҳажми ва бошқалар - қабул қилинаётган молиявий характердаги қарорларнинг самарадорлигини умумлаштирувчи мезони сифатида қаралиши мумкин эмас. Бундай мезон биринчидан, фирма эгаларининг даромадларини башоратлашга асосланиши, иккинчидан, асосланган аниқ ва равшан бўлиши, учинчидан эса, бошқарув қарорлари қабул қилишнинг маблағлар манбаларини қидириш, инвестициялаш, даромадларни (дивидендларни) тақсимлаш ва бошқалар сингари барча жиҳатлари учун маъқул келадиган бўлиши лозим. Мазкур шартларга энг юқори даражада ўз капиталини максималлаштириши мезони, яъни фирма оддий акцияларининг бозор қиймати жавоб беради деб ҳисоблайдилар. Чунки фирма эгаларининг фаровонлиги жорий фойданинг ортишидагина эмас, балки улар мулкининг бозор баҳоси ортишида ҳам ифодаланади. Шунинг учун келажакда акциялар қиймати ортишини таъминловчи ҳар қандай молиявий қарор корхона эгалари ва бошқарув ходимлари томонидан мақбул деб топилиши лозим. Лекин мазкур мезондан фойдаланиш амалиётда қатор сабабларга кўра қийин кечади: - у келажакдаги даромадлар, харажатлар, пул оқимларининг ва улар билан боғлиқ хатарнинг эҳтимолий баҳоланишига асосланади; - барча фирмалар ҳам молиявий таҳлилчилар томонидан бир хилда талқин этилаётган бозор қийматига эга эмаслар, хусусан, агар фирманинг акциялари фонд биржасида сотилмаётган бўлса, акцияларнинг бозор қийматини аниқлаш қийинлашади; - айрим ҳолларда мазкур мезонни умуман қўллаб бўлмаслиги мумкин. Масалан, келажакда ўта юқори дивидендлар олишга умид боғлаб, таваккалига

капитал солинганда, бундай компанияларнинг акциялари бозор баҳоси хатар даражасига боғлиқ ҳолда муайян даражада пасайиши мумкин; - агар фирма олдига максимал фойда олиш вазифаси эмас, балки бошқа вазифа қўйилган бўлса, мазкур мезонни қўллаб бўлмайди. Масалан, фирма фаолиятида хайрия ва бошқа ижтимоий мақсадлар устувор қўйилиши мумкин. Фирманинг бозор қийматини максималлаштириш мезонини қўллаб бўлмайдиган ҳолларда молиявий қарорларни асослашда фойда ва рентабелликнинг абсолют ва нисбий кўрсаткичларидан фойдаланиш тавсия этилади. Лекин бу ҳолда «фойдани максималлаштириш» мезонининг нуқсонлари мавжудлигини назардан қочирмаслик лозим: - фойда кўрсаткичининг турли хиллари мавжуд (асосий фаолиятдан фойда, баланс фойдаси, солиқларни тўлашга қадар фойда, солиққа тортиладиган фойда, соф фойда ва бошқалар). Шунинг учун молиявий қарорлар самарадорлигини баҳолашда қўлланадиган муайян фойда кўрсаткичи етарли даражада асосланиши ва аниқ бўлиши талаб этилади; - агар икки хил муқобил вариантлар даромадлар башоратланаётган ҳажми ва ҳосил бўлиши муддатлари бўйича фарқланса, фойда мезонини қўллаб бўлмайди; - фойда мезони олинадиган даромадларнинг сифатини, эҳтимолийлигини ва даромад олинишидаги хатарларни эътиборга олмайди. Шундай қилиб, ҳозирги пайтда фирма акциялари бозор қийматини максималлаштириш мезонини энг асосланган ва устувор деб қараш мумкин. Лекин бу мезон капитал бозорида қимматли қоғозларга баҳолар белгиланишида чекловлар ва камситишлар бўлмаганида, яъни «талаб-таклиф» қоидаси тўла равишда амал қилганида ўзини чинакамига намоён этади. Қимматли қоғозларнинг бозор баҳоси шаклланиши билан боғлиқ ҳолда инвесторларнинг ҳаракатлари амалга оширилади. Бозор таҳлили назариясига кўра ( Market Analysis Theory ), баҳоланаётган (котировкаланаётган) қимматли қоғознинг ҳақиқий қадр- қиймати фақат бозор коньюнктураси билан белгиланади, демак, динамикасининг тренд таҳлили натижалари бўйича башорат қилиниши мумкин.

Бу назарияга мувофиқ потенциал инвесторлар акцияларни сотиб олиш ёки сотиб юбориш бўйича қарорларида асосан уларнинг баҳолари динамикасига асосланадилар. Бироқ, йирик фонд биржалари иш амалиёти мазкур мезонга доимо ҳам риоя этилавермаслигини кўрсатади. Амалий жиҳатдан «Тусмоллаб юриш назарияси» ( Random Woek Theory ) анча реалроқ кўринишига эга. Бу назарияга биноан акциялар курслари ва фьючерс баҳолар тартибсиз ўзгаради ва уларни ўтмишдаги конъюнктура маълумотларини қайта ишлаш йўли билан ҳам олдиндан айтиб бериш мумкин эмас. Ушбу назарияга таянган ҳолда самарали бозорнинг гипотезаси ( Efficient Market Hypothesis , EMH ) ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра, бозорга кириш тўла эркин бўлганда ҳар бир дақиқада акциянинг баҳоси унинг ички қийматининг энг аниқ баҳоланишидир ва, демак, бўлажак баҳосини ҳам энг аниқ ифодалайди. Молиявий менежмент фанининг предмети ва вазифалари Молиявий менежмент ёки молиявий бошқарув корхонада унинг фаолияти учун пул жамғармалари шаклланиши, тақсимла- ниши ва ишлатилиши жараёнларини ташкил этишга ва бошқаришга қаратилган. Молиявий бошқарув биринчи навбатда қисқа муддатли ва жорий вазифаларни ҳал этишга хизмат қилсада, у корхонанинг стратегик ривожланиши йўналишини белгилашда ҳам жуда муҳим ўрин эгаллайди. Молиявий бошқарувнинг диққат марказида қуйидаги вазифалар туради: - фойдани кўпайтириш; - корхонада пул оқимлари узлуксизлиги ва балансланганлигини таъминлаш; - корхона капитали таркибини оптималлаштириш; - молиявий барқарорликни таъминлаш; - мулкдорлар (акциядорлар), инвесторлар, кредиторлар учун корхонанинг молиявий-иқтисодий аҳволини ойдинлаштириш; - инвестиция жозибадорлигига эришиш;

- молиявий ресурсларни жалб этишда бозор механизмларидан фойдаланиш. Бозор иқтисодиётига ўтиш даври корхоналари учун аксарият ҳолларда молиявий ресурслар етишмовчилиги муаммоси мавжуд бўлади. Унинг замирида корхона маҳсулотнинг етарли даражада рақобатбардош эмаслиги, харидорларнинг тўлов қобилияти паст эканлиги, ҳисоб-китобларнинг пулсиз шакллари қўлланиши, корхона фаолиятига маъмурий аралишувлар, солиқ юки оғир эканлиги каби қатор сабаблар ётади. Шунинг учун молиявий бошқарувда корхонанинг нормал фаолияти учун зарур бўлган пул маблағлари етарлилигига эришиш ва корхонанинг тўлов қобилиятини сақлаб туриш биринчи даражали вазифага айланади. Молиявий бошқарув корхона фаолиятининг стратегик ва тактик мақсадларига самарали эришилишини таъминлаши, яъни у мақсадли тус олиши учун корхонанинг молиявий сиёсати ишлаб чиқилиши зарур. Молиявий сиёсат ишлаб чиқилиши қуйидагиларни ифодалайди: - корхона молиявий-иқтисодий аҳволини таҳлил қилиш; - корхонанинг ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш ва солиқ тўловчи сифатидаги фоалиятини режалаштириш; - айланма маблағларни, кредиторлик ва дебиторлик қарздорлигини бошқариш; - харажатларни тақсимлаш ва амортизация сиёсатини бошқариш; - дивиденд сиёсатини танлаш. Молиявий-иқтисодий аҳволни таҳлил қилишда корхона мулкий таркиби, молиявий қўйилмалари, ўз капиталини шакллантириш манбалари, қарз маблағлари миқдори ва манбалари аниқлаб олинади, корхонага моддий ресурслар етказиб берувчилар ва харидорлар билан ўзаро муносабатлар, сотишдан тушум ҳажми ва сотиш миқдори баҳоланади. Таҳлил уч асосий йўналишда амалга оширилади. Горизонтал таҳлил - жорий давр кўрсаткичлари аввалги даврлар ёки режа (смета) билан таққосланади. Вертикал таҳлилда умумий якуний кўрсаткичдаги алоҳида моддалар солиштирма оғирлигини аниқлаш ва кейинчалик натижани ўтган давр маълумотлари билан таққослаш амалга

оширилади. Тренд таҳлилида қатор йиллардаги ҳисоботлар кўрсаткичлари ўзгаришлари аниқланади ва тренд (эгри чизиқ) ясалади. Таҳлил жараёнида таққословларни амалга оширишда турли даврларда қўлланган режалаштириш усуллари, бухгалтерия ҳисоботларида қўлланган ҳисоб сиёсати хусусиятлари, корхона фаолияти йўналишлар ўзгариши (диверсификация) ва бошқа омиллар эътибордан четда қолмаслиги лозим. Кўриниб турибдики, молиявий бошқарув олдига қўйилаётган вазифалар корхонада унинг молиявий-иқтисодий аҳволини таҳлил этиш билан шуғулланадиган хизматни ташкил этишни тақозо қилади. Мазкур хизмат муайян давр ичида ишлаб чиқариш харажатлари, корхонанинг пул чиқимлари ва даромадларини таҳлил этиши, турлича базавий кўрсаткичлар билан таққослаши ҳамда ўзгаришлар (тафовутлар) мазмун-моҳиятини, сабабларини ўрганиб чиқиши мақсадга мувофиқдир. Корхонага пул тушумлари ва чиқимлари оқимини соғломлаштириш учун, биринчи навбатда, дебиторлик ва кредиторлик қарздорлиги айланишини таҳлил қилиш, қарзларни вақти-вақти билан инвентаризациялаш, корхонага қўлланган жарима чораларининг сабабларини ва айбдорларини аниқлаш, зарур ҳолларда даъво ишини олиб бориш лозим бўлади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодиётни эркинлаштириш стратегияси доирасида сўнгги пайтларда корхоналарга амортизация сиёсатини танлашда муайян имконият-лар яратиб берилмоқда. Корхона жадаллаштирилган амортизация- сини қўллаши ва шу йўл билан харажатларни ошириши мумкин. Бу маҳсулот таннархига ва баҳо сиёсатига, мол-мулк солиғи ва фойда солиғига таъсир кўрсатади. Акциядорлик жамияти сифатида фаолият кўрсатувчи корхонада дивиденд сиёсати ишлаб чиқилиши зарур бўлади. Бу бир томондан, мулкдорлар манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, иккинчи томондан корхонанинг бўлажак инвесторлар учун жозибадорлигини ошириш мақсадларига хизмат қилади. Айни пайтда, корхона эгалари манфаатлари фақат дивидендлар олишдан иборатдир деб, тасаввур қилиш тўғри бўлмайди. Фойданинг дивидендларга тўла

йўналтирилиши корхонадаги жамғариш жараёнига салбий таъсир этади. Корхонанинг барқарор истиқболини, рақобатбардошлигини, молиявий барқарорлигини таъминлаш учун фойданинг муҳим қисми қайта инвестиция ланиши лозим. Демак, дивиденд сиёсати корхонанинг умумий молиявий- иқтисодий аҳволидан келиб чиқиб белгиланади. Молиявий бошқарув олиб борилишида жуда муҳим жиҳатларидан яна бири қарз маблағлардан оқилона фойдаланиш- дир. Корхона бозорда мустаҳкам мавқега эга бўлса, шу асосда унинг маҳсулотлари сотилиши етарли даражада фойда ҳажмларини таъминлаётган ва бу фойдани оширишнинг реал имкониятлари мавжуд бўлса, ишлаб чиқариш ҳажмларини кенгайтириш учун қарз маблағлар, шу жумладан узоқ муддатли негизда, жалб этилиши мумкин ва бундай имкониятлардан фойдаланиш мутлақо ўринли бўлади. Юқорида таъкидланганидек, молиявий бошқарув корхона фойдасини ёки корхонанинг иқтисодий самарадорлигини оширишга қаратилган. Албатта, фойда иқтисодий самарадорлик- нинг жуда муҳим ифодаси, лекин самарадорликнинг бошқа жиҳатлари ҳам мавжуд. Молиявий менежмент самарадорликнинг барча жиҳатларига таъсир этиши лозим. Молиявий менежментда қарорлар қабул қилиш Корхонада молиявий бошқарув корхона фаолияти турли томонлари билан боғлиқ мақсадларга бўйсундирилади. Молиявий бошқарувнинг қанчалик самарали эканлиги ҳам шу мақсадларга эришилиши даражасида ўз ифодасини топади. Албатта, корхона учун таърифланиши аниқлиги ва миқдорий баҳоланиши мумкинлиги бўйича фарқланувчи кўплаб мақсадлар хос: - рақобат кураши шароитларида компаниянинг омон қолиши; - банкрот бўлмаслик ва йирик молиявий омадсизликлардан ўзини асрай олиш; - рақобатчилар билан курашда етакчилик; - фирманинг бозор қийматини максималлаштириш;

- корхона иқтисодий салоҳиятини оширишнинг барқарор суръатлари; - ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмларининг ўсиши; - фойдани максималлаштириш; - харажатларни минималлаштириш; - рентабелли фаолиятни таъминлаш ва ҳ.к. Юқорида қайд этилган мақсадлардан қайси бирининг устувор деб тан олиниши корхонадаги молиявий бошқарувнинг шакллари, мазмуни, йўналишлари ва усулларига жиддий таъсир кўрсатади. Айни вақтда мақсадлар иерархияси мулкчилик шаклларига, корхонанинг ташкилий-хўжалик шаклига, танлаб олинган бошқарув ташкилий тузилмасига ва бошқа кўплаб ички ва ташқи омиллар ва шарт-шароитларга боғлиқ бўлади. Молиявий қарорлар қабул қилишнинг пойдевори сифатида молиявий менежментнинг илмий мазмунини ташкил этувчи назариялар хизмат қилади. Бошқачасига айтганда, назариялар молиявий менежерларга нима қилиш лозимлиги ҳақида энг умумий кўрсатмаларни беради. Албатта, ҳар қандай назарий ёндашув муайян шарт-шароитларни назарда тутади. Улардан баъзиларининг амалда мавжуд бўлмаслиги назарий хулосани амалий вазиятга нисбатан қўллаб бўлмасликка ҳам олиб келиши мумкин. Бироқ, назарий ёндашувларнинг муҳимлигини инкор этиш мумкин эмас. Молиявий менежмент назариясининг энг муҳим тушунча- ларидан бири идеал ёки мукаммал капитал бозори тушунчасидир. Мазкур тушунча ўз ичига қуйидаги шарт-шароитларни олади: 1) трансакция харажатларининг бутунлай йўқлиги; 2) солиқларнинг йўқлиги; 3) кўп сонли харидорлар ва сотувчиларнинг мавжудлиги, бунинг оқибатида алоҳида харидор ёки сотувчининг ҳаракатлари тегишли қимматли қоғознинг баҳосига таъсир этмайди; 4) юридик ва жисмоний шахсларнинг бозорга тенг даражада кира олиши; 5) ахборот таъминоти харажатлари мавжуд эмаслиги, бу ахборотнинг барча иштироқчилар томонидан тенг олиниши мумкинлигини билдиради; 6) ҳаракатланувчи шахсларнинг умид- истаклари бир хиллиги (бир тусдалиги); 7) молиявий қийинчиликлар билан боғлиқ харажатларнинг йўқлиги.

Реал ҳаётда бу шарт-шароитларнинг тўла-тўкис мавжуд бўлишига эришилиши жуда қийин. Назария кўплаб шартларга асосланган бўлса ҳам бу шартларни бирин-кетин «юмшатиш» ва шу тарзда муайян омилларнинг пировард натижаларга таъсирини аниқлаш мумкин. Бундай таҳлил эса молиявий қарорларни ишлаб чиқишда жуда фойдали бўлади. Молиявий бошқарув назарий тушунчаларидан яна бири дисконтланган пул оқимидир ( Discounted Cash Flow , DCF ). Барча молиявий қарорлар у ёки бу даражада башоратланаётган пул оқимларини баҳолашга асосланади. Шунинг учун дисконтланган пул оқими таҳлили жуда муҳим аҳамиятга эга. DCF таҳлили концепцияси биринчи марта Жон Бэрр Уильямс томонидан ишлаб чиқилган эди ( Williams J . B . The Theory of Investment Value . Cambridge , Mass , 1938). Майрон Ж.Гордон бу методни корпорациялар молиясини бошқаришда биринчи бўлиб қўллади ( Gordon M . J . The Investment , Financing , and Valution of the Corporation . Homewood , Jll .: Irwin , 1962). DCF таҳлили пулнинг вақтдаги қийматига асосланган. Бугунги доллар бирор муддатдан кейин олинадиган доллардан қадрлироқ, чунки у ҳозир бирон-бир активга инвестицияланса, қўшимча даромад келтиради. DCF таҳлили ўз ичига тўрт босқични олади: 1) башоратланаётган пул оқимларини ҳисоблаб чиқиш; 2) пул оқимлари учун хатар даражасини баҳолаш; 3) хатарнинг аниқланган даражасини таҳлилга киритиш; 4) пул оқимининг келтирилган қийматини аниқлаш. Дисконтланган пул оқимларининг ҳар қандай таҳлилида муқобил харажатларни эътиборга олувчи дисконт ставкасини қўллаш лозим. Мазкур ставка қуйидаги омилларнинг таъсирини акс эттириши лозим: 1. Муайян пул оқимининг хатар даражаси. Дисконт ставкаси таҳлил этилаётган оқимларга хос бўлган хатар даражасини акс эттириши лозим. Хатар даражаси қанчалик юқори бўлса, дисконт ставкаси ҳам шунчалик баланд бўлади. 2. Даромадлилик кўрсаткичининг устунроқ даражаси, яъни дисконт

ставкаси иқтисодиётда вужудга келган ўртача даромадлиликни акс эттириши лозим. 3. Пул оқимларининг даврийлиги, яъни пул оқимлари кўриб чиқилаётган вақт оралиқлари - йил, ярим йил ёки бошқа вақт оралиғи. Одатда дисконт ставкаси ва пул оқими миқдори йиллик ҳисобда келтирилади. Лекин пул оқими таҳлилида вақт оралиғи йилдан фарқ қилса, бу дисконт ставкасида акс этиши лозим.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Молиявий назоратнинг моҳияти ва функциялари

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Менежментнинг тамойиллари ва функциялари

Молиявий менежментнинг инструментлари

Пулнинг моҳияти ва функциялари