“Mumtoz menejment” maktabi mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

“Mumtoz menejment” maktabi mohiyati

Yuklangan vaqt:

18.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1657.708984375 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI Marketing va menejment fanidan NAZORAT ISH MAVZU: ,,Mumtoz menejment’’ maktabi mohiyati Toshkent 1

“Mumtoz menejment” maktabi mohiyati REJA: Kirish 1. Menejmentning ilmiy maktablari. (Ilmiy boshqaruv maktabi. Boshqaruvning klassik yoki ma'muriy maktabi. Boshqaruvdagi insoniy munosabatlar maktabi. Ahloqiy fanlar yoki bixevioristik maktab.) 2. Boshqaruv fani maktabi yoki miqdoriy usul. (Vaziyatli yondashuv. Tizimli yondashuv. Jarayonli yondoshuv. Mamlakat boshqaruvining rivojlanishi.) 3. Menejmentning xorijiy modeli.(Menejmentning amerikacha modeli. Menejmentning yapon modeli. Menejmentning Gʻarbiy Yevropa modeli) 2

Kirish Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari Yu.Tsezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa oʻrta asr davrida Amir Temur xukmronligi vaqtidan boshlab shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy boʻlib asosan xarbiy tavsifga ega edi. U davrlardagi menejerlar esa xarbiy intizomni oʻrnatish maqsadida xodimlarni jazo bilan qoʻrqitish, xar qanday buyruq va farmonlarga soʻzsiz itoat etish kabi usullarni qoʻllaganlar. Bunday boshqaruv mexnat resurslaridan foydalanish, ulardan iloji boricha koʻproq qoʻshimcha qiymat undirishning gʻoyatda samarali usuli, deb qaralgan, Amir Temur davrida markazlashgan, intizomli davlatning barpo boʻlganligi xam sarkardamizning oʻz qoʻl ostidagilarni “qoʻrquv bilan umid oʻrtasida ushlash” tamoyili boʻyicha boshqargani sabab boʻlgan. Kapitalizm tuzumining boshlangʻich davrida tadbirkor- mulk egasi oʻzining shaxsiy tajribasiga tayanib ishlab chiqarishni boshqargan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada boʻlgan sanoat toʻntaruvi boshqaruvga boʻlgan qiziqishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga a’loxida e’tibor berila boshlandi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr chegarasida texnika va texnologiyaning takomillashuvi, ishlab chiqarishning keskin oʻsishi boshqarishni murakkablashtirib yuboradi va uni maxsus bilimlarni talab etuvchi, faoliyatning maxsus soxasiga ajratadi. Ushbu muammolarni xal etish uchun boshqaruv soxasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarishning samarali usullarini izlashga olib keldi. Natijada boshqaruv toʻgʻrisidagi ilmni, fanni vujudga keltirdi. Shu davrdan boshlab to bugunga qadar boshqaruv ta’limotida quyidagi toʻrtta yoʻnalish (maktab) evolyutsion tarzda rivojlangan va oʻzlarining tegishli xissalarini qoʻshishgan. Shunday qilib, menejment nazariyasi va amaliyoti turli davrlarda oʻziga xos koʻrinishlarda shakllanadi: 3

0-60 - yillarda boshqaruvning tashkiliy tarkibi diqqat markazida turgan boʻlsa; 60-70 - yillarda strategik rejalashtirish vujudga keldi; 80 - yillardan boshlab esa ilgʻor gʻarb firmalarida strategik rejalashtirishdan, strategik boshqaruvga oʻtiladi. Hozirgi zamon boshqaruv fani - fanlararo fandir. Boshqaruvning xar bir funksiyasini bugun maxsus fanlar: industrial-muxandislik sotsiologiyasi; ijtimoiy psixologiya; ijtimoiy injeneriya (ergonomika); marketing kabilar bajaradi. Ayniqsa, menejmentning marketing nazariyasi bilan uygʻunlashuvi boshqarishning bozor kontseptsiyasining vujudga kelishiga asos boʻldi. Hozirgi davrda boshqaruv nazariyasi va amaliyotida sodir boʻlayotgan oʻzgarishlar “Tinch boshqarish inqilobi” deb atalmoqda. 4 “Ilmiy menejment” maktabi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Amerikada shakllana boshlagan. Bu maktab boshqacha nom bilan xam atalgan, ya’ni “boshqaruvning mumtoz maktabi” deb xam yuritilgan. Bu maktab ibtidosida amerikalik muxandis va ixtirochi F.Teylor (186-191) turgan edi. Uning nazariyasi keyinchalik “Teylorizm” degan nom olgan. U yaratgan tizim esa ishchilarning “siqib suvini olish”ning ilmiy tizimi deb atalgan. F.Teylor ta’limotining asosiy mazmuni - yollanma ishchilar mexnatining unumdorligini oshirishda gʻoyatda samarador va maqbul usullarni izlashdir. Uning tamoyillariga binoan: F.Teylorning mexnatni tashkil etish va uni boshqarish borasida taklif etgan va ishlab chiqarishga tadbiq etgan bu tamoyillari mexnat unumdorligining ikki baravar (100%ga) oʻsishiga olib keladi. Ayniqsa, uning qoʻllagan xaronometraj usuli diqqatga sazovordir. 4

F.Teylor tamoyiliga binoan raxbar va mutaxassislarni kam malaka talab qiladigan ijrochilik mexnatidan va ularga xos boʻlmagan vazifalardan ozod qilinishi va ishchidan esa boshliqlarning barcha buyruqlarini xech qanday muloxaza yuritmasdan, biror bir shaxsiy tashabbus koʻrsatmasdan aniq xamda tez bajarishini talab qilinar edi. F.Teylor boshqarishni “aniq qonun va qoidalarga tayanadigan xaqiqiy ilm, shuningdek, aniq bilish, nima qilish keragu va uni qanday qilib puxta va arzon usulda bajarish san’ati” deb baxolagan. Shunday qilib, F.Teylor “boshqaruvning mumtoz maktabi”ni yaratishga asos soldi. U yaratgan boshqaruv maktabi faqat Amerikada emas, balki Evropaning boshqa mamlakatlarida xam turli nazariya va oqimlar koʻrinishda rivojlanib bordi. Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi amerikalik iqtisodchi G.Emerson mexnatni ilmiy tashkil qilish boʻyicha yirik mutaxassislardan boʻlib, u boshqarish va mexnatni tashkil qilishning kompleks, sistemali tizimini ishlab chiqqan. Uning tamoyillari, mashxur “Mexnat unumdorligining 12 tamoyili” nomli asarida yoritilgan. G.Emerson mazkur kitobning mundarijasida ilmiy boshqaruv tamoyillarini mohiyatiga qarab quyidagi ketma-ketlikda bergan: Koʻrinib turibdiki, G.Emersonning diqqat-e’tiborida eng avvalo ikki tamoyil, ya’ni aniq qoʻyilgan maqsad va gʻoyalar, shuningdek oqilona fikr turibdi. 51. Aniq qoʻyilgan maqsad va gʻoyalar; 2. Oqilona, sogʻlom fikr; 3. Malakali, e’tiborli maxsulot; 4. Intizom; 5. Xodimga nisbatan adolatli boʻlish; 6. Tezkor, ishonchli, toʻliq, aniq va muntazam xisob-kitob; 7. Dispetcherlash; 8. Me’yorlar va jadvallar; 9. Sharoit bilan ta’minlash; 10. Operatsiyalarni me’yorlash; 11. Standart yoʻriqnomalarni tayyorlash; 12. Unumdorlikni ragʻbatlantirish.

Yirik biznes soxasida mashxur, boshqaruvning yuqori boʻgʻinida esa yuksak tajribali amaliyotchi raxbarlar boʻlganlar.U shunday usullarni ishlab chiqdiki, unga koʻra xar bir operatsiya uchun, ishchining xarakatini oʻrganish natijasida berilgan ish xajmining yagona, eng muvofiq usuli oʻrnatilar edi. Befoyda, xato xarakatlar bartaraf etilib, qoʻyilgan maqsad va gʻoyalarga muvofiq ravishda eng takomillari tanlab olinar edi. 5 Bunda oqilona fikr asosida, masalan, nisbiy ish xaqining maxsus tizimi qoʻllanilib, unga koʻra berilgan normani bajargan ishchilarga tarif stavkalari va koeffitsientlari oshirilar (8-band), uni bajara olmagan ishchilarga esa stavkalari 20- 30 foiz pasaytirilib jarima solinar edi. Shu bilan birga berilgan vazifalarni yuqori darajada bajarilishi uchun ularga sharoit yaratilar edi. (9-band). 1. Menejmentning ilmiy maktablari. (Ilmiy boshqaruv maktabi. Boshqaruvning klassik yoki ma'muriy maktabi. Boshqaruvdagi insoniy munosabatlar maktabi. Ahloqiy fanlar yoki bixevioristik maktab.) “Mumtoz menejment” maktabi mohiyati. “Ilmiy menejment” namoyandalari oʻz ilmiy ishlarini asosan korxona, tashkilot boshqaruvini takomillashtirishga bagʻishlashgan. Ular boshqaruv darajasidan quyi masalalar bilan, ya’ni faqat ishlab chiqarish darajasidagi boshqaruv bilan shugʻullanishgan. Ma’muriy maktabning vujudga kelishi munosabati bilan mutaxassislar endi umum tashkilot darajasidagi boshqaruv muammolari bilan shugʻullana boshladilar. Teylor va Gilbretlar oddiy ishchidan muvaffaqiyatga erishib, shuxrat qozonib martabaga minganlar. Aynan shu tajriba ularning boshqaruv toʻgʻrisidagi tushunchalariga keskin ta’sir etgan. Ulardan farqli oʻlaroq, mumtoz ma’muriy boshqaruv maktabining asoschilari: 6

Ularni tashvishlantiruvchi bosh masala-bu umumtashkilot miqyosidagi samaradorlikka erishish boʻlgan. Shunday maqsad qoʻyilgan boʻlsa-da ular xam boshqaruvning sotsial jixatlariga unchalik e’tibor bermadilar. Uning ustiga ustak ularning ishlari shaxsiy tuzatuvlar doirasidan chiqmagan. Shu sababli ularning yondoshuvlari ilmiy metodologik asosga ega emas edi. “Mumtoz”chilar tashkilotga keng qamrovli kelajak nuqtai nazardan yondoshish yoʻli bilan undagi umumiy xususiyatlar va qonuniyatlarni aniqlashga urinishgan. Maqsad-boshqarishning unversal tamoyillarini yaratish va shuning evaziga muvaffaqiyatga erishish edi. Ular boshqarishning quyidagi ikki jixatiga e’tiborni qaratdilar: Tashkilotning oqilona boshqaruv tizimini ishlab chiqish. Shu maqsadda tashkilotni boʻlinmalar yoki ishchi guruxlarga boʻlish, moliya, ishlab chiqarish va marketing boshqarishni takomillashtirishning muxim tomonlari deb xisobladilar. Tashkilotning oqilona tarkibi va xodimlarning oqilona boshqaruviga erishish. Shu maqsadda boshqarishda yakkaboshlik boʻlishini va xodim faqatgina bitta boshliqdan topshiriq olish va unga boʻysinishi lozim degan gʻoyani ilgari surishadi. A.Fayol boshqaruv fanining rivojlanishiga salmoqli xissa qoʻshgan frantsuz olimlaridandir. U Frantsiyadagi yirik koʻmir qazib oluvchi kompaniyani boshqargan. A.Fayol oʻzining boy amaliy tajribasini “Umumiy va sanoat boshqaruvi” (1916) nomli kitobida umumlashtirgan. Uning ilgari surgan quyidagi boshqaruv tamoyillari Hozirgi kunda xam oʻz axamiyatini yoʻqotmagan. A. Fayol boshqarishni: Kelajakni koʻruvchi; Faoliyatni tashkillashtiruvchi; Tashkilotni idora qiluvchi; Faoliyat turlarini muvofiqlashtiruvchi; Qaror va buyruqlarning bajarilishini nazorat qiluvchi kuchli qurol deb ataydi. Bu fikrlar Hozirgi davrgacha boshqarish fani asosida yotadi. 7

“Ilmiy menejment” va “mumtoz menejment” namoyandalari mexnatni ilmiy tashkil qilish tamoyillarini ishlab chiqishdi. Mexnatni texnokratik boshqarilishiga asos solishdi. Bu tamoyillar asosida: raxbarning xodimga boʻladigan munosabatlari aloxidalashtirildi; mexnatni ragʻbatlantirish qat’iy me’yorlashtirildi; mexnatni rejalashtirish va uni nazorat qilish qat’iylashtirildi; mexnatga jismonan majburlash oʻrnatildi; yollanma ishchidan fikrsiz robot sifatida foydalanish usuli qat’iy oʻrnatildi. Mexnatni texnokratik boshqarish usuli yollanma ishchilarning mexnat unumdorligini oshirishda gʻoyatda samarador va maqbul usul sifatida koʻp yillar davomida xizmat qildi. Ayniqsa, bu usul G.Ford zavodlarida yuqori rivojlanishga erishdi. Uning boshqa kompaniyalardagi izdoshlari ishlab chiqarishni uzluksiz- konveyer usulida tashkil etishlari boshqarishni markazlashtirishga, mexnatni ilmiy tashkil etishga, unumdorlikni keskin oʻstirishga erishdilar. 180-1860 yillarda fan- texnika omilining kuchayishi mexnatni tashkil qilish va uni boshqarishda qoʻllanilayotgan texnokratik usulning xam takomillashtirilishini taqoza etdi. Fan- texnika taraqqiyoti yangi texnologiyalarni kirib kelishini jadallashtiradi. Endi ishchi kuchiga boʻlgan munosabat tubdan oʻzgaradi. Shunday bir sharoitda ilmiy va mumtoz menejmentlarga muqobil xarakat sifatida AQShda 1820-1830 yillari “teylorizm”ga qandaydir darajada qarshi turuvchi yangi nazariya - “insoniy munosabatlar” maktabi paydo boʻldi. Bu maktabga amerikalik jamiyatshunos va ruxshunos E.Meyo (1880-1949) asos soldi. Bu maktab nuqtai nazaridan: ishchi - bu fikrsiz robot emas, balki obroʻ-e’tiborda, oʻz-oʻzini xurmat qilishga, oʻz qadr - qimmatini xis etishga; boshqa kishilar tomonidan ma’qullanishga, shaxsiy maqsadlar va manfaatlarga erishishga intilishda muayyan ijtimoiy extiyojlarga ega boʻlgan individdir. Ayni individlar kompaniya va firmalarning manbai ekanligidan kelib 8

chiqib, insoniy munosabatlar maktabi boshqaruvining: tashabbuskorlikdan; ishchilar bilan xamkorlikdan; kompaniyada “birdamlik ruxi” va “mushtaraklik tuygʻusi”ni shakllantirishdan foydalanish xamda ularni ragʻbatlantirishga asoslangan tegishli usullarni ishlab chiqdi.Amerikalik olim D.Mak-Gregor (1906-1964) “inson munosabatlari” maktabining atoqli namoyandalaridan xisoblanadi. U inson xulq- atvorining ikki modeli, xodimning oʻz mexnatiga ikki xil munosabatda boʻlishi mumkinligini inobatga olib X (iks) va Y (igrik) nazariyasini yaratadi. “Insoniy munosabatlar “ maktabi namoyondasi D.Mak-Gregorning (iks) va (igrik) nazariyasi. X (iks) nazariyasiga koʻra, namunaviy yollanma xodim - tabiatan yolqov boʻlgan kishi, shu sababli u topshirilgan ishdan boʻyin tovlashga urinadi, unda izzat talablik, mas’uliyat sezish, faxm - farosat etishmaydi. Bunday xolatda xodimni doimo majburlash, nazorat qilish, jazolash va jarima solish bilan qoʻrqitib turish zarur. Y (igrik) nazariyasi birinchisiga qarama-qarshi: yollanma ishchilar tabiatan faol, ularga tashabbuskorlik va uddaburonlik, oʻz zimmasiga mas’uliyat olish saloxiyati xosdir. Bunday xolda menejerlik vazifasi kishilar oʻz maqsadiga va qiziqishlariga gʻoyat maqbul tarzda erishadigan shart-sharoitni barpo etishdan iborat. Kompaniyaning siyosati va istiqboli esa xodimlarning xulq atvoriga asoslangan xolda tashkil etilishi kerak. Bu nazariyaga muvofiq keluvchi ishchini ragʻbatlantirish va unga qulay muxit yaratib berishgina kifoya qiladi. Albatta, xar ikkala nazariya ham faqat nazariyadir. Amaliyotda ular sof koʻrinishda boʻlmaydi. Inson murakkab va ziddiyatli mavjudot. U oʻzida xam birinchi, xam ikkinchi modellar sifatini mujassamlashtiradi. Axloqiy fanlar yoki bixevioristik maktab. Menejment-fani boshqarish toʻgʻrisidagi bilimlar majmuasidir. U ijtimoiy iqtisodiy, sotsial, xuquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. 9

Menejment, dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bogʻliqdir. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy metodlarni qoʻllashga, xar bir xodimga va jamoaga ta’sir koʻrsatishga asoslanadi. Bir qator iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, istiqbolni belgilash, mexnat iqtisodiyoti kabilar xam menejment fani bilan chambarchas bogʻliqdir. Boshqarish fani bilan yuridik fanlari oʻrtasida muayyan munosabatlar mavjuddir. Yuridik fan boshqaruv faoliyati qanday doirada amalga oshirilishi lozimligini, xuquqiy normalarni qanday qoʻllash xamda xoʻjalik yuritish jarayonida boshqaruv organlari, raxbarlar va ayrim kishilarning me’yoriy xujjatlardan, qonunlardan foydalanishini belgilab beradi. Sotsiologiya, psixologiya va mexnat fiziologiyasi boshqaruv muammolarini ishlab chiqishda juda katta rol oʻynaydi. Menejment fani boshqarishning umumiy qonuniyatlarini oʻrganuvchi kibernetika fani bilan uzviy bogʻlangandir. U boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur boʻlgan axborotlarni idrok qilish va qayta ishlash jarayonlarini oʻrganadi. Kibernetika yutuqlari: boshqaruvdagi axborot tizimini takomillashtirishga; boshqarish jarayonini kompyuterlashtirishga; avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini yaratishga keng yoʻl ochib beradi. 10

2. Boshqaruv fani maktabi yoki miqdoriy usul. (Vaziyatli yondashuv. Tizimli yondashuv. Jarayonli yondoshuv. Mamlakat boshqaruvining rivojlanishi.) Qayd qilingan aloqador fanlarni mukammal oʻrganish boshqarishning sir- asrorlarini chuqur anglashga va uni samarali qoʻllashga imkon beradi. XX asrning 60-80 - yillarida Gʻarbda zamonaviy menejment rivojlana boshlanadi. Gʻarb nazariyotchilari ijtimoiy tizimlar maktabi boshqaruvini tashkil qilish maqsadida: tizimli yondoshuv asoslarini ishlab chiqishadi; yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini koʻrib chiqishadi; bir qancha oʻzgaruvchi omillarning boshqaruvga boʻlgan ta’sirini oʻrganishadi. Bu maktab namoyandalari (amerikalik Ch.Barnard, G.Saymon) zamonaviy menejmentda qoʻyidagi toʻrt yondoshuvni asoslab beradilar. “Tizimli” yoki zamonaviy menejment Tizimli yondoshu v Tizim - bu bir-biri bilan oʻzaro bogʻlangan qismlar. Har bir qism yaxlit tizimning oʻzgarishiga oʻz xissasini qoʻshadi. Tashkilot - bu yaxlit ochiq tizimdir. Uning taqdiri tashqi va ichki muxitga bogʻliq. Tizimli yondoshuvda tashkilotni boshqarishda asosan uni ichidagi, tarkibidagi muxitga (iqtisodiy, ilmiy-texnik, ijtimoiy- siyosiy) e’tibor beriladi. Vaziyatli yondoshu v Garchi tizimli yondoshuvda yaxlit tashkilot qanday qismlardan tashkil topgan degan savolga javob topaolsak-da, biroq bu qismlarning qaysi biri muxim, qaysi biri ikkinchi yoki uchinchi darajali ekanligiga e’tibor qaratilmaydi. Yaxlitning qaysi bir qismi oʻta muxim degan savolga vaziyatli 11

taxlil javob beradi. Bunda tashkilotning ichki tarkibidagi oʻzgarishlar tashqi muxitning ta’siri bilan bogʻlab oʻrganiladi. Ammo turli darajadagi vaziyat turli darajadagi bilimni talab qiladi. Funktsion al yondoshu v Boshqaruvga tashkiliy mexanizmlarning eng oqilona yoʻllarini ishlab chiqish imkonini beradi. Shu nuqtai nazardan boshqarish quyidagi funksiyalarni bajaradi: rejalashtirish; tashkillashtirish; raxbarlik qilish; muvofiqlashtirish; nazorat qilish va x.k. Miqdorli yondoshu v Bunday yondoshuvga asosan:  Menejmentning operatsion tamoyiliga;  Qaror qabul qilish nazariyasi tamoyillariga  Matematik yoki ilmiy menejment kabilarga e’tibor qaratiladi. Endi boshqarish jarayonida nafaqat matematika; statistika, kibernetika, muxandislik fanlari, shuningdek sotsialogiya, ruxshunoslik, tizimlar nazariyasi kabi fanlar xam keng qoʻllanila boshlanadi. Zamonaviy menejmentning maqsadi qaror qabul qilish jarayonini, elektron xisoblash texnikasini xamda eng yangi matematik usullar va vositalarni qoʻllagan xolda tadqiqotni oʻtkazishdir. Tizimli menejment qarorlarning oqilonaligini yuksaltirish kabi vazifani qoʻyadi. Menejment nazariyasini sobiq ittifoqda rivojlantirishda A.K. Gastev, P.M. Kerjentsev, V.G. Afanasev, D.V. Gvishiani, S.E. Kamenitser, O.V. Kozlova, D.M. Kruk, A.M. Omarov, G.X. Popov kabilar oʻzlarining salmoqli xissalarini qoʻshganlar. Sobiq ittifoqda mexnatni ilmiy tashkil qilish va boshqarish soxasini ilmiy tadqiq qilish 1920 yillarda boshlangan. Oʻsha yillari mexnatning markaziy 12

instituti tashkil etilib, mexnatni ilmiy tashkil qilish boʻyicha qator konferentsiyalar oʻtkazildi. Maxsus jurnallar chop etilishi yoʻlga qoʻyildi. Oʻquv yurtalarida “Mexnatni ilmiy tashkil qilish” fani oʻqitila boshlandi. A.K.Gastev (1882-1941) oʻzining “Qanday ishlash kerak?”, “Mexnatni me’yorlash va tashkil qilish” kabi qator asarlarini chop etdi. Markaziy mexnat instituti (TsIT)ning tashkilotchisi xam Gastev boʻlgan. TsIT va Gastevning ilmiy ishlanmalari negizida mamlakatda mexnatni ilmiy asosida tashkil qilishda qator muvaffaqiyatlarga erishildi. Chunonchi: mexnatni ilmiy asosda tashkil qilish boʻyicha oʻqitish va xodimlarning malakasini oshirish tizimi yaratildi; mexnatni ilmiy tashkil qilishning ilgʻor tajribalarini nafaqat mamlakat ichida, shuningdek, chet davlatlarda xam ommalashtirishga erishildi. P.M. Kerjentsev (1881-1940) xam boshqarish boʻyicha qator asarlar chop etgan. Bular qatoriga “Mexnatni ilmiy tashkil etish”, “Boshqarishni tashkil qilish tamoyillari”, “Vaqt uchun kurash” kabilar kiradi. Ular boshqarish boʻyicha darsliklarni yozishda asos qilib olindi. 1920 yilning boshlarida Kerjentsev tashabbusi bilan “Vaqt” Ligasi tashkil etildi. Bu Liga jamoatchilikning e’tiborini: mexnatini tashkil qilishda tartibsizliklarning nixoyatda koʻpligiga; bexuda ishlarga vaqtning koʻp sarflanayotganligiga; boshqaruv tizimida funksiyalarning nooqilona taqsimoti kabilarga qaratdi va ularni bartaraf etilish yoʻllarini ishlab chiqdi. 1900 yillarning oxiridan boshlab mamlakatda boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada kuchaydi. Shu yillarda mexnatni ilmiy tekshirish instituti, boshqarish va normativ boʻyicha markaziy ilmiy-tadqiqot institutlari tashkil etildi. Mamlakatning yetakchi oliy oʻquv yurtlarida “Mexnatni ilmiy tashkil qilish”, “Boshqarish” kafedralari, fakultetlari tashkil etilib, ular boʻyicha maxsus fanlar oʻqitila boshlandi. Rossiyada Hozircha yagona, Moskva boshqaruv instituti tashkil qilingan 13

boʻlib, u korxona yoki tarmoq faoliyatining boshqaruv tomonini takomillashtirish masalalari boʻyicha direktorlar maslaxatchilari deb yuritiladigan boshqarishni tashkil qilish boʻyicha mutaxassislarni tayyorlaydi. Oʻzbekistonda menejmentning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari XIII-XIV asrlarga kelib Amir Temur xukumronligi davridanoq shakllana boshlagan. Amir Temur “Temur tuzuklari” asarida, qanday qilib xokimiyatni qoʻlga kiritgani, siyosiy va xarbiy faoliyati xaqidagi sirlar, uni boshqarish san’ati, shu bilan birga istilochilikka qanday raxbarlik qilganini oʻzi izoxlab bergan. “Temur tuzuklari” jaxonga mashxur asar. Uning qoʻl yozma nusxalari dunyoning deyarlik barcha mamlakatlari (Hindiston, Eron, Angliya, Daniya, Frantsiya, Rusiya, Germaniya, Armaniston, Oʻzbekiston va boshqalar)ning kutubxonalarida mavjud. Asar ikki qismdan iborat. Birinchi qism Amir Temurning oʻz davlatini barpo etish va uni xar jixatdan mustaxkamlash, mukammal qurollangan qudratli qoʻshin tuzish borasida tatbiq etgan tuzuklari va rejalaridan iborat boʻlib, xatto qoʻshinning jangovor saflanish tartibi xam maxsus jadvallar orqali koʻrsatib berilgan. Asarning oʻn uch qism (kengash)dan iborat ikkinchi qismida esa xizmat soxibqironning kuchli feodal davlatni barpo etish, qoʻshin tuzish va dushman lashkarini sindirish yuzasidan tuzgan kengashlari va amalga oshirgan ishlari oʻz ifodasini topgan. Amir Temur zukko, tajribali va siyosatdon davlat arbobi edi. U oʻzi tuzmoqchi boʻlgan davlatning markaziy apparati va maxalliy xokimiyatning qanday, qaysi ijtimoiy toifalarga tayanishi, mansabdor shaxslar va ularning sifatlari xamda burch va vazifalarini oldindan belgilab bergan. “Tuzuklar” muallifining fikricha, xar bir soxibi toj davlat va jamiyatni ma’lum ijtimoiy-siyosiy guruxga tayangan xolda boshqarishi lozim. Hazrat Amir Temur, “Tuzuklar”da ma’lum qilishicha, oʻz faoliyatida qoʻyidagi 12 ijtimoiy- siyosiy guruxga tayanib ish olib borgan: Xazrat Paygʻabarimiz Muxammad Sallolloxu Alayxissalomning aziz va mukarram avlodi boʻlmish sayidlar, ulamo va shayxlar; 14

3. Menejmentning xorijiy modeli.(Menejmentning amerikacha modeli. Menejmentning yapon modeli. Menejmentning Gʻarbiy Yevropa modeli. ) Xayotning achchiq-chuchugini totgan bilimdon kishilar; Duoguy taqvodorlar; Amirlar, sarxanglar, sipoxsolollar, ya’ni lashkar va qoʻshin boshliqlari; Sipox bilan raiyat, ya’ni qora xalq; Saltanat ishlari, uning siru-asrorini bilgan, kengashsa boʻladigan dono va ishonchli kishilar; Vazirlar, sarkitob va devon bitiqlari; Xakimlar, tabiblar, munajjimlar va muxandislar; Xadis olimlari va roviylar, ya’ni rivoyat aytuvchilar (tarix shunoslar). Soʻfiy va oriflar; Xunar va san’at axli, ya’ni kosiblar va san’atkorlar; Xar turli mamlakatlardan kelgan sayyox va tijorat axli. Ular bilan soʻzlashib, mamlakatlaridagi ijtimoiy-siyosiy axvoldan voqif boʻlib turish mumkin boʻlgan. Davlatni idora qilishda vazirlar, amirlar va viloyatlarda oʻtirgan noiblarning roli benixoya katta boʻlgan. Shuning uchun xam Amir Temur ularni tanlash va vazifalarga tayinlash ishiga a’loxida axamiyat bergan. Ular soxibqironning fikricha sadoqatli, axloqiy pok, adolatpesha:, tinchliksevar va tashabbuskor odamlar boʻlishi kerak. “Tuzuklar” muallifining fikriga koʻra, masalan, vazirlar toʻrt sifatga ega boʻlishlari shart: Asillik, toza nasllik va ulugʻvorlik; Aqlu farosatli; Sipox bilan raiyat axvolidan boxabarlik va ularga gʻamxoʻrlik koʻrsatish, ular bilan yaxshi muomalada boʻlish; Sabru bardoshlilik, muloyimlik. “Tuzuklar”da keltirilgan ma’lumotlarga koʻra Amir Temur oʻz davlatini, bir uchi Chinu Mochin va ikkinchi uchi Shom xududida boʻlgan ulkan mamlakatni 15

bor-yoʻgʻi yetti nafar vazir yordamida boshqargan. Bular qoʻydagilar. Vazirlar va ularning vazifalari Mamlakat va raiyat vaziri Bu vazir el-yurtning muxim ishlarini, kunda chiqib turadigan muammolarni, raiyat axvolini, olingan xosil, daromadning miqdori, oliq-soliq, davlat xarajatlari, el- yurtning obodonchiligi va axolining farovonligi qay darajada ekanligidan oliy xukmdorni xabardor qilib turgan Soliq vaziri Sipoxiylarning maosh va tanxolarini boshqargan, uning qiyinchilik va parishonlikka tushib qolmasligining chora- tadbirlarini koʻrgan, sipox axvolidan doimo podshoxni ogox etib turgan. Mol-mulk, daromad, xarajatlar vaziri Turli sabablarga koʻra egasiz qolib ketgan er-suv va mol- mulkni boshqargan, zakot va boj yigʻimiga mutasaddiylik qilgan. Sarkori xissa va saltanat ishlarini yurituvchi vazir Podshoxga qarashli er-suv va mol-mulk, shuningdek davlat muassasalarining faoliyatini nazorat qilib turgan. Qozi kalon Adliya muassasalarini boshqargan Jalol ul- islom Podshoxning favqulodda xuquqlarga ega boʻlgan nazoratchisi. Vaziri devoni insho Turli mamlakatlar bilan olib boriladigan yozishmalar devonining boshligʻi. El - yurtning obodonligi, saltanatning ustuvorligi koʻp jixatdan mana shu vazirlarga bogʻliq boʻlgan. Boshqaruv tizimining shu tariqa oqilona tashkil etilishi uning negizida inson manfaatlari yotganligi, davlat siyosatining boshqaruvga ijobiy ta’siri dunyoda buyuk davlat paydo boʻlishi bilan yakunlandi. Bu markazlashgan buyuk, iqtisodiy barkamol, siyosiy barqaror davlatning 16

shakllanishiga olib kelgan boshqaruv nazariyasi faqat shu davlatdagina emas, balki boshqa oʻlkalarda xam davlatni ilmiy boshqarish nazariyasi sifatida qoʻllanila boshlandi. Hozirgi menejment fanida ta’kidlangan boshqarishning iqtisodiy, insoniy, oqilona va samarali shaklini yaratish boʻyicha xarakatlar Amir Temurning “Temur tuzuklari”da oʻz aksini topib Hozirgacha xam oʻzining qimmatini yoʻqotmagan. Aksincha, bugungi mustaqil Oʻzbekistonning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligi gurkirab rivojlanayotgan paytda xam boshqarishni tashkil qilishda muxim dastur amal sifatida qoʻllanilmoqda. Ishlab chiqarishni va xodimlarni boshqarish soʻnggi oʻn yilliklarda kasbiy faoliyatining bir shakliga, boshqaruvchi xodimlar esa, ishchi kuchining muhim boʻgʻiniga aylandi. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan, kadrlar salohiyatidan toʻliqroq foydalanish yoʻli bilan boshqarish samaradorligini oshirish, keskin raqobat kurashi kuchaygan davrda muhim ahamiyatga egaligi bilan tushuntiriladi. Malakali ishchi kuchi bilan ta’minlanganlik, motivatsiya darajasi, xodimlardan foydalanish samaradorligi kabilar raqobatbardoshlikning asosiy omillariga aylandi. Boshqarish va xodimlar mehnati samaradorligini oshirish kadrlarga, xususan, boshqaruvchi xodimlarga yangicha yondashishni taqozo etadi. Xodimlar bilan ishlashga yangicha yondashishning kompleks xarakteri rejalashtirish elementlaridan kengroq foydalanish, individual ish yuritish shakllaridan foydalanish bilan ifodalanadi. Korporatsiyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining muhim sharti – xodimlar bilan ishlashga ajratiladigan mablagʻlarini oshirish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda kadrlar bilan ishlash yangi shaklining nazariy asosi boʻlgan “inson resurslari” kontseptsiyasi ishlab chiqilgan. U xodimlarni tanlash, uzluksiz oʻqitib borish va ishchining sifatlari, imkoniyatlarini, qobiliyatlarini aniqlash va doimo rivojlantirib borishga sarflanadigan kapital qoʻyilmalarni iqtisodiy maqsadga muvofiqligini e’tirof etishga asoslanadi. Bu kontseptsiyaning oʻziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: zamonaviy sharoitda inson omili rolini baholashda iqtisodiy mezonlardan 17

foydalanish; firma doirasida boshqarish; xodimlar bilan ishlash tizimini qayta qurish; Xodimlarni boshqarishning zamonaviy nazariyasi va amaliyotida, industrial taraqqiy etgan mamlakatlarning firmalarida bir-biriga qarama-qarshi boʻlgan 2 xil yondashuvni koʻrish mumkin (1-jadval). “Amerikacha” yoki “bozor” yondashuvida xodimlarini boshqarish asosan tashqi mehnat bozori, iqtisodiyot holati, ma’lum tovarga boʻlgan talab va taklifga qarab tashkil etiladi. Bu yondashuv ishchi kuchi ortiqchaligi va ishsizlik yuqori boʻlgan, xukumatning ijtimoiy ta’minot dasturi ishdan boʻshaganlarni himoya qiladigan va ijtimoiy keskinlikni pasaytiradigan sharoitda vujudga keldi. Bu sharoitda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida xodimlar bilan ishlash texnologiyasi doimiy ravishda takomillashtirib borilardi va shunga muvofiq ravishda xodimlarni boshqarishning tamoyillari ishlab chiqarilardi. 18

1– jadval Xodimlarni boshqarishga yondashuvlar Amerika firmalari Yapon firmalari ishchining: ish talablariga; vazifalarga; mansab majburiyatlariga; mehnat axloqi talablariga muvofiqligi (joriy vazifalarga moʻljallanish) ishchining ta’lim sifati va shaxsiy salohiyatiga yoʻnalganlik (uzoq istiqbolga moʻljallanish) AQSh va Kanada kabi industrial mamlakatlarning firmalarida erkin “kirish- chiqish” kadrlar siyosati olib boriladi. Kadrlarni tanlash jarayoni uncha murakkab boʻlmay, iqtisodiy vaziyatga qarab, ishchilar ishdan boʻshatilishi yoki boshqasiga oʻtkazilishi mumkin edi. Yangi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilganda oddiy ishchilar jiddiy e’tiborga olinmasdi. 19

O'xshashlar

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari

Mumtoz motivatsion nazariyalar

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

Menejment texnologiyasi

Menejment usullari