Молиявий менежментнинг инструментлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Молиявий менежментнинг инструментлари

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

297.5 KB

Ko'chirib olish

Молиявий менежментнинг инструментлари Режа: 1. Корхоналар молиявий сиёсати ва уни ишлаб чиқиш босқичлари. Молиявий стратегия ва тактика 2. Ҳисоб ва солиқ сиёсати 3. Кредит сиёсати 4. Асосий капитални бошқариш ва амортизация сиёсати 5. Нарх сиёсати 6. Дивиденд сиёсати 7. Молиявий таҳлил - молиявий менежментнинг муҳим инструменти сифатида 8. Корхоналарда молиявий назоратни ташкил қилиш мазмуни 9. Корхона фаолиятида молиявий назоратни ташкил этиш 10. Молиявий назоратда қўлланиладиган асосий кўрсаткичлар

Корхоналар молиявий сиёсати ва уни ишлаб чиқиш босқичлари. Молиявий стратегия ва тактика Корхонанинг молиявий сиёсати - бу корхона молиявий менежментининг бизнесни юритиш мақсадларига эришиш борасидаги мақсадга йўналтирилган ва изчил равишда амалга ошириб борилиши лозим бўлган саъй-ҳаракатлар дастурини англатади. Корхона молиявий сиёсатининг мақсади қуйидагиларда ифодаланиши мумкин: • рақобат кураши шароитида корхонанинг муваффақиятли фаолият кўрсатишига эришиш; • йирик молиявий йўқотишлардан ва банкротликдан корхонани асраш; • рақобатчилар билан курашда етакчиликка (лидер бўлишга) эришиш; • корхонанинг бозор қийматини максималлаштириш; • корхона иқтисодий салоҳиятини барқарор ўстириш; • ишлаб чиқариш ва реализация ҳажмини ошириш; • фойдани максималлаштириш; • харажатларни минималлаштириш; • рентабеллик фаолиятни таъминлаш • ва бошқалар. Корхона молиявий сиёсатининг у ёки бу мақсадларидаги устуворлик, энг аввало, бизнесни юритишнинг мақсадларига мувофиқ равишда аниқланади. Қўйилган мақсадларга эришиш учун молиявий механизмнинг тегишли элементлар ва воситаларидан фойдаланилади. Молиявий сиёсат молиявий воситалардан фойдаланишда мужассам бўлган бошқарувнинг салоҳиятли имкониятларини, ишнинг конкрет методларига асосланади, молия тизимининг (бошқарув субъектлари) органларини ташкил қилиш билан ягона жойга боғлашга имкон беради. Корхонада молиявий сиёсат молия механизми орқали амалга оширилиб, унинг фаолияти қуйидаги принциплар асосида қурилади: • молия механизми элементларининг ўзига хос бўлган хусусиятларини

инобатга олиб молиявий бошқарувни амалга ошириш; • корхонада молиявий муносабатлар барча иштирокчилар функцияларининг умумий мақсадга йўналтирилганлиги; • барча қуйи бошқарув органларининг фаол иштирокида марказдан умумий бошқариш. Молиявий сиёсатни амалга оширишнинг (ўтказишнинг, ҳаётга татбиқ этишнинг) асосий методологик принциплари қуйида- гилардан иборат: • пировард мақсадга боғлиқлик; • хўжалик барча бўлинмалар ўзаро алоқалари молиявий- иқтисодий баланслаштирилганлиги (мувозанатлилиги, мутаносиблиги); • реал (ҳақиқий) имкониятлар асосида ички ва ташқи иқтисодий шароитларни ҳисобга олиш. Молиявий сиёсатнинг амалга оширилишини корхона томонидан ўз функциялари ва дастурларини (узоқ, ўрта ва қисқа муддатли) бажариш учун молиявий ресурсларни мобилизация қилиш (жалб қилиш), уларни тақсимлаш ва қайта тақсимлашга йўналтирилган тадбирларнинг мажмуи таъминлайди. Молиявий сиёсат, энг аввало, молиявий ресурсларнинг тежамли ва самарали ҳажмини шакллантиришга йўналтирилган (қаратилган) бўлиши керак. Чунки айнан молиявий ресурслар ҳар қандай ўзгаришларнинг моддий асосини ташкил этади. Шунга мувофиқ равишда молиявий сиёсатни аниқлаш ва уни шакллантириш учун корхонанинг молиявий аҳволи тўғрисида ишончли маълумотлар зарурдир. Бу эса корхонадаги бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботлар ишончли бўлишига таянади. Молиявий сиёсатнинг мазмуни у қамраб олиши мумкин бўлган молиявий муносабатлар ривожланиши йўналишларининг умумий комплекси билан белгиланади. Уларнинг таркибига қуйидагилар кириши мумкин: • молиявий сиёсатни, унинг мақсадларини, принципларини, вазифаларини, амалга ошириш босқичларини ва энг самарали методларини ишлаб чиқиш; • корхонада мамлакатдаги макроиқтисодий вазиятга мос ва айни корхона ички бўлинмаларида ҳам самарадорликни ва иқтисодий ўсишни

рағбатлантирадиган молия механизмини шакллантириш; • корхонада ички ва ташқаридан жалб этиладиган ресурслар ва молиявий оқимларнинг самарали бошқарилишини ошириш бўйича чоралар тизимини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; • молиявий ресурсларни оқилона (оптимал) тақсимлашни ташкил қилиш; • корхонанинг молиявий салоҳиятини шакллантириш ва мустаҳкамлаб бориш. Молиявий сиёсат молиявий стратегия ва тактика орқали рўёбга чиқарилади ва у корхонани бошқариш механизмининг ажралмас қисмидир. Маълумки, бошқариш стратегияси ресурсларни жалб этиш, самарали жойлаштириш сиёсатини танлаб олиш ва асослаб беришдан иборатдир. Молиявий ресурслар борасида бу молия стратегиясини ташкил этади. Бошқарув тактикаси - бу корхонанинг мақсадларини режалар тизими ва уларнинг турли йўналишлардаги ресурс таъминоти (вақт, моддий-техника, ахборот, кадрлар ва бошқалар) бўйича аниқлаштириб олишдир. Қамраб олинаётган вақт интервалларига боғлиқ равишда ишлатилиши режалаштирилаётган ресурслар таркиби ва ҳажми фарқланади. Узоқ даврга қаратилган бошқаришда олдинги ўринга молиявий ресурслар чиқса, тезкор бошқаришда ишлаб чиқариш технологиясига монанд ҳолда моддий ресурслар чиқади. Молиявий менежмент стратегияси ва тактикасини рўёбга чиқарилиши жиҳатидан молиявий менежментни иккига бўлиш мумкин: • Стратегик менежмент; • Оператив - тактик менежмент. Стратегик молиявий менежмент - ўзида инвестициял арни бошқаришни акс эттиради. У танланган стратегик мақсадга эришиши билан боғлиқ . Стратегик молиявий менежмент биринчи навбатда қуйидагиларги кўзлайди: • капитал қўйилмалар лойиҳаларини молиявий томондан баҳолаш; • инвестицион ечимларни қабул қилишда мезонларни танлаш; • капитал қўйилмаларнинг оптимал вариантини танлаш;

• молиялаштириш манбаларини аниқлаш. Инвестицияларни баҳолаш ҳар хил мезонлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Масалан, капитални фойдали қўйиш мумкин, агар: • лойиҳа қўйилган капиталдан келаётган фойда банк фоиз ставкасидан катта бўлса; • инвестициялар рентабеллиги инфляция даражасидан катта бўлса; • шу лойиҳанинг рентабеллиги бошқа лойиҳалар рентабеллигидан катта бўлса. Ҳамма инвестициялар вақтида амалга оширилади, шунинг учун вақт омилини ҳисобга олиш жуда муҳим: биринчидан, қоғозлар баҳоси вақт ўтиши билан пасаяди; иккинчидан, инвестицион давр қанча катта бўлса, молиявий инқироз хавфи шунча катта бўлади. Шунинг учун стратегик менежментда фойдани капиталлаштириш (фойдани капиталга айлантириш) ва бошқа молиявий инқирозни пасайтириш йўллари кенг қўлланилади. Оператив-тактик менежмент ўзида нақд пулни оператив бошқаришини акс эттиради. Нақд пул “каш флоу” ( cash flow ) кўрсаткичи билан белгиланади. Нақд пулни бошқариш қуйидагиларга қаратилган: биринчидан, молиявий мажбуриятлар учун керак бўлган нақд пул суммасини шакллантириш; иккинчидан, вақтинча бўш турган нақд пулни капитал сифатида ишлатилиши орқали даромад олиш. Нақд пулни бошқаришда 3-мақсад назарда тутилиши мумкин: 1) нақд пул тушиши тезлигини ошириш; 2) пул тўлаш тезлигини пасайтириш; 3) қўйилган нақд пул максимал қайтимини тахминлаш. Ҳар хил мақсадларга эришилишининг ўзига хос методлари мавжуд. Биринчи мақсад учун - ишлаб чиқарилган маҳсулот реализациясидан маблағларни тезроқ олиш. Бунда ҳисоб-китобнинг самарали шакллари, дебиторлардан тўловни олиш йўллари қўлланилади.

Дебитор қарзларни бошқариш қуйидагиларни кўзлайди: биринчидан, маблағлар айланиш тезлиги даврини бошқариш; иккинчидан, умидсиз дебитор қарзлар (йўқолган, бузилган бойликлар) бўлмаслигининг назорати; учинчидан, дебитор қарзларни камайтириш. Бошқарув жараёнида потенциал харидорларни ва товарлар (хизматлар) учун ҳисоб-китоб шаклларини танлаш муҳим аҳамиятга эга. Масалан: бўнак олиш, олдиндан тўлаш ва ҳоказолар. Харидорларни танлаш қуйидаги мезонлар бўйича амалга оширилиши мумкин: • уларнинг олдинги вақтлардаги тўлов интизоми; • молиявий аҳволларининг ҳолати; • тўлаш даражаси. Дебитор қарзларни бошқариш уларнинг чўзилганлигини ўз ичига олади. Бунинг учун дебитор қарзларни келиб чиққан вақтидан 1-ойгача, 3-ойгача, 6- ойгача ва ҳоказо гуруҳларга бўлиш мақсадга мувофиқ. Иккинчи мақсадга эришиш учун қайтариш муддати келган, лекин ҳозирча оборотда турган пулни сақлашга ёрдам берувчи методлар керак. Масалан, солиқ кредити. Учинчи мақсадга эришиш учун кассадаги нақд пулни бошқарувчи метод зарур. Бу метод пулни минимумгача қисқартиради ва шунга мувофиқ даромад келтирувчи активларга қўйиладиган маблағлар хажмини кўпайтиради. Ҳисоб ва солиқ сиёсати Корхоналар ташкилий-ҳуқуқий шаклларидан қатъий назар барчаси молиявий ҳисобни Республикада ўрнатилган умумий тартибда бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларига мувофиқ ҳолда юритишлари шарт. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари алоҳида хўжалик юритувчи субъектлар ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ҳ исоб сиёсати эса - бу корхона раҳбарияти томонидан

тасдиқланган бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни тузиш бўйича усуллар ва шакллар жамламасидир. Ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқишда унинг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари, Маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархига қўшиладиган, маҳсулот ишлаб чиқариш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) харажатларнинг таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низом ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга асосланиши назарда тутилади. У Ҳукумат, молия ва статистик органларининг меъёрий ҳужжатлари билан бир қаторда, корхоналар хусусиятларини ифодалайдиган таъсис ҳужжатларини ҳам эътиборга олиши лозим. Ҳисоб сиёсатини бухгалтерия ҳисобини юритиш субъектининг маблағларини ҳисобот йилида баҳолашнинг услубий қоидала- рининг йиғиндиси деб таърифлаш мумкин. Ҳар қандай мулкчилик шаклидаги, ташкилий ҳуқуқий тузилишдаги ва тармоққа тегишли субъектлар қуйидаги соҳалар бўйича ўзининг ҳисоб сиёсатини танлаб олиши мумкин: - асосий воситаларнинг амортизациясини ҳисоблаш; - асосий воситаларнинг таъмирлаш сарфларини ҳисобга олиш; - материалларни сотиб олиш сарфларини ҳисобга олиш; - арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмларнинг эскиришини ҳисобга олиш; - моддий айланма маблағларининг ҳисобини ташкил қилиш ва баҳолаш; - ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш; - материаллар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот, жўнатилган товарларни баҳолаш; - ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотни ҳисобда акс эттириш; - маҳсулот (ишлар, хизматлар) реализациясини ҳисобга олиш; - шубҳали қарзлар бўйича ҳар хил захира (резерв)ларни яратиш; - соф фойда ҳисобидан ҳар хил жамғармаларни ҳосил қилиш ва бошқа масалалар бўйича.

Ишлаб чиқариш жараёнларининг тезлашуви, корхоналар иқтисодий фаоллигининг ошиши нуқтаи назаридан солиқларни корхоналар молиявий-хўжалик фаолиятига таъсири кўплаб баҳс ва мунозараларга сабаб бўлади. Корхоналарда хўжалик юритишнинг молиявий барқарорлиги ва самарадорлиги солиқларга қай даражада боғлиқлиги, солиқлар корхонада қабул қилинадиган молиявий қарорларни қанчалик даражада белгилаши мумкинлиги каби саволларга жавоб излаш керак бўлади. Солиқлар қандай манбадан, қандай базадан, қандай миқдорларда ва қайси вақтда ундирилишидан қатьий назар улар албатта, корхонанинг у ёки бу молиявий натижаларини ўзгартиради. Солиқларнинг тўлиқ, ўз вақтида ва ҳеч қандай норозиликсиз тўланиши биринчи навбатда солиққа тортиш механизмининг нақадар тўғри ва адолатли ташкил қилинишига боғлиқ бўлади. Солиққа тортиш тизимининг адолатлилиги, аввало, яратилаётган ялпи ички маҳсулотнинг давлат, корхона ва аҳоли ўртасида қандай нисбатда тақсимланаётганлигида ифодаланади. Корхоналар манфаатлари нуқтаи назаридан солиқларнинг обьектга ёки базага қандай нисбатда бўлиши кўп нарсани англатмайди, аммо солиқларнинг корхоналар молиявий-хўжалик фаолияти натижаларини қандай ўзгартириши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш ва сотиш (муомала) харажатлари таркибига киритилувчи солиқлар ҳам корхоналар ихтиёрида қолувчи фойда ҳажмига таъсир этади. Бу харажатлар таркибига киритилувчи солиқларга қуйидагилар киради: • Ер солиғи; • Юридик шахслар мол-мулк солиғи; • Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ; • Юридик шахслар учун ер солиғи; • Мажбурий ажратмалар. Ресурс солиқларининг хусусияти шундаки, корхона фойда олиши ёки олмаслигидан қатъий назар улар тўланиши лозим (худди эгри солиқлардек). Ҳозирги иқтисодий шароитда улар эгри солиқларга яқиндир, аммо солиқ юкига

таъсири бевоситадир, чунки корхона фойда олмаган тақдирда ҳам, улар ўзгаришсиз бюджетга тўланади ва уларнинг баъзида зарарига ишлашига, айланма маблағларнинг камайишига ҳам олиб келиши мумкин. Бюджетдан ташқари фондларга ажратмалар ҳам солиқ юкига жиддий таъсир қилади. Булар ҳам давр харажатларида ҳисобга олинганлиги сабабли, корхонанинг фойдаси шаклланишига билвосита таъсир кўрсатади. Кредит сиёсати Кредит (лот. Creditum - қарз, credo - ишонаман) - пул маблағлари, товар ва хизматларни келишилган устама (фоиз) тўлаб қайтариб бериш шарти билан маълум муддатларга қарзга бериш. Кредитнинг моҳиятини янада мукаммалроқ ёритишда унинг баъзи муҳим томонларига эътибор берамиз. Қарзга маблағ берувчи томон кредитор (давлат, банк, субъект, хусусий шахс ва б.), қарз олувчи томон эса дебитор дейилади. Кредит келишуви қарздан фойдаланиш шартлари қайд этилган шартнома билан расмийлаштирилади. Кредит муомаласи - қарз берувчи билан қарз олувчи ўртасидаги иқтисодий муносабатдир. Лекин ҳар қандай қарз муносабати ҳам кредит бўла олмайди. Кредит муносабатида олинган маблағ қайтариб берилиши, фойдаланилгани учун ҳақ (келишилган фоизда) тўланиши, муддатли, маълум товар ва номоддий активлар билан таъминланган бўлиши, мақсадли ишлатилиши шарт. Жисмоний кўринишдаги капиталнинг тармоқдан тармоққа ўтиш имкониятлари жуда чекланган. Лекин иқтисодиётда ҳар доим иқтисодий ресурсларни, энг аввало капитални тармоқлар ўртасида қайта тақсимлаш зарурияти мавжуд бўлади. Бу вазифани энг оқилона тарзда кредит механизми ва унинг таркибий қисми бўлган банк кредити адо этади. Банк кредити воситасида молиявий ресурслар пул капитали сифатида жамланади ҳамда тармоқлар ва корхоналар ўртасида бозор механизмлари асосида тақсимланади. Кредитни белгиланган муддат давомида қайтариш ва кредитдан фойдаланганлик учун муайян ҳақ тўлаш зарурлиги кредитга олинган маблағлардан улар юқори самара бера оладиган фаолият соҳаларида

фойдаланишга мажбур этади. Шундай қилиб, кредит иқтисодиёт таркибини такомиллаштириш, уни ижтимоий эҳтиёжлар таркибига мослаштириш, иқтисодиёт самарадорлиги даражасини оширишга хизмат қилади. Банк кредитининг муҳим вазифаларидан бири ишлаб турган корхоналар маблағлари доиравий айланиши узлуксизлигини таъминлаш бўлиб, бу асосан қисқа муддатли кредитлаш воситасида амалга оширилади. Қисқа муддатли кредит корхона ишлаб чиқариш захираларини тўлдиришга, товар-моддий бойликлари сотиб олишга, ишлаб чиқарилган товарларнн сотиш жараёнида вужудга келган маблағлар вақтинча етишмовчилигини тўлдиришга ва бошқа шу каби мақсадларга йўналтирилади. Банк кредити корхоналар фаолияти самарадорлигини оширишга хизмат қилиши туфайли миллий иқтисодиётда фойдаланиш капиталлашуви жараёнини тезлаштиради. Кредитнинг тўловлилиги қарз олувчиларни имкони борича ўз маблағларидан фойдаланишга мажбур қилади. Олинган фоиз воситасида банк ўз харажатларини қоплаш ва жалб этилган маблағлар эгаларига фоиз тўлаш имкониятини беради. Банк кредити учун фоизнинг номинал ва реал даражасини фарқлаш лозим. Фоизнинг реал даражаси унинг номинал даражасидан инфляция суръатларини чегириб ташлаб аниқланади. Бозор иқтисодиёти шароитида фоиз даражалари асосан қуйидаги омилларга боғлиқ бўлади: а) кредит бозоридаги талаб ва таклиф; б) кредитнинг муддати (узоқ муддатли кредитларда таваккалчилик юқори, шунинг учун фоизлар ҳам юқори) ва кредитланаётган соҳадаги иқтисодий хатар даражаси; в) Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси даражаси; г) инфляция суръатлари. Корхона кредит сиёсати биринчи навбатда қуйидаги омиллар билан белгиланади:

- маблағлар йўналтирилаётган инвестицион лойиҳа ёки тадбирнинг таққослама самарадорлиги (рентабеллик минус фоиз ставкаси); - кредитлаш шартлари ва лойиҳанинг ўзини оқлаш муддатлари; - корхона фаолиятидаги умумий хатар даражаси. Асосий капитални бошқариш ва амортизация сиёсати Корхонанинг асосий воситалари деб, ишлаб чиқариш жараёнида бевосита ёки билвосита иштирок этиб, ўзининг қийматини маҳсулот қийматига ўтказиб борувчи активларга айтилади. Асосий воситаларнинг миқдорини пулда ифодалаш учун асосий капитал ва асосий фондлар атамаларидан ҳам фойдаланилади. Асосий капитал қийматини тайёрланаётган маҳсулотга ўтказиш жараёни амортизация деб аталади. Иқтисодий мақсадларига кўра, асосий капитал ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш фондларига тақсимланади. Ишлаб чиқариш асосий фондлари ўз моҳиятига кўра, корхонанинг ишлаб чиқариш потенциалини ташкил қилиб, уларнинг таркибига қуйидагилар киради: * ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари; * узатиш қурилмалари; * қувват машиналари ва ускуналари; * ишчи машиналар ва ускуналар; * транспорт воситалари; * ўлчов, тартибга солиш асбоб-ускуна ва қурилмалари; * фойдаланиш муддати бир йилдан кам бўлмаган ва қонунчиликда белгилаб қўйилган қийматлардаги асбоб-ускуна ва ишлаб чиқариш инвентари. Ноишлаб чиқариш асосий фондлари корхона асосий фондларининг ишлаб чиқаришда бевосита иштирок этмайдиган қисми бўлиб, шу сабабли ўз қийматини тайёр маҳсулотга ўтказмайди. Булар қаторига асосан корхона балансида турувчи турар жой, ошхона, қозонхона, профилактория, клуб, болалар боғчаси ва яслилар, спорт-соғломлаштириш ва бошқа объектлар

киритилади. Маданий-маиший ва соғломлаштириш йўналишидаги ноишлаб чиқариш асосий фондлари ишлаб чиқариш асосий фондлари билан фойдаланиш муддати, натурал шаклнинг сақланиши, ўз қийматини секин-аста йўқотиши каби кўп жиҳатлари билан ўхшашдир. Асосий фондлар маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида бажарадиган ролига қараб икки қисмга бўлинади: 1) актив (фаол) фондлар; 2) пассив (нофаол) асосий фондларга. Актив (фаол) асосий фондларга куч берадиган машиналар ва асбоб- ускуналар, иш машиналари, ўтказгич жиҳозлар, ўлчаш ва тартибга солиш асбоблари киради. Пассив (нофаол) қисмга эса бинолар, иншоотлар ва транспорт воситалари киритилади. Асосий фондларнинг актив (фаол) қисми ишлаб чиқариш асбоб ускуналаридан иборат бўлганлиги учун, улар меҳнат воситалари сифатида маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашадилар. Асосий фондларнинг пассив (нофаол) қисми эса маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашмайди, лекин ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз олиб бориш учун шарт-шароит яратади. Одатда асосий фондларнинг актив (фаол) қисмининг салмоғи қанча кўп бўлса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконияти ҳам шунча кўп бўлади. Асосий фондларнинг актив (фаол) қисмини ошириш йўллари қуйидагилар ҳисобига амалга оширилади: 1) ишлаб чиқариш жараёнларини тўла механизациялаштириш ва автоматлаштириш даражасини ошириш; 2) ишлаб чиқариш майдонларидан оқилона фойдаланиш; 3) бино ва иншоотларни қуришда қурилиш-монтаж ишлари таннархини камайтириш ва ҳоказолар. Асосий воситаларни сотиб олиш, қуриш, ишлаб чиқариш ёки ҳолатини яхшилаш тўғридан-тўғри харажатларни, жумладан, ундан мақсадли фойдаланиш учун зарур бўлган ўрнатиш билан боғлиқ бўлган харажатларни ўз ичига олади. Шу нуқтаи назардан асосий воситаларнинг б ошланғич қиймати - бу асосий воситаларни яратиш (қуриш ва қайта қуриш) ёки сотиб олиш бўйича ҳақиқатда

амалга оширилган харажатлар қиймати бўлиб, жумладан тўланган ва қайта қопланмайдиган солиқлар ва йиғимлар, шунингдек, ташиб келтириш ва монтаж қилиш, ўрнатиш ва фойдаланишга топшириш бўйича харажатларни ва активни тайёр ҳолга келтириш бўйича бошқа харажатларни ўз ичига олади. Асосий воситаларнинг бошланғич қиймати даврий равишда қайта баҳоланади . Қайта баҳолаш натижасидан кейинги асосий воситалар қиймати тиклаш қиймати деб аталади. Маълум санада амал қилаётган бозор баҳолари бўйича асосий воситаларнинг қиймати ж орий қиймат деб аталади. Қ олдиқ қиймат - асосий воситаларнинг бошланғич қиймати ёки жорий қийматидан тўпланган амортизация суммасини айириб аниқланган қийматдир. Тугатиш қиймати - бу асосий воситаларни тугатишда пайдо бўладиган даромаддан тутиш (эксплуатация) харажатларини айиргандан кейинги қийматдир. Асосий воситаларнинг эскириши ва эскирган қийматнинг харажатлар таркибига киритилиши асосий воситаларнинг амортизацияси да ифодаланади. Амортизацияни ҳисоблаш усуллари: 1) қийматни бир текисда ҳисобдан чиқариш усули; 2) бажарилган ишлар ҳажмига пропорционал равишда амор тизацияни ҳисоблаш усули (ишлаб чиқариш усули); 3) тезлаштирилган ҳисоблаш усули: - сонлар йиғиндиси бўйича қийматни ҳисобдан чиқариш усули; - қолдиқни камайтириш (камайиб борувчи қолдиқ) усули. Қийматни бир текисда ҳисобдан чиқариш усулида объектнинг амортизацияланадиган қиймати унинг хизмат қилиш муддати даври мобайнида бир текисда ҳисобдан чиқарилади. Амортизацияланадиган қиймат объектнинг бошланғич қийматидан унинг тугатиш қийматининг айирмаси сифатида аниқланади. Амортизация нормаси эса хизмат муддатига мутаносиб равишда ҳисоблаблаб чиқилади, масалан хизмат муддати 5 йил бўлганда амортизация нормаси 20 фоизга тенг бўлади. Бажарилган ишлар ҳажмига пропорционал равишда амортизацияни ҳисоблаш усули (ишла6 чиқариш усули)

эскириш эксплуатация натижасидир ва уни ҳисоблаш жараёнида вақт роль ўйнамайди деган фикрга асосланади. Қийматни тезлаштирилган ҳисобдан чиқариш усули асосий воситаларнинг эскиришида маънавий эскириш устун туради деган фаразга асосланади. Шунинг учун дастлабки йилларда ҳисобланаётган амортизация суммаси юқори бўлади ва йил сайин камайиб боради. Амортизация нормаси аниқланишини қуйидаги мисолда кўрсатиш мумкин. Юк машинасининг тахмин қилинаётган фойдали хизмат муддати 5 йил. Фойдаланиш йиллари суммаси - 15 йил (кумулятив сон, 1дан 5гача сонлар йиғиндиси 15га тенг). Биринчи йил учун амортизация нормаси 5:15, иккинчи йил учун амортизация нормаси 4:15, учинчи йил учун амортиация нормаси 3:15, тўртинчи йил учун амортизация нормаси 2:15 ва бешинчи йил учун амортизация нормаси 1:15 деб олинади. Демак, бешинчи йил учун ҳисобланадиган амортизация суммаси биринчи йилдагидан 5 марта камроқ бўлади. Камайиб борувчи қолдиқ усулида амортизация нормаси сифатида бир текис усулдагига нисбатан икки баравар оширилган норма қабул қилинади. Лекин амортизацияланадиган қиймат сифатида асосий воситанинг тегишли йилдаги қолдиқ қиймати олинади. Яъни биринчи йилда амортизация бошланғич қийматга нисбатан ҳисобланади. Иккинчи йилда бошланғич қийматдан биринчи йил ҳисобланган амортизация суммаси чиқариб ташланади ва ҳосил бўлган қолдиқ қийматга нисбатан амортизация ҳисобланади ва ҳоказо. Корхонада мавжуд асосий воситаларнинг бутлигини таъминлаш ва улардан оқилона фойдаланишни назорат қилиб бориш учун асосий воситаларнинг инвентаризацияси, яъни йўқламаси ўтказилади. Бу молиявий бошқарув жараёнидаги муҳим тадбирлардан бири бўлиб, йўқлама қилиш бошлангунга қадар қуйидагиларни текшириш зарур: - инвентар варақалари, инвентар дафтарлари ёки рўйхатларининг мавжудлиги ва қандай ҳолатдалиги; - техник паспортлар ёки бошқа техник ҳужжатларнинг мавжудлиги ва қандай ҳолатдалиги;

- корхона томонидан ижарага, сақлашга ва вақтинча фойдаланишга топширилган ёки қабул қилинган асосий воситаларга доир ҳужжатларнинг мавжудлиги. - Ҳужжатлар йўқ бўлса, уларнинг олиниши ёки расмийлаштирилишини таъминлаш зарур бўлади. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари ёки техник ҳужжатларда тафовутлар, ёхуд ноаниқликлар топилган тақдирда уларга тегишли тузатишлар ва аниқликлар киритилиши керак. Асосий воситаларни инвентаризацияловчи комиссия объектларни натура (ашё) кўринишида кўздан кечиради ва йўқлама қилиш рўйхатларида уларнинг тўлиқ номи, вазифаси, инвентарь рақамлари, асосий техник ёки фойдаланиш кўрсаткичларини ва аҳволини қайд этади. Ҳисобда акс эттирилмаган объектлар аниқлаганда, шунингдек, ҳисоб регистрларида уларни тавсифлайдиган маълумотлар бўлмаган ёки нотўғри маълумотлар кўрсатилган объектлар аниқланса, комиссия йўқлама қилиш рўйхатига ана шу объектларни етишмайдиган ёки тўғри маълумотларини киритади. Инвентаризациялаш натижасида аниқланган, лекин ҳисобда бўлмаган объектларни баҳолаш жорий қиймат бўйича амалга оширилади, эскириш эса объектларнинг ҳақиқий техник ҳолати бўйича белгиланади. Баҳолаш ва эскириш тўғрисидаги маълумотлар тегишли далолатномалар билан расмийлаштирилади. Асосий воситалар рўйхатга объектнинг асосий вазифасига мувофиқ номлари бўйича қайд этилади. Агар объект тикланган, таъмирланган, кенгайтирилган ва ёки қайта жиҳозланган ва бунинг оқибатида унинг асосий вазифаси ўзгарган бўлса, у рўйхатга янги вазифасига мувофиқ келадиган ном билан киритилади. Агар комиссия томонидан капитал характердаги амалга оширилган ишлар (янги қаватларни қуриш, янги қўшимча хоналар қуриш ва бошқа) ёки қурилиш ва иншоотларни қисман тугатиш (айрим конструкция

элементларини бузиш) ишлари бухгалтерия ҳисобида нотўғри акс эттирилганлиги аниқланса, комиссия тегишли ҳужжатлар бўйича объектнинг бошланғич қийматининг кўпайиши ёки камайиши суммасини аниқлаши ва амалга оширилган ўзгаришлар ҳақидаги маълумотларни рўйхатда келтирилиши лозим. Бир вақтнинг ўзида комиссия бунда айбдор шахсларни ва у ёки бу объектлардаги ўзгаришлар ҳисоб регистрларида акс этмаганлиги сабабларини аниқлаши лозим. Машиналар, ускуналар ва куч қурилмалари йўқлама қилиш рўйхатларига якка тартибда, инвентарь рақами, тайёрлаган заводи, чиқарилган йили, вазифаси, қувватлари ва ҳоказолар кўрсатилган ҳолда киритилади. Бир хил қийматли, бир цех ёки бўлимга бир вақтда келиб тушган ва гуруҳлаб ҳисобга олиш инвентарь карточкасида ҳисобга олинган хўжалик инвентарлари йўқлама қилиш рўйхатларида бу буюмларнинг сонини кўрсатган ҳолда номлари бўйича келтирилади. Асосий воситаларнинг инвентарь объектларига берилган рақамлар, қоидага кўра, ўзгармаслиги керак . Объектлар ўзларининг техник-ишлаб чиқариш вазифаси бўйича киритилиши керак бўлган асосий воситалар гуруҳидан бошқа гуруҳга хато равишда киритилган ҳолларда, шунингдек, нотўғри рақам қўйилганлиги аниқланган ҳолларда рақамлар ўзгартирилиши мумкин. Инвентаризация пайтида хўжалик юритувчи субъектдан ташқарида бўлган асосий воситалар объектлари (узоқ рейсларда бўлган денгиз ва дарё кемалари, темир йўл ҳаракатдаги таркиби, автомашиналар, капитал таъмирлашга юборилган машина ва ускуналар ва ҳоказо) доимий ишлайдиган ёки ишчи комиссия томонидан, улар хўжаликдан вақтинча чиқиб кетиши пайтига қадар йўқлама қилиниши керак. Фойдаланишга яроқсиз ва тиклаб бўлмайдиган асосий воситалар, йўқлама қилиш рўйхатига киритилмайди . Ана шу объектларга алоҳида рўйхат тузилади ва уларни фойдаланишга топшириш вақти ва ушбу объектларни яроқсиз ҳолга

келтирган сабаблар (шикастланиш, тўла эскириш ва ҳоказолар) кўрсатилади. Бундай объектларни ҳисобдан чиқариш бухгалтерия ҳисоби қоидаларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Ўзининг асосий воситаларини инвентаризация қилиш билан бир қаторда ижарага олинган ва масъулиятли сақлашда бўлган асосий воситалар ҳам текширилади. Бундай объектлар бўйича алоҳида рўйхат тузилади, унда ана шу объектлар масъулиятли сақлаш ёки ижарага қабул қилинганлигини қайси ҳужжатлар билан амалга оширилганлиги кўрсатилади. Асосий воситаларнинг дастлабки қиймати инфляцияни ва бошқа омилларни эътиборга олган ҳолда вақти-вақти билан қайта баҳоланиши мумкин. Нарх сиёсати Корхоналарнинг нарх сиёсати нарх белгилаш мақсадлари ва услублари фарқланадиган тўрт бозор типлари шароитларида олиб борилиши мумкин: соф рақобат, монополистик рақобат, олигополистик рақобат, соф монополия. Нархни шакллантириш ва ўзгартириш корхонанинг даромадларига ва шу орқали молиявий аҳволига жиддий таъсир кўрсатади. Албатта, нарх билан боғлиқ бўлмаган рақобат усуллари аҳамиятини сира ҳам инкор этиш мумкин эмас. Корхонада ўз маҳсулотининг сифат хислатларига, маҳсулот сотишни ташкил этишга, товарлар ҳаракатига, рекламага, маҳсулотга хизмат кўрсатишга ва бошқа йўналишларга катта эътибор беради. Маълумки, бозорда нархлар учта гуруҳ омиллар натижасида шаклланади: 1. Талаб омиллари (бозорда ўхшаш товарлар мавжудлиги ва уларнинг нархлари, бозорга кириш харажатлари, харидорлар даромадлари, харидорларнинг тўловга қобил талаблари кабилар ва шу асосда талабга йўналтирилган нарх сиёсати). 2. Харажат омиллари (ишлаб чиқариш харажатлари, маркетинг харажатлари, фойда).

3. Рақобат омиллари (тармоқдаги фирмалар сони, айнан ўхшаш импорт товарлари, рақобатчилар товарларига бўлган нархлар). Асосий нархни белгилаш кўпинча қуйидагича олиб борилади: - нархлаштириш масаласи умумий равишда қўйилади; - талаб аниқланади; - харажатлар баҳоланади; - рақобатчилар товари ва нархи таҳлил қилинади; - нархни шакллантириш услуби танланади; - охирги натижавий нарх ўрнатилади. Бунда нарх белгилашнинг турли усулларидан фойдаланиш мумкин: «Ўртача харажатлар плюс фойда» тамойили бўйича нарх белгилаш товарнинг таннархига муайян устама қўйишдан иборат бўлиб, нарх белгилашнинг энг оддий усули ҳисобланади. Устама миқдори товар турига қараб, жуда кенг чегараларда тебраниб туриши мумкин. «Кўзланган фойда нормаси» олишни таъминлайдиган нарх белгилаш усулини қўллайдиган ишлаб чиқарувчилар олдиндан сарф этилган капитал учун муайян қайтим (фоиз) олишга интиладилар. Нархни чегаравий харажатлар бўйича белгилаш усулини қўллаш билан фирма маҳсулотнинг қўшимча ҳажми бирлигини алоҳида баҳога сотади, бу ҳолда харажатларнинг фақат бир қисми (ўзгарувчи харажатлар) қопланади. Нарх белгилашнинг бу стратегияси агар фирма ишини тўхтатиш хавфи туғилган ва бошқа қатор ўзига хос шароитларда наф келтириши мумкин. Дивиденд сиёсати Фойдани тақсимлаш пировард натижада акциядорларга дивидендлар ҳисоблаш ва тўлаб бериш масаласига бориб тақалади. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида” Қонуннинг 53-моддасида дивидендга шундай таъриф берилади: “Дивиденд фойданинг солиқлар ва мажбурий тўловлар тўланганидан, қайта инвестиция амалга оширилганидан сўнг

акциядорлар жамияти ихтиёрида қоладиган, акциядорлар ўртасида тақсимланиши керак бўлган қисми”. Кўриниб турибдики, акциядорлик жамиятининг фойдаси биринчи навбатда солиқлар ва мажбурий тўловларга, иккинчи навбатда қайта инвестициялашга (ўз капиталини кенгайтиришга) ва шундан сўнг қолган қисми эса акциядорлар ўртасида даромад сифатида тақсимлашга йўналтирилиши лозим. Жамият уставида фойданинг (даромаднинг) қанча қисми дивидендлар тўлаш учун мажбурий тарзда йўналтирилишини қатъий белгилаб қўйиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки корхонада қайта инвестициялаш зарурий ҳажмларини кўпчилик ҳолларда олдиндан аниқ башорат қилиш қийин. Бозор муносабатлари шароитида фойданинг етарли қисмини капитални кенгайтиришга йўналтирмаслик корхонанинг техник-технологик салоҳиятига ва рақобатбардошлигига салбий таъсир қилади. Шу жиҳатдан олганда дивидендлар ни ҳар қандай ҳолда тўлаб берилиши ҳақидаги қоидани жамият уставига киритиб бўлмайди, дивиденд тўлаш имконияти корхонада юзага келган шароитларга боғлиқ бўлади. Масалани акциядорлар умумий йиғилишида ҳал этилиши энг маъқул вариантдир. Чунки, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, оддий акциялар бўйича ҳам, имтиёзли акциялар бўйича ҳам дивидендлар тўлаш мумкинлиги ва мақсадга мувофиқлиги жамият фаолиятининг натижалари, унинг молиявий аҳволи ва мунтазам ўзгариб турувчи жорий эҳтиёжлари билан белгиланади. Айни пайтда жамиятнинг истиқболи учун тайёргарлик кўриб бормаслик ҳам мумкин эмас. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида акциядорларнинг катта қисми катта дивидендларга умид боғлайди ва ҳатто акциядорлик жамияти ҳар қандай ҳолатда ҳам дивиденд тўлаши мажбурий бўлиши лозим деб ҳисоблайди. Лекин дивидендга айлана оладиган даромадни яратиш лозим. Бундан ташқари, мазкур даромадга барқарор эришилиши шарт-шароитлари ҳам яратиб берилиши талаб этилади. Барқарор ишловчи акциядорлик жамиятлари дивидендларни мунтазам тўлаб беришга интиладилар. Дивидендлар мунтазам тўланиши жамиятга янги акциядорларни жалб этишни осонлаштиради.

Мутахассислар жамиятнинг уставида ишлаб чиқаришни ривожлантириш фондини ташкил этишни ҳамда унга ажратиладиган фойда улушини белгилаб қўйишни, шунингдек, уставда “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида” Қонуннинг 34-моддаси талабларидан кам бўлмаган чегараларда захира фонди ташкил этилишини назарда тутишни тавсия қиладилар. Молиявий таҳлил - молиявий менежментнинг муҳим инструменти сифатида Кoрxoнaлaрнинг мoлиявий фaoлияти кoмплeкс жaрaён бўлиб, у кўрсaткичлaр тизими ёрдaмидa ифoдaлaнaди. Кoрxoнaлaрнинг мoлиявий фaoлияти тaҳлили кoрxoнaлaрнинг мoлиявий рeсурслaри бoрлигини, ҳoлaтини, жoйлaшгaнлигини вa улaрдaн фoйдaлaниш дaрaжaсини ўрганиш ҳисoблaнaди. Юқoридa кўрсaтилгaнидeк, кoрxoнaлaрни мoлиявий фaoлиятини тaҳлил қилишнинг биринчи бoсқичи мoлиявий ҳoлaтни умумий бaҳoлaш ҳисoблaнaди. Бу бoсқичдa кoрxoнaлaр фaoлиятини ҳaжми, умумий сaмaрaдoрлиги, кoрxoнaлaрнинг узoқ муддaтли вa aйлaнмa aктивлaри, кoрxoнaлaрнинг мaжбуриятлaрини тaҳлил этилaди. Бунинг учун қуйидaги кўрсaткичлaрдaн фoйдaлaнилaди: 1. Кoрxoнaлaр фaoлиятининг умумий мутлaқ кўрсaткичлaри; 2. Кoрxoнaлaр фaoлиятининг умумий нисбий кўрсaткичлaри; 3. Кoрxoнaлaр мaблaғлaрининг динaмик вa тaркибий кўрсaткичлaри; 4. Кoрxoнaлaр мaжбуриятлaрининг динaмик вa тaркибий кўрсaткичлaри; 5. Кoрxoнaлaр зaxирaлaри вa xaрaжaтлaрининг динaмик ҳамда тaркибий кўрсaткичлaри. Тaҳлил қилинaётгaн кoрxoнaлaр ҳaр xил бўлиши мумкин, жумлaдaн: - ҳажми бўйичa — мaйдa, ўртa вa йирик кoрxoнaлaр, бу ҳoлaт мoлиявий тaҳлилнинг йўнaлишлaри вa чуқурлигигa тaъсир кўрсaтaди; - ҳaр xил тexнoлoгиягa эгa бўлиб, турли тaрмoқлaргa тeгишли бўлaди. Бу ҳoлaт кoрxoнaлaрни aсoсий вa aйлaнмa мaблaғлaр билaн тaъминлaнишигa тaъсир

кўрсaтaди; - кoрxoнaлaр ўзининг мaблaғлaргa бўлгaн эҳтиёжини ўзи вa мaжбуриятлaр ҳисoбидaн ҳaр xил дaрaжaдa қoплaши мумкин. Улaр ҳaммaси кoрxoнaлaрнинг умумий, иқтисoдий, мoлиявий фaoлиятигa, aлбaттa, тaъсир кўрсaтaди. Шу сaбaбли мoлиявий ҳoлaтни тaҳлил қилишдa умумий бaҳoлaш ўткaзилaди. Мoлиявий тaҳлилдa умумий нисбий кўрсaткичлaр кoрxoнaлaр фaoлиятининг мoлиявий ҳoлaтини умумaн ифoдaлaшгa ёрдaм бeрaди. Умумий нисбий кўрсaткичлaр сифaтидa қуйидaги кўрсaт кичлaрдaн фoйдaлaнилaди: 1. Кoрxoнaлaр мoл-мулки қиймaтининг ҳaр бир сўмигa нисбaтaн ишлaб чиқaриш ялпи мaҳсулoт вa ялпи фoйдa, яъни сoлиқлaр тўлaнмaсдaн oлдинги фoйдa. 2. Кoрxoнaлaр ишлaб чиқaриш фoндлaрининг, яъни aсoсий вa aйлaнмa ишлaб чиқaриш фoндлaрининг ҳaр бир сўмигa нисбaтaн ишлaб чиқaрилгaн ялпи мaҳсулoт вa ялпи фoйдa. Кoрxoнa мoл-мулкининг aсoсий қисмини ишлaб чиқaриш фoндлaри тaшкил этaди вa улaрдaн фoйдaлaниш дaрaжaси кoрxoнaлaрнинг мoлиявий ҳoлaтигa бeвoситa тaъсир кўрсaтaди. Молиявий ҳисоботлар маълумотлари молиявий таҳлил учун асос бўлади. У қуйидaги йўнaлишлардa ўткaзилиши мумкин: - мутлaқ кўрсaткичлaр тaҳлили, яъни кoрxoнaлaрнинг мaблaғлaри вa улaрнинг мaнбaлaри ҳaжм кўрсaткичлaри; - гoризoнтaл тaҳлил - кoрxoнaлaр ҳисoбoтидa ифoдaлaнгaн мoддaлaрнинг бир дaвр дaвoмидa мутлaқ вa нисбий ўзгaришлaри; - вeртикaл тaҳлил - кoрxoнaлaр мaблaғлaрини тaркибий ўзгaришлaри тaҳлили; - трeнд тaҳлили - кoрxoнaлaрнинг мoлиявий ҳoлaтини ифoдaлoвчи aлoҳидa кўрсaткичлaрнинг ўзгaриш йўнaлишлaри тaҳлили; - мoлиявий коэффициeнтлaр тaҳлили, бундa мoлиявий коэффициeнтлaр сифaтидa ликвидлик, рeнтaбeллик, ишчaнлик, бoзoргa oид фaoллик, кoрxoнa

кaпитaлининг тaркибий кўрсaткичлaридaн фoйдaлaнилгaн. Мoлиявий коэффициeнтлaр ўз нaвбaтидa икки гуруҳгa бўлинaди: - тaқсимлaниш коэффициeнтлaри; - мувoфиқлaштириш коэффициeнтлaри. Тaқсимлaниш коэффициeнтлaри тўғрисидa г a п бoрaр экaн, кoрxoнa мoл- мулки тaркибидa, aсoсий вa aйлaнмa мaблaғлaрнинг сaлмoқлaри, умумий aйлaнмa мaблaғлaрнинг тaркибидa мoддий вa пул aйлaнмa мaблaғлaрни сaлмoқлaри, кoрxoнa мaблaғлaрининг мaнбaлaри тaркибидa ўзлик мaблaғлaрнинг мaнбaлaри, мaжбуриятлaрининг сaлмoқлaри вa бoшқa тaркибий кўрсaткичлaр тaҳлил этилaди. Мувoфиқлaштириш коэффициeнтлaри тўғрисидa г a п бoрaр eкaн, бу eрдa мoлиявий мустaҳкaмлик, бaлaнс ликвидлиги вa кoрxoнaлaр рeнтaбeллиги кўрсaткичлaри тaҳлил этилaди. Мoлиявий мустaҳкaмлик коэффициeнти — кoрxoнa мoддий мaблaғлaри билaн улaрни қoплoвчи мaнбaлaр ўртaсидaги ўзaрo нисбaт, бaлaнс ликвидлик коэффициeнти — кoрxoнa aйлaнмa мaблaғлaри билaн кoрxoнaнинг қисқa муддaтли мaжбуриятлaри ўртaсидaги нисбaтни ўрганишда қўлланилади. Мoлиявий тaҳлилдa умумий нисбий кўрсaткичлaр кoрxoнaлaр фaoлиятининг мoлиявий ҳoлaтини умумaн ифoдaлaшгa ёрдaм бeрaди. Умумий нисбий кўрсaткичлaр сифaтидa қуйидaги кўрсaт- кичлaрдaн фoйдaлaнилaди: 1. Кoрxoнaлaр мoл-мулки қиймaтининг ҳaр бир сўмигa нисбaтaн ишлaб чиқaриш ялпи мaҳсулoт вa ялпи фoйдa, яъни сoлиқлaр тўлaнмaсдaн oлдинги фoйдa. 2. Кoрxoнaлaр ишлaб чиқaриш фoндлaрининг, яъни aсoсий вa aйлaнмa ишлaб чиқaриш фoндлaрининг ҳaр бир сўмигa нисбaтaн ишлaб чиқaрилгaн ялпи мaҳсулoт вa ялпи фoйдa. Кoрxoнa мoл-мулкининг aсoсий қисмини ишлaб чиқaриш фoндлaри тaшкил eтaди вa улaрдaн фoйдaлaниш дaрaжaси кoрxoнaлaрнинг мoлиявий ҳoлaтигa бeвoситa тaъсир кўрсaтaди.

Корхоналарда молиявий назоратни ташкил қилиш мазмуни Молиявий бошқарув жараёнида назорат функциялари ҳам амалга оширилишининг жуда муҳим ўрин эгаллаши, молиявий назоратсиз самарали молиявий бошқарувга эришиб бўлмаслиги корхона молиясининг моҳиятидан келиб чиқади. Молия назариясининг чет эллардаги деярли барча тадқиқотчилари молиянинг моҳияти ва функцияларини таърифлашда унинг тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси билан бир қаторда назорат функциясига алоҳида эътибор берадилар. Молиянинг тақсимлаш функцияси объектлари деб мамлакат миқёсида ялпи ички маҳсулот ва миллий даромад, корхона миқёсига эга тушумлар, даромадлар, харажатлар, қарзлар ва фойда ҳисобланади. Мамлакат миқёсида молиявий ресурслар ҳудудлараро ва тармоқлараро қайта тақсимланади, шунингдек, умуммиллий эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилади. Корхона миқёсида молиявий ресурслар шаклланиши ва йўналтирилишида корхона фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадлари биринчи ўринда туради. Молиявий ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёни қанчалик даражада оқилона, тежамли ва самарали юз бераётганлигини молиявий назорат орқали аниқланади. Молиявий назоратнинг объекти бир томондан ресурслар ва даромадлар тўла ва имкони борича арзон шаклланиши бўлса, иккинчи томондан бу ресурсларнинг тежаб-тергаб ва юқори самара билан ишлатилишидир. Молиявий назорат натижаларига суянган ҳолда молиявий ресурслар тақсимланиши пропорциялари, ўз вақтида ва тўлалигича корхона ихтиёрига келиб тушиши ва, энг муҳими, ушбу ресурслардан қай ҳолатда тежамли ва самарали фойдалани- лаётганлиги ҳақида маълумотларга эга бўлинади. Молиянинг назорат функцияси алоҳида тарзда эмас, балки унинг ресурсларни шакллантириш, тақсимлаш ва ресурслардан самарали фойдаланишни рағбатлантириш каби вазифалари билан уйғунлашган ҳолда амал қилади. Бу функциялар биргаликда содир бўлиши молиянинг иқтисодий моҳияти том маънода ягона эканлигидан келиб чиқади. Айниқса, тақсимлаш ва назорат

функцияларида молиявий муносабатларнинг бир-биридан ажратиб бўлмайдиган томонлари бирлиги акс этади. Корхонанинг кундалик реал ҳаётида ҳар бир молиявий муносабатда молиянинг юқорида санаб ўтилган барча функциялари мужассамлашган бўлади, соф ҳолда фақат битта функцияни бажаришга йўналтирилган молиявий муносабатни топишнинг иложи йўқ. Молиянинг назорат функцияси амалга оширилиши учун молиявий ахборот зарур бўлади. Молиявий ахборот биринчи навбатда бухгалтерия, статистик ва тезкор ҳисоботлардан олинади. Молиявий маълумотлар корхона фаолиятини ҳар томонлама таҳлил қилишга ва хўжалик фаолиятининг салоҳиятини иқтисодий баҳолашга имконият яратади ва, пировардида, юзага келган салбий кўрсаткичларни унга таяниб бартараф этишга имконият вужудга келади. Ўз-ўзидан равшанки, бозор муносабатлари шароитида молиявий назорат корхона фаолияти билан манфаатлари у ёки бу тарзда боғланиб кетган субъектлар томонидан амалга оширилади. Мазкур субъектларни корхонадаги молиявий жараёнларнинг уларнинг манфаатларига таъсир этувчи турли жиҳатлари қизиқтиради. Шундай бўлсада, молиявий назоратнинг умумий муштарак мақсадини кўрсатиш мумкин, у ҳам бўлса, молиявий ресурслардан иқтисодий самарали, ўз вақтида ва тўлалигича, мақсадли фойдаланишни таъминлашдир. Умуман олганимизда, молиявий назорат корхонани иқтисодий назорат тизимининг таркибий қисми бўлиб, унинг йўналишлари бир томондан давлатнинг ва кенг жамоатчиликнинг манфаатларини ҳимоялашга қаратилган бўлса, иккинчи томондан мулкдорларнинг, ходимларнинг, инвесторларнинг ва потенциал инвесторларнинг, кредиторларнинг ва корхона ҳамкорларининг манфаатларини ҳимоялашга қаратилган. Бозор муносабатлари ривожланиши билан молиявий назоратнинг аҳамияти кескин ортиб бормоқда. Шундай қилиб, молиявий назорат молиянинг назорат функциясини ҳаётга татбиқ этиш кўринишида намоён бўлади, молиявий назоратнинг йўналишлари ва мазмуни молиявий муносабатларнинг моҳияти билан белгиланади. Айни пайтда молиявий назорат мазмуни ва йўналишлари иқтисодиётнинг тараққиёти, иқтисодий ислоҳотлар туфайли ишлаб чиқариш

муносабатлари ўзгариши туфайли ўзгаради ва бойиб боради. Чунончи, корхоналарнинг иқтисодий мустақиллиги, хўжалик юритиш ҳуқуқларининг кенгайиши, уларнинг молиявий фаолиятни олиб боришдаги мустақиллиги, тадбиркорликнинг ранг-баранг тус олиши, мулк шакллари хилма-хиллашуви, иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши жараёни молиявий назоратнинг мазмуни бойишига олиб келади. Молиявий назоратни махсус шаклларни ва услубларни қўллаш орқали хўжалик юритувчи ва бошқарув органларининг молиявий фаолияти билан боғлиқ бўлган масалаларни текширишга қаратилган ҳаракатлар ва тафтишлар йиғиндиси сифатида таърифлаш мумкин. Давлат органлари ва йирик иқтисодий тузилмалар томонидан молиявий назорат олиб борилишида, одатда, юқори малакали ва тажрибали мутахассислардан таркиб топган махсус бўлинмалар ташкил этилади. Уларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари энг асосий жиҳатларида қонунчилик орқали қатъий равишда тартибга солинган бўлади. Корхоналарда эса молиявий назорат биринчи навбатда корхонанинг молиявий хизмати томонидан, алоҳида бундай хизмат мавжуд бўлмаган ҳолларда эса бош бухгалтер томонидан амалга оширилади. Молиявий назорат макроиқтисодиётдаги, тармоқдаги ва корхонадаги иқтисодий назоратнинг таркибий қисми, у барча даражаларда қиймат пропорциялари шаклланишига дахлдордир. Молиявий назорат ҳар бир соҳада қўлланилади ва ҳар бир соҳада ўзига хос мақсадли йўналишга эга бўлади. Молиявий назоратнинг объекти бўлиб молиявий ресурсларнинг ҳаракатланиши, шаклланиши, тақсимланиши ва ишлатилиши хизмат қилади. Молиявий ресурслар эса иқтисодиётнинг барча бўғинларидаги жамғармалар (фондлар) шаклидаги пул ресурсларидир. Молиявий назорат жараёнида бевосита текшириш предметлари турли молиявий кўрсаткичлар, аввало, фойда, даромад, тўғри ва эгри солиқлар, рентабеллик, маҳсулот таннархи, муомала харажатлари, молиявий қўйилмалар, жалб этилган маблағлар, турли хил мақсадлар ва фондларга ажратмалардир. Бу кўрсаткичлар ўзаро боғлиқ ва уйғунлашган характерга эга бўлади, Шунинг учун

молиявий назорат хўжалик юритувчиларнинг ишлаб чиқариш, хўжалик юритиш, тижорат ҳамда молия-кредит механизмидаги ўзаро боғлиқликларнинг барча томонларини қамраб олади. Макроиқтисодиёт миқёсида молиявий назорат қуйидаги таҳлил ва текширишларни ўзида акс эттиради: - макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш талабларига риоя этилиши; - ялпи ички маҳсулот ва миллий даромад тақсимланиши ва қайта тақсимланишида оптималликни таъминлаш; - давлат бюджети даромадларини ташкил этиш ва ижросини таъминлаш (бюджет назорати); - корхона, ташкилот ва бюджет муассасаларида молиявий меҳнат ва моддий ресурслардан самарали фойдаланиш; - хўжалик субъектлари молиявий ҳолати ва солиқ назорати. Макроиқтисодий даражада молиявий назорат олдига қуйидаги вазифалар қўйилади: - халқ хўжалигида ва алоҳида тармоқларда пул даромадлари ва фондлари билан молиявий ресурсларга бўлган талаб ўртасидаги мутаносибликка кўмаклашиш; - давлат бюджети олдидаги молиявий мажбуриятлариннг ўз вақтида ва тўлиқлигича бажарилишини таъминлаш; - молиявий ресурсларни юксалтириш ва жамлашда мавжуд резервларни аниқлаш; - таннархни пасайтириш ҳисобига рентабелликни ошириш йўлларини кўрсатиш; - хўжалик субъектларининг пул ресурслари ва моддий бойликларни мақсадга мувофиқ объектларга сарфлашга таъсир ўтказиш, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини тўғри юргизиш; - амалдаги қонунчиликка ва норматив актларга риоя этилишини таъминлаш, шунингдек, турли хил мулк шаклидаги корхоналарни солиққа тортиш механизмини такомиллаштириш бўйича таклифлар бериш;

- корхоналарнинг ташқи иқтисодий фаолияти ва валюта операцияларидан юксак иқтисодий самара олиниши учун шарт- шароитлар яратилишига ёрдам бериш ва бошқалар. Молиявий назорат иқтисодиётнинг барча жабҳаларида молиявий интизомни таъминлашга ва мустаҳкамлашга қаратилган. Молиявий интизомни мустаҳкамлашнинг таъсирчан чораси молиявий жавобгарликдир. Молиявий жавобгарлик механизми молия интизомини бузган корхонага ёки шахсга нисбатан ҳам маъмурий, ҳам иқтисодий чоралар қўлланишини назарда тутади. Иқтисодий усул билан таъсир кўрсатиш муайян молиявий санкциялар кўринишида амалга оширилади. Молиявий жавобгарлик механизми иқтисодиётдаги барча субъектларнинг молиявий маъсулиятини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Бунда молиявий санкцияларнинг амалдаги таъсирчанли- гига эришиш бош масала ҳисобланади. Ўз навбатида молиявий санкциялар таъсири фақат уларнинг миқдоригагина боғлиқ эмас, балки биринчи ўринда молиявий суистеъмолларнинг эътиборсиз қондирилмаслиги жуда муҳим аҳамиятга эга. Кўриниб турибдики, иқтисодий ҳаётнинг турли соҳаларида ва хўжалик бошқарувидаги кўп қиррали мураккаб вазифаларни хал этишда молиявий назорат фаол роль ўйнайди. Шунга биноан унинг ташкил этилиши муайян талабларга мувофиқ келиши лозим. Молиявий назоратни, уни амалга оширувчи субъектларнинг мавқеи ва расмий мақомидан келиб чиққан ҳолда, қуйидаги турларга ажратадилар: - давлат молиявий назорати; - корхона ичидаги молиявий назорат; - жамоатчилик молиявий назорати; - холис (аудиторлик) молиявий назорати. Давлат молиявий назоратини умумдавлат бошқарув органлари ҳамда қонунчиликда белгиланган тартибда давлатнинг ваколатли органлари амалга оширадилар. Умумдавлат бошқарув органлари томонидан молиявий назорат турли кўринишларда мамлакат ҳудудидаги барча хўжалик субъектларини

мулкчилик шаклидан ва ташкилий бўйсунишидан қатъий назар қамраб олади. Хўжалик субъектлари фаолиятини у ёки бу тарзда бошқарувчи вазирликлар ва идоралар томонидан назорат уларнинг қўл остидаги субъектларнигина қамраб олади. Корхона ичидаги молиявий назоратни корхона, ташкилот ёки муассаса ичида ташкил этилган иқтисодий хизмат (бухгалтерия, молия бўлими, ички аудит) амалга оширади. Назорат объекти эса корхонадаги молиявий-иқтисодий жараёнлар ва корхона таркибига кирувчи тузилмавий бўлинмаларнинг фаолиятидир. Жамоатчилик молиявий назоратини алоҳида гуруҳ ёки мутахассислар ихтиёрий равишда ва меҳнат ҳақи талаб қилмасдан амалга оширадилар. Жамоатчилик вакиллари томонидан нималар- нинг ва қандай молиявий назорат қилиниши назоратдан кўзда тутилган мақсадларга боғлиқ бўлади. Холис (аудиторлик) молиявий назоратини махсус аудит фирмалари амалга оширади. Унинг мақсади корхона молиявий- хўжалик фаолиятига у билан манфаатлари боғлиқ шахслар манфаатлари ҳимоя қилиниши нуқтаи назаридан мустақил ва холис баҳо беришдир. Молиявий назорат дастлабки, жорий ва сўнгги (якунловчи) назорат кўринишида амалга оширилиши мумкин. Дастлабки молиявий назорат юридик ва жисмоний шахсларнинг молия- хўжалик жараёнини олиб борилиши учун муҳим аҳамиятга эга. У корхона молия режасини ишлаб чиқишда, кўриб чиқишда ва тасдиқлашда, муассасалар ва ташкилотларнинг харажатлар смета ишлаб чиқилишида, таъсис ҳужжатларини имзолашдан олдин бажарилиши лозим бўлган жараёнлар тартибини ўз ичига олади. Шундай қилиб, дастлабки молиявий назорат корхонада молиявий, моддий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш учун зарур шарт-шароитларни яратиб беришга кўмаклашади. Молиявий назоратнинг бу шакли амалдаги қонунчилик ва норматив актлар бузилишининг олдини олишга хизмат қилади. Жорий молиявий назорат корхонанинг жорий фаолияти мобайнида, молия-хўжалик операциялари жараёнида, молия режалари бажарилаётган пайтда қўлланилади. Ушбу шаклнинг асосий аҳамияти шундаки, у корхонанинг

ички резервларини ўз вақтида излаб топишга ва дарҳол ишга солишга ёрдам беради. Жорий молиявий назорат корхона, ташқилот ёки муассасанинг молия хизмати орқали молиявий интизом бузилишининг олдини олиш мақсадидаги кундалик тадбирларни амалга оширади. Молиявий назоратнинг сўнгги ёки якунловчи шакли ҳисобот даври ёки молия йили тугагандан сўнг амалга ошириладиган тадбирлар йиғиндисидир. Бунда, бюджетни ижро этишдан давлат пул ресурсларнинг мақсадга мувофиқ харажат қилинганлиги, корхона ва ташкилотнинг молиявий режаси бажарилиши, бюджет муассасаси сметасининг бажарилиши натижалари текширилади. Якуний назорат дастлабки ва жорий назоратлар натижаларига суянган ҳолда, улар билан узвий боғлиқликда амалга оширилади. Молиявий назорат амалга оширилиши усулларига қараб текшириш, таҳлил, тафтиш ва аудит сифатида бажарилиши мумкин. Текшириш усули орқали бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботлари баланс ва харажат ҳужжатлари асосида корхона молия-хўжалик фаолиятининг алоҳида масалалари кўриб чиқилади. Текшириш жараёнида молиявий интизом бузилишлари ва нуқсонлар аниқланади, мавжуд муаммоларни бартараф этилиши ва салбий ҳолатларнинг такрорланмаслиги учун чора-тадбирлар ишлаб чиқилади. Молиявий назоратнинг таҳлил усули одатда унинг барча бошқа усуллари қўлланаётган пайтларда ҳам ишга солинади. Шу билан бирга таҳлил назорат жараёни учун мустақил аҳамиятга ҳам эга. Молиявий назоратнинг таҳлил усули мунтазам ва омилкор бўлиши лозим, чунки у кўпроқ даражада даврий ва йиллик ҳисоботлар маълумотлари асосида бажарилади. Таҳлилий маблағлар харажатлари нормаларга мувофиқ бўлишини ва режалар бажарилишини таъминлашга қаратилади. Молиявий назоратнинг тафтиш усули корхона ва ташкилотнинг ҳисобот давридаги молия-хўжалик фаолиятини текширишнинг энг қатъий ва принципиал усули ҳисобланади. Тафтиш мобайнида тафтиш қилинаётган даврдаги фаолиятнинг ёки тафтиш билан қамраб олинаётган фаолият соҳасининг барча

жиҳатлари истисносиз равишда тўла текшириб чиқилади. Шунинг учун тафтиш молиявий назоратнинг энг қимматга тушадиган усулидир. Амалиётда ҳар қандай тафтишни амалга оширишдан олдин махсус дастур қабул қилиниб, унда тафтиш мақсади, объекти, мавзуси ва вазифаларни бажариш билан боғлиқ бўлган асосий масалалар акс эттирилади. Тафтишнинг мақсадига мувофиқ ҳолда режа ва ҳисоботдаги маълумотларни қиёслаш, нақд маблағларни текшириш, ҳужжатли ва қарама-қарши текшириш, товар-моддий бойликларни инвентаризациялаш ва бошқа шу каби назорат усуллари ишга солинади. Тафтиш натижалари тафтишни амалга оширган мутахассислар томонидан тузиладиган далолатнома кўринишида расмийлаштирилади. Далолатномада корхонанинг молиявий- хўжалик фаолиятида юзага келган камчиликлар ва муаммолар ҳамда уларни бартараф этиш учун зарур бўлган чора-тадбирлар кўрсатилади. Молиявий назоратнинг субъектлари молиявий назоратни амалга ошириш вазифаси юкланган махсус органлар ва ташкилотлардир. Жумладан, Молия вазирлиги таркибидаги молия органлари давлат молиясига ва унинг марказий бўғини бўлган давлат бюджетига пул ресурсларини жалб этилишини ва харажатларнинг мақсадли ҳамда самарали амалга оширилишини назорат қилиб туради. Молия вазирлиги таркибида назорат-тафтиш бошқармаси (департаменти) фаолият олиб борса, маҳаллий- ҳудудий молия бошқармаларида бош назорат-тафтиш бўлинмалари функционал ишларни олиб боради. Шунингдек, давлат номидан молиявий назорат олиб бориш вазифаси солиқ органлари зиммасига ҳам юкланган. Давлат солиқ қўмитаси молиявий назоратни тезкор амалга оширишнинг органи бўлиб, у Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида» ги қонунига биноан ўз фаолиятини олиб боради. Давлат солиқ хизматининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - солиқлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, солиқларнинг тўғри ҳисоблаб чиқарилиши, тўлиқ ва ўз вақтида тўланишини назорат қилиш; - солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши учун зарур шарт-

шароитларни таъминлаш, солиқ тўловчиларга солиқлар бўйича мажбуриятларини бажаришда ёрдам кўрсатиш; - солиқ сиёсатининг рўёбга чиқарилишида бевосита қатнашиш; - солиққа тортиладиган объектлар ва субъектларнинг тўлиқ ҳамда ўз вақтида ҳисобга олинишини таъминлаш; - солиқлар бўйича ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг олдини олиш, уларни аниқлаш ва бартараф этиш. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий назоратнинг янги тури вужудга келди ва у аудиторлик назорати сифатида намоён бўлмоқда. Аудитнинг тафтишдан энг биринчи тафовути шундаки, аудит текшируви корхонадан мустақил бўлган, холис ва профессионал текширувчи томонидан ўзаро келишилган ҳақ эвазига амалга оширилади. Аудит текшируви мулкчиликнинг барча шаклларига мансуб корхоналарда ўтказилиши мумкин. Аудиторлик фирмаси бу мустақил муассаса бўлиб, унинг мустақиллиги назоратнинг объективлигини таъминлашга ва юқори сифат даражасига хизмат қилади. Аудитор давлат хизматчиси эмас, балки молия, ҳисоб ва назорат соҳасидаги юқори малакали мутахассис бўлган бухгалтердир. Аудиторлар Аудиторлар палатасига бирлашганлар. Бу аудитор кадрларни ягона андозалар асосида тайёрлаш ва қайта тайёрлаш аудиторларнинг профессионал билимлари юқори даражасини таъминлашга ва назорат қилишга хизмат қилади. Аудит текшируви ички (фирма доирасидаги) ва ташқи бўлиши мумкин. Ички аудит - бу компания ичидаги аудит хизмати бўлиб, унинг бош идораси таркибида ёки филиал ва бўлинмалар таркибида ҳам бўлиши мумкин. Ички аудит корхонада молия-хўжалик фаолиятини такомиллаштиришга, бошқарув қарорларининг ўз вақтида ва тўғри ижро этилишини таъминлашга, фойда ва рентабелликни оширишга йўналтирилган. Ички аудитнинг вазифаларига қуйидагилар киради: - даврий ва йиллик ҳисоботларни тайёрлаш чоғида бухгалтерия ҳисоби қоида ва принципларига риоя қилинишини таъминлаш; - ташқи аудитор тавсияларини қайта ишлаш, кўриб чиқиш;

- корхона раҳбарига фирма молия стратегиясининг барча масалалари бўйича маслаҳатлар бериш; - молиявий ҳисоботлар ва маълумотларнинг аниқлиги, шубҳасизлиги ва ўз вақтидалигини текшириш; - корхона активларнинг бутлигини сақлаш бўйича олиб борилаётган чора- тадбирларнинг таҳлили; - ликвид маҳсулотларни эҳтиёт қилиниши ва резервларни аниқлаш; - фирманинг ва филиалларнинг молия-хўжалик фаолияти самарадорлигини аниқлаш ва бошқалар. Ташқи аудитни ихтисослашган аудит фирмалари олиб борадилар. Ташқи аудитнинг асосий вазифаси корхона молиявий ҳисоботларининг ҳаққонийлигини тасдиқлаш. Лекин шу билан бирга аудит жараёнида корхонанинг молия- хўжалик фаолияти чуқур таҳлил этилади ва ундаги нуқсонларни бартараф этиш бўйича тавсиялар берилади. Ташқи аудитнинг мақсадлари ва вазифаларини қуйидагича таърифлаш мумкин: - корхонанинг молия-хўжалик фаолиятининг ва бухгалтерия ҳисоби юритилишининг амалдаги қонунчиликка мувофиқлигини аниқлаш ва унга баҳо бериш; - корхона ички аудит хизматининг таъсирчанлигини ва самарадорлигини аниқлаш; - корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил қилиш ва баҳо бериш; - корхона фаолиятининг яхшилаш бўйича молиявий тавсиялар бериш; - солиққа тортиладиган даромадлар тўла ва тўғри ҳисобга олинганлигини аниқлаб бериш, корхонага нисбатан молиявий жарималар қўлланишининг олдини олишга кўмаклашиш; - аудит текширувини ўтказиш ҳақидаги шартномада келишиб олинган бошқа вазифалар. Аудит текширувини шартли равишда уч босқичга бўлиш мумкин. Биринчиси тайёргарлик босқичи бўлиб, унда маълумотлар танланади ва бир тизимга келтирилади, ҳисоботлардаги кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлиги

асосида улар таққослаб чиқилади. Иккинчи босқичда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботлари маълумотлари таҳлил этилади. Учинчи босқичда хулоса ишлаб чиқилади. Аудитор корхонанинг тижорат сири сақланишига кафолат бериши лозим. Корхона фаолияти ҳақидаги маълумотлар аудитор томонидан у ёки бу тарзда ошкор қилинишига фақат қонунчиликда белгиланган ҳоллардагина йўл қўйилади. Аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш учун Молия вазирлигидан лицензия олиш ҳамда «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Қонун талабларга мувофиқ келиш талаб этилади. Корхона фаолиятида молиявий назоратни ташкил этиш Молиявий менежментнинг назорат функцияси корхонада пул оқимлари устидан назорат сифатида амалга оширилади. Бунда тўлов ва ҳисоб- китобларнинг олиб борилишидаги молиявий кўрсаткичларнинг ўзгаришлари устидан назорат ва таҳлил молиявий стратегиянинг изчил равишда амалга оширилишига кўмаклашади. Молиявий менежментнинг назорат функцияси корхонада даромад манбаларини, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида пул фондлари структурасини аниқлаш, корхонанинг пул фондлари ва моддий ресурсларидан фойдаланишда даромадлар ва харажатларни тартибга солиш мақсадларига хизмат қилади. Корхонанинг моддий ва молиявий маблағларини, даромад ва харажатларини баланслаштиришда хом ашё, моддий ресурслардан самарали фойдаланиши, меҳнат умумдорлигини ошириш, қарзлар ва тўловларни ўз вақтида тўлаш муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун корхонада молиявий назорат қуйидаги йўналишларда намоён бўлади: - корхона шаклланадиган барча фондлари молиялаштириш манбалари бўйича ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиб борилиши устидан назорат; - корхонада ишлаб чиқариш истеъмоли ва ижтимоий ривожланиш эҳтиёжларига асосланган ҳолда фондлар структурасига амал қилиниши устидан назорат;

- молия ресурсларнинг мақсадли ва самарали сарфланиши устидан назорат. Корхонада молиявий назоратнинг таъсирчанлигини ошириш учун нормативлар ишлаб чиқилиши ва қўлланиши яхши натижа беради. Бунда пул ресурслари фондининг манбалари ва молиялаштириш ҳажми аниқланади. Нормативлардан фойдаланиб, молиявий ресурслар тартибга солинади, иқтисодий муносабатлар йўлга қуйилади. Пул фондларидан фойдаланиш смета бўйича ёки молиявий режа бўйича ташкил этилади, унга суянган ҳолда фойдаланишнинг мақсадли ҳамда самарали амалга оширилиши устидан назорат олиб борилади. Мулкчилик турли шаклига мансуб корхоналарда бошқарув органлари таркибий тузилиши фарқланади, молиявий назоратнинг умумий мазмуни, умуман олганда, бир хил ва корхоналараро тафовутлар кўпроқ даражада мулкчилик шаклига эмас, балки корхонанинг тармоқ хусусиятларига боғлиқ бўлади. «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонуннинг 63-моддасига биноан акциядорлик жамиятини акциядорларнинг умумий йиғилиши, кузатув кенгаши ва ижроия органи бошқаради. Жамиятнинг молия-хўжалик фаолияти устидан ички назоратни тафтиш комиссияси ва аудиторлар амалга оширадилар. Мазкур қонунда акциядорлик жамиятининг бошқарув органларига қўйилган умумий мажбурий талаблар мавжуд, лекин шу билан биргаликда у акциядорларнинг жамиятни бошқаришни ташкил этиш, ваколатларни бошқарув органларни ўртасида тақсимлаш, доимий ёки вақтинчалик назорат органларини ташкил этишнинг турли вариантларини танлаш ҳуқуқини назарда тутади. Умуман олганда қонунда акциядорлик жамиятларида бошқарув ва назорат вазифалари амалга оширилишида қуйидаги органлар тузилиши назарда тутилган: - акциядорларнинг умумий йиғилиши; - кузатув кенгаши; - ижроия органи; - тафтиш комиссияси; - аудитор; - саноқ комиссияси;

- тугатиш комиссияси. Бу органлар сайлаб ёки тайинлаб қўйилишида акциядорлар бевосита ёки билвосита иштирок эта оладилар. Назорат органлари таркибига шартли равишда акциядорлар реестрини юритувчи мустақил реестр сақловчини ҳам киритиш мумкин. Чунки у бажарадиган назорат ва ҳисоб юритиш вазифалари акциядорлик жамиятини бошқаришга таъсир этади. «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонуннинг 64-моддасида акциядорларнинг умумий йиғилиши жамиятни бошқаришнинг олий органи эканлиги қайд этилган. Умумий йиғилиш жамиятни ташкил этиш, унинг фаолияти, уни қайта ташкил этиш, тугатиш билан боғлиқ масалаларни ҳал этади, жамият уставига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритади. Овоз берувчи акцияларнинг эгалари сони ўттиз кишидан кам бўлган жамиятда кузатув кенгаши вазифалари жамият устави билан акциядорлар умумий йиғилиши зиммасига юкланиши мумкин. Акциядорлар умумий йиғилиши одатда бир йилда бир марта умумий ҳисобот йиғилиши сифатида чақирилади. Умумий йиғилишлар оралиғида акциядорлар номидан жамиятнинг кузатув кенгаши иш олиб боради. Кузатув кенгашининг миқдор таркиби акциядорлар умумий йиғилишининг қарори билан белгиланади. Овоз берувчи акцияларнинг эгалари сони беш юздан ортиқ бўлган жамиятда кузатув кенгаши аъзолари сони 7 кишидан, овоз берувчи акцияларнинг эгалари мингтадан ортиқ бўлган жамиятда эса 9 тадан кам бўлиши мумкин эмас. «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонуннинг 83-моддасига биноан акциядор кузатув кенгаши аъзоларини сайлашда ўзига тегишли акциялар бўйича овозларни битта номзодга тўлиқ беришга ёки бир неча номзод ўртасида тақсимлашга ҳақлидир. Қонуннинг 76-моддасига биноан кузатув кенгаши аъзоларни сайлашда куммулятив овоз бериш қўлланилади, яъни барча номзодларга берилган овозлар

сони йиғилишда иштирок этаётган овоз берувчи акциялар сони билан белгиланади ва ундан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Жамиятнинг жорий фаолиятига раҳбарликни ижроия органи амалга оширади. Бу вазифани яккабошчилик асосидаги ижроия органи (директор) ёки коллегиал ижроия органи (бошқарув) бажариши мумкин. Директор акциядорлик жамияти номидан ишончномасиз иш юритади, битимлар тузади, штатларни тасдиқлайди, жамиятнинг барча ходимлари томонидан бажарилиши мажбурий бўлган буйруқлар чиқаради ва кўрсатмалар беради. Назоратни амалга ошириш учун акциядорлар умумий йиғилиши томонидан жамият уставига мувофиқ тафтиш комиссияси - жамиятнинг молия-

хўжалик фаолиятини назорат қилувчи ички назорат органи сайланади. Унинг аъзоси бир вақтнинг ўзида кузатув кенгашининг ҳам аъзоси бўлиши ёки жамиятнинг бошқарув органларида бошқа лавозимларни эгаллаши мумкин эмас. Умумий йиғилиш қарори билан коллегиал орган - тафтиш комиссияси ўрнига тафтишчи сайланиши мумкин. Аудитор номзоди акциядорлар умумий йиғилиши томонидан тасдиқланади. Жамиятнинг молия-хўжалик фаолиятини текши- риш жамият билан аудитор ўртасида тузилган шартнома асосида амалга оширилади. Аудитор хизматига тўланадиган ҳақ миқдори жамиятнинг кузатув кенгаши томонидан белгиланади. «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонуннинг 73-моддасига мувофиқ овоз берувчи акциялар эгаларининг сони юздан ортиқ бўлган жамиятда саноқ комиссияси тузилади. Саноқ комиссияси таркиби камида уч кишидан иборат бўлиши лозим. Овоз берувчи акциялар эгалари сони беш юздан ортиқ бўлган жамиятда саноқ комиссияси вазифалари жамиятнинг ихтисослаштирилган реестр сақловчиси зиммасига юкланиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган молиявий назоратни амалга оширишга дахлдор бўлган органлар орасида аудиторнинг алоҳида мавқега эга эканлигини таъкидлаш лозим. Аудит акциядорлик жамиятида мулкдорларнинг буюртмаси асосида ўтказилади, чунки аудиторнинг номзодини акциядорлар умумий йиғилиши тасдиқлаши лозим. Шундай экан, ёлланма хизмат сифатида аудит корхона хўжалик фаолиятининг ички назорат қилинишини билдиради. Айни пайтда ўзининг расмий мақомига кўра аудит молиявий ахборотдан манфаатдор ташқи фойдаланувчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилиши ҳам талаб этилади. Бу томондан аудит корхонага нисбатан ташқи молиявий назорат бўлиб майдонга чиқади. Корхона фаолиятини ташқаридан молиявий назорат қилиш солиқ органлари, тижорат банклари, божхона органлари, қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштирувчи ва тартибга солувчи орган, ночор корхоналар ишлари бўйича

давлат органлари томонидан ҳам амалга оширилади. Булар орасида солиқ назорати ва банк назорати марказий ўрин эгаллайди. Солиқ органлари томонидан қуйидагилар назорат қилинади: - давлат олдидаги корхонанинг солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятларининг тўла ҳажмда ва ўз вақтида бажари- лиши; - бухгалтерия ҳисобида корхона даромадлари ва харажатла- рининг, мол- мулкнинг тўғри ва тўла акс эттирилиши; - нақд пул тушумининг ўз вақтида ва тўла ҳажмда банкка топширилиши; - тўлов интизомига риоя этилиши, дебитор ва кредитор қарзлар бўйича амалдаги қонунчиликка риоя этилиши; - ходимларга иш ҳақининг ўз вақтида берилиши; - экспорт-импорт операциялари тартибига ва валюта қонунчилигига риоя этилиши. Банк назорати ҳам солиқ назоратида белгиланган деярли барча йўналишларни қамраб олади. Банклар бундан ташқари корхона билан кредит муносабатларига ҳам киришишлари мумкин. Шу билан боғлиқ ҳо лда банк кредитнинг мақсадли ишлатилишини назорат қилади ҳам корхона молиявий аҳволининг мониторингини олиб боради. Молиявий назоратда қўлланиладиган асосий кўрсаткичлар Бозор иқтисодиёти шароитида корхонанинг барқарор ривожланиши ва юқори даромад келтириши унинг молиявий кўрсаткичларида ўз ифодасини топади. Шу туфайли бу кўрсаткичлар корхонанинг инвесторлар учун жозибадорлигини белгилаб беради. Молиявий кўрсаткичлар қанчалик яхши бўлса, корхонага йўналтирилган ва йўналтирилаётган инвестициялар (молиявий ресурслар) бўйича таваккалчилик ёки хатар шунчалик паст ҳисобланади. Молиявий кўрсаткичлар корхона молиявий аҳволини ифодаловчи нисбий кўрсаткичлардир. Шунинг учун уларни ўтган давр ёки турдош

корхоналар билан таққослаб кўрадилар. Айни пайтда абсолют миқдорларда ифодаланувчи кўрсаткичлар ҳам мавжуд, лекин уларни турли корхоналар бўйича ҳамма вақт ҳам таққослаб бўлавермайди. Молиявий кўрсаткичларни таҳлил қилиш маблағларни йўналтириш турли вариантларидан молиявий жиҳатдан энг ишончлиси ва самаралисини танлаб олишда ёрдам беради. Молиявий кўрсаткичларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Ликвидлик кўрсаткичлари. 2. Активларни бошқариш кўрсаткичлари. 3. Рентабеллик кўрсаткичлари. 4. Қарзларни бошқариш кўрсаткичлари. Корхона молиявий барқарорлигининг энг муҳим мезонларидан бири унинг ликвидлигини баҳолашдир. Корхонанинг ликвидлиги унинг қисқа муддатли қарзлари бўйича тўловларни бажара олиш қобилиятини ифодалайди. Активларнинг энг ликвид тури пул маблағларидир. Пулдан қарзларни тўлаш учун ҳам, моддий ресурслар сотиб олиш учун ҳам фойдаланиш мумкин. Ўз қийматини йўқотмасдан тез муддатларда пулга айлана оладиган активлар ликвид активлар деб ҳисобланади. Ликвидлик кўрсаткичларидан биринчиси тўлов қобилияти коэффициенти ёки қоплаш коэффициенти деб аталади. У айланма маблағлар миқдорини (Ай) жорий мажбуриятлар ҳажмига (Жм) бўлиш йўли билан ҳисоблаб чиқилади: Айланма маблағлар таркибига пул маблағлари, омбордаги товарлар ва дебиторлик қарзлари киради. Жорий мажбуриятлар банкдан қисқа муддатли қарздорлик, моддий ресурсларни етказиб берувчилардан қарзлар, бюджетдан ва нобюджет фондлардан қарзларни ва иш ҳақи бўйича қарзларни ўз ичига олади.

Акциядорлик жамияти жорий қарзларни қисқа муддатларда тўлаб бера олмаса, банкротлик хавфи вужудга келади. Қисқа муддатли қарздорликда тўлов муддати жуда тез етиб келади. Шунинг учун корхона маблағларининг муайян қисми уларни ўз вақтида қоплаш учун шай ҳолда бўлиши керак. Бу эса активларнинг ликвидлик даражасига боғлиқ. Одатда корхонанинг айланма маблағлари қанча кўп бўлса, корхонанинг ликвидлик даражаси шунча юқори бўлади, чунки айланма маблағларни пулга тезроқ айлантириш мумкин. Мазкур кўрсаткич 2:1 дан 3:1 гача бўлган ҳолатни нормал деб ҳисоблайдилар. Кўрсаткич 1:1 дан кам эканлиги асосий воситалар ҳам қисман қисқа муддатли қарзлар ҳисобидан молиялаштирилаётганлигини билдиради. Бу иқтисодий нуқтаи назардан салбий баҳоланади. Иккинчи кўрсаткич «тез» ликвидлик коэффициенти деб аталади: Бу ерда ТМЗ - товар-моддий захиралар. Товар-моддий захираларнинг ликвидлиги ҳамма вақт ҳам кутилган даражада бўлавермайди. Шунинг учун биринчи кўрсаткичга тегишли тузатиш киритилади. Иккинчи кўрсаткичнинг 1,2:1 дан 1,8:1 гача даражаси нормал ҳисобланади. Учинчи кўрсаткич абсолют ликвидлик коэффициенти деб аталади. Унинг миқдори пул маблағлари (Пм) ва тез сотиладиган қимматли қоғозларнинг (Кк) қисқа муддатли қарздорликка нисбати каби ҳисоблаб чиқилади: Кўпчилик мутахассислар мазкур кўрсаткичнинг миқдори 0,2:1 дан пасайиб кетса, корхонада молиявий тенглик вужудга келади деб ҳисоблайдилар.

Корхона бошқарув органлари молиявий-иқтисодий фаолияти сифатини ифодаловчи кўрсаткичлардан бири ҳисоб-китоблар бўйича айланувчанлик коэффициентидир: Бу кўрсаткич дебиторлик қарзларини сотиш ҳажмига таққослаган ҳолда сотилган товарлар учун тўловлар қанчалик тез муддатларда ундирилаётганлигини акс эттиради. Бу кўрсаткич самарасиз бошқарув, кучли рақобат ёки харидорларнинг тўловга ноқобиллиги натижасида ёмонлашиши мумкин. Яна бир кўрсаткич корхона товар-моддий захираларининг айланиши тезлиги коэффициентидир: Корхона молиявий аҳволини таҳлил қилишда «соф айланма капитал» тушунчасидан фойдаланадилар: К6= айланма маблағлар - қисқа муддатли кредиторлик қарзлари. Соф айланма капиталнинг мавжудлиги айланма маблағларнинг корхона ўз манбалари ёки узоқ муддатли қарз манбалари ҳисобига шаклланишини характерлайди ва бу молиявий барқарорлик учун муҳим аҳамиятга эга. Худди шу кўрсаткични соф айланма капиталнинг жорий мажбуриятларга нисбати каби ҳисоблаб чиқилганда ҳаракатчан қоплаш коэффициенти ҳосил бўлади. Бу коэффициентнинг бирдан кам бўлмаслиги мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Корхонанинг молиявий барқарорлиги хўжалик фаолияти натижасида ўз маблағлари жамғариб борилишида, маблағларнинг ўз ва қарз манбалари нисбатида, асосий воситалар бирламчи қийматида жамғарилган амортизациянинг улушида моддий айланма маблағларнинг ўз манбалари билан тахминланганлигида ҳам ифодаланади.

Автономия (мустақиллик) коэффициенти корхонанинг жами мулкида корхона эгалари қанча миқдорда улушга эга эканликларини кўрсатиб туради. Бу коэффициент ишлаб чиқариш корхоналарида 0,5 дан кам бўлмаслиги лозим. Иқтисодий жиҳатдан мақбул даражаси 0,7-0,8 ҳисобланади, чунки хўжалик амалиётида ҳар қандай корхона кредиторлик қарзларидан фойдаланиб ишлашига тўғри келади. Банкротликни башоратлаш коэффициенти соф айланма капиталнинг баланс активи умумий суммасидаги улушини ифодалайди. Агар фирма молиявий қийинчиликларга дуч келса, бу кўрсаткич тезлик билан пасайиб кета бошлайди. Иммобилизация коэффициенти (амортизациянинг жамғари-лиши коэффициенти) асосий воситаларнинг умумий аҳволини характерлайди. Бу коэффициент жамғарилган амортизациянинг асосий воситалар дастлабки қийматига нисбатан каби аниқланади. Унинг 0,5 дан ортиб кетиши корхонадаги асосий воситалар анча эскириб колганлигини билдиради. Молиявий барқарорлик коэффициенти баланс пассиви умумий суммасида корхона ўз фаолиятида узоқ муддат фойдалана оладиган манбалар улушини ифодалайди. Автономия коэффициентидан унинг фарқли жойи шундаки, бу ерда узоқ муддатли қарзлар ва мақсадли молиявий тушумлар корхона ўз пассивлари билан бирлаштирган ҳолда олинади. Корхона фаолиятига баҳо беришда айланма маблағлардан фойдаланиш кўрсаткичлари муҳим ўрин тутади. Ўз айланма маблағлари мавжудлигини аниқлаш учун баланс пассиви биринчи бўлими умумий суммасидан (маблағлар ўз манбалари) баланс активининг биринчи қисми умумий суммаси (узоқ муддатли активлар) айириб ташланади. Бу кўрсаткични баланс ликвидлиги ёки ишчи капитал деб ҳам атайдилар. Баланси ноликвид корхона кредит қобилиятига эга эмас деб ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Молиявий менежментнинг концептуал асослари

Молиявий менежментнинг математик асослари

Молиявий менежментнинг иқтисодий моҳияти, предмети ва функциялари

Менежментнинг технологиялари

Менежментнинг ташкилий тузилиши