Menejment usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Menejment usullari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

509 KB

Ko'chirib olish

Menejment usullari Reja: 1. Iqtisodiy - statistik usullar 2. Tashkiliy va tartibga solish usullari 3. Ijtimoiy-psixologik usullar

Iqtisodiy - statistik usullar Ta’lim berish juda muhim, ammo barchasi foydali bo`ladi! Tanbehdan keyingi dalda yomg`irdan keyingi quyoshga o`xshaydi. I.V. Gyote Usul - bu ma’lum bir vazifani hal etish, tadqiq qilish yoki ma’lum maqsadga erishish vositasi. Iqtisodiy-statistik usullar - bu ma’lumot to`plash, uni qayta ishlash, iqtisodiy ko`rsatkichlar tavsifi va iqtisodiy qonunlar va toifalardan foydalangan holda tahlil qilish orqali ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarni o`rganish yo`nalishlari va qoidalar to`plamidir. Menejmentning iqtisodiy-statistik usullarining eng muhim xususiyatlari quyidagilar: • aniqlik; • sifatli tahlilning ustuvorligi - bu avvalo, hodisaning mohiyatini. uning rivojlanish yo`nalishini va vaqtini hisobga olgan holda aniqlashtirish; • bir hil birliklarni, birinchi navbatda, o`rganilayotgan hodisaning ijtimoiy va iqtisodiy turlarini tanlash; • tashkilotda o`rganilayotgan hodisa va jarayonlarning mohiyati va shakllarining o`zgarishi munosabati bilan tadqiqot usullarining dinamikasi; • o`rganilayotgan hodisa va jarayonlar, ularning o`lchamlari va miqdoriy nisbatlari dagi o`zgarish shakllari to`g`risida to`liq ma’lumot berish uchun ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish. Tashkilotlar marketingida menejmentning iqtisodiy-statistik usullarini ko`rib chiqaylik. Marketing - bu bozor sharoitlari to`g`risidagi ma’lumotlar, shu jumladan tovarlarning bozordagi holati va tashqi omillar to`g`risidagi ma’lumotlar asosida tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yo`naltirishga qaratilgan, bozorning kon’yuktyurasini o`rganish orqali mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatish va sotishni boshqarish, tartibga solish faoliyati bo`lib:

• hukumatning harakatlari va qonun hujjatlari; • ommaviy axborot vositalari; • iste’molchilarning xulq-atvori; • raqobat; • texnologik yangiliklarning yutuqlari; • inflyasiya darajasi; • iqtisodiy rivojlanish holati va istiqbollari; • boshqalar. Tashkilot marketingi - bu mahsulot va (yoki) xizmatni sotib olish va sotish orqali iste’molchilarning talablarini qondirishga yo`naltirilgan tadbirkorlik bozorining faoliyatini boshqarish va tartibga solishdir. Tashkilot marketingi bu xaridorning ehtiyojini qondirish va tashkilot (sotuvchi) tomonidan foyda olish maqsadida mahsulot va (yoki) xizmatlarni maqbul ravishda sotib olish va sotishga yo`naltirilgan boshqaruv tizimini o`zida aks ettiradi. Marketingli menejmentning dastaklari bo`lib iqtisodiy-statistik usullar hisoblanadi. Har qanday savdo tashkiloti turli xil mahsulotlar va (yoki) xizmatlar, turli xil ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va hodisalar, yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar, hokimiyat va boshqalar bilan ko`plab aloqalarni va munosabatlarni amalga oshiradigan juda murakkab, aralash-quralash tarzda o`z xo`jalik faoliyatini yuritadi. Iqtisodiy va statistik usullardan samarali foydalanish holati tashkilot faoliyatining yakuniy natijasi hisoblangan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishda, shuningdek, yuqori daromad olishda namoyon bo`ladi. Aksincha, agar siz iqtisodiy qonunlarni noto`g`ri qo`llasangiz, masalan, ularni rad etsangiz yoki e’tiborsiz qoldirsangiz, siz past yoki salbiy natijalarni kutishingiz mumkin (haddan tashqari ish haqi, odatiy holatlar, yo`qotishlar, ish tashlashlar va boshqalar). Keling, iqtisodiy-statistik menejment usullari bilan tartibga solinadigan alohida unsurlarning tasnifini ko`rib chiqamiz:

1. Mulk shakllari: davlat (federal), munitsipal, xususiy, jamoat, intellektual. 2. Tovarlarni takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash, iste’mol. 3. Bozordagi narxning shakllanishi: tannarx, narx, xarajat, daromad, foyda. 4. Ishchi kuchi: mehnat bozori, talab (ehtiyoj), mavjudligi (soni), ish kuchi tannarxi, turmush darajasi. 5. Mehnatga haq to`lash: xizmatchilar uchun lavozim maoshlari, ishlovchilar uchun ta’rif stavkalari, mukofotlar, nafaqalar, boshqa taqdirlash to`lovlari (masalan, bir martalik taqdirlanishlar). Iqtisodiy va statistik tadqiqotlarning eng muhim bosqichlaridan biri bu kuzatish, bu kuzatish ob’yektining muhim xususiyatlari uchun oldindan ishlab chiqilgan dastur bo`yicha ma’lumotlarni ro`yxatdan o`tkazish orqali ilmiy tashkil etilgan ma’lumotlarni to`plashdir. Statistik kuzatishning eng keng tarqalgan turi bu statistik hisobotlardir (1- rasmga qarang). Eng avvalo, statistik hisobot bozorning holatini aks ettiradi, uning tarkibi va dinamikasini, ya’ni o`zgaruvchanligini tavsiflaydi, bozor omillarining ta’sirini ochib beradi va bozorning keyingi rivojlanishi uchun istiqbollarni tuzadi. Marketing, murakkab va tuzilgan savdo-iqtisodiy, tashkiliy munosabatlar va o`zaro aloqalar mavjudligini taklif qilib, menejmentda iqtisodiy-statistik usullarni qo`llash uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Menejmentda statistik kuzatuv ma’lumotlaridan foydalanish bilan bir qatorda boshqa iqtisodiy-statistik, shuningdek, quyidagi bir qancha matematik usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: ekonometrik, kirish-chiqish modellari, iteratsiyalar, ekspert baholari, dastlabki bashoratlar, rivojlanish senariyalari, o`zgaruvchanlik ko`rsatkichlari, korrelyasion-regression tahlil, omilli tahlilning indeks usuli va boshqalar. Ko`pincha, isbotlash uchun ulardan mutloq, nisbiy va o`rtacha qiymatlardan, o`yin nazariyasining ko`rsatkichlaridan foydalaniladi (qandaydir harakatlarning raqiblarga ta’sirini baholash uchun ishlatiladigan usul). Ayrim marketing maqsadlari uchun mintaqaviy tadqiqotlarda ekonometrik hisob-kitoblar qo`llaniladi, masalan, klasterli tahlil. Iqtisodiy-statistik usullar

tashkilotning savdo va marketing faoliyati natijalarini aks ettirishga, uning samaradorligini baholashga, savdo va foydaning rivojlanish yo`nalishi va tezligini aniqlashga, tendensiya, ularning dinamikasi va tuzilishining istiqbolini belgilashga yordam beradi.

Marketingni boshqarish jarayonida savdo tashkiloti qanday va qanday sur’at bilan rivojlanayotgani, u qanday sharoitlarda mavjud va qanday sabab-oqibat omillari uning faoliyatini belgilashini aniqlash zarur. Chakana savdo aylanmasini tavsiflash uchun ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi (2-rasmga qarang). Savdo tashkilotlari menejmentida bozor holatining umumlashtirilgan xususiyatlarini, ishbilarmonlik faolligi indekslarini, sotish va narxlarning o`zgaruvchanlik darajasini (o`zgaruvchanlik koeffitsienti), shaxsiy iqtisodiy mavqeining tadbirkorlik baholarini, shu jumladan, tovarlarni yetkazib berishga buyurtmalarni baholashni, jismoniy sotish dinamikasini, tadbirkorlik ishonchining ko`rsatkichlarini, tovarlarning raqobatbardoshligini hisobga olish zarur (4.3- rasmga qarang). Tovarlar savdosi rivojlanishini aks ettiruvchi jarayonlarni kuzatib borish va savdo faoliyati bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar marketing xizmatlarining uslubiy va tahliliy ehtiyojlarini ta’minlaydi, ular marketing bo`yicha mutaxassislar va menejerlarga samarali menejment qarorlarini qabul qilish uchun tavsiyalar beradi. Shunday qilib, iqtisodiy-statistik menejment usullari savdo tashkilotlari faoliyatini maqbul boshqarish uchun zarurdir. Tashkiliy va tartibga solish usullari Asosiy narsa jazolash emas, balki harakat qilishga majburlashdir. A.P. Lukashin Menejmentda tashkiliy va tartibga solish usullari bir xil darajada muhimdir. Rasmdan ko`rinib turibdiki, ilmiy yondashuv uch bosqichdan iborat: Menejment asoslari bo`yicha menejmentning tashkiliy-tartibga solish usullari, amerikalik mutaxassislarning fikriga ko`ra, ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada paydo bo`lgan. Bir guruh olimlarga fuqaro mudofaasi inshootlarini joylashtirish, o`t ochadigan pozitsiyalar va transport karvonlari bilan bog`liq bo`lgan murakkab harbiy muammolarni hal qilish vazifasi yuklatildi. 50-60-

yillarda metodologiya yangilandi, bir qator aniq usullarga aylantirildi va ular turli vaziyatlarda muammolarni hal qilishda qo`llanila boshlandi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ko`plab mualliflar menejment metodologiyasining quyidagi o`ziga xos xususiyatlarini belgilaydilar: 1. Ilmiy usulni qo`llash; 2. Tizimli yo`naltirish; 3. Modellardan foydalanish. 1. Kuzatish - muammo va vaziyat haqida ma’lumot to`plash va tahlil qilish. Masalan, mahsulotga bo`lgan talab va ularning zahiralari darajasi o`rtasidagi

bog`liqlikni o`rganish. 2. Farazni shakllantirish muhim muqobillarni aniqlashdir. Rahbar muammoning tarkibiy qismlari o`rtasidagi aloqani o`rnatish uchun harakat qilish variantlarini, ularning vaziyat uchun oqibatlarini ko`rib chiqadi, kuzatishlar asosida bashorat qiladi. Agar kuzatishlar talabning o`sishi vaqtida zahiralarning 10 foizga pasayishini ko`rsatsa, u holda menejer zahiralarning ma’lum miqdorga ko`payishi ularning o`xshash vaziyatda kamayishiga yo`l qo`ymaydi degan farazga e’tibor qaratishi mumkin. 3. Ishonchlilik - farazning to`g`riligini tasdiqlash, uni menejmentning tashkiliy va tartibga solish usullaridan foydalanish natijasini monitoring qilish orqali tekshirish. Menejment muammolarini hal qilishda ilmiy usuldan foydalangan holda shuni esda tutish kerakki, har qanday, shu jumladan, savdo tashkiloti o`zaro bog`liq bo`lgan quyi tizimlardan tashkil topgan ochiq tizimdir, shuning uchun menejmentga ilmiy yondashuvning ikkinchi xususiyati - tizimli yo`naltirish, uchinchisi -modellashtirishda foydalanishdir. Model - bu tizim, g`oya yoki ob’yektni butunligidan farq qiladigan shaklda aks ettirish bo`lib, u haqiqatni soddalashtirish, ichki munosabatlarni, hayot sharoitlarini ko`rish va tushunish uchun imkoniyat yaratadi. Modelni yaratish bu jarayondir va bu jarayonning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 1 .Muammoning bayoni - muammoning aniq tashxisi, asoratlarni sabablarga ko`ra ajratish qobiliyati. 2 .Modelni yaratish - modelning asosiy maqsadi, zarur ma’lumotlar, xarajatlar, ijrochilar va yakuniy foydalanuvchilarning javoblari. 3 .Modelni tasdiqlash - modeldagi barcha zarur tarkibiy qismlarning joylashtirilganligini yoki yo`qligini, haqiqiy vaziyatga moslik darajasini aniqlash. Model haqiqatni qanchalik to`liq aks ettirsa, modelni ishlatish juda murakkab bo`lmasa, maqbul qaror qabul qilishda menejerga yordam berish vositasi sifatida uning salohiyati shunchalik yuqori bo`ladi.

4. Modelni qo`llash - foydalanuvchiga uni qanday qo`llashni o`rgatish, model qanday ishlashini, uning imkoniyatlari va cheklovlari to`g`risida tushuntirish. 5. Modelni yangilash - uni shunga mos ravishda o`zgartirish zarurati. Modellashtirishda tez-tez uchraydigan muammolar paydo bo`ladi: noto`g`ri taxminlar, ma’lumot cheklovlari, foydalanuvchilarning qo`rquvi, amaliy qo`llanma, ortiqcha xarajatlar. Biroq, har xil o`ziga xos modellarning soni, ular ishlab chiqilgan muammolar soniga nisbatan deyarli katta. Ba’zi modellarni ko`rib chiqamiz. Porterning marketing modelida U - shaklidagi egri chiziq mavjud. Uning ta’kidlashicha, o`rganish egri chizig`idan farqli o`laroq, (xarajatlarning nisbiy darajasi tashkilotning bozorda egallab turgan ulushiga teskari bog`liqligini tavsiflovchi model giperbolik funksiya bilan tavsiflanadi. Bu bozorni zabt etishda marketing strategiyasining asosi hisoblanadi), kichik bir tashkilot katta bozor ulushiga ega bo`lgan tashkilot kabi yuqori samaradorlik darajasini ta’minlay oladi. Bu yiriklashtirilgan marketing strategiyasi tufayli yuzaga keladi: bular barcha resurslarni kichik bozor sharoitida yiriklashtirish, noyob mahsulotni ishlab chiqarish yoki mahsulotni sotishning o`ziga xos usuli, yuqori darajadagi xizmat ko`rsatish, xarajatlarni pasaytirishga yo`naltirilgan choralar, raqobatbardosh narxlardir. O`xshash model tekshirilayotgan hodisa yoki jarayonni haqiqiysiga o`xshab ketishini namoyish etadi. Masalan, tashkiliy chizmada, menejer aniq jamoalar zanjiri va xodimlar va ularning faoliyati o`rtasidagi rasmiy bog`liqlikni aniq ko`rib chiqadi. Bu barcha xodimlarning o`zaro bog`liqliklari ro`yxatini tuzishdan ko`ra, tashkilot tuzilmasining o`zaro bog`liqligini tushunishning sodda va samaraliroq (ayniqsa yirik) usuli sanaladi. Taqlid qilish modeli - real vaziyatni aniqlash uchun modelni yaratish va uning sinov tariqasida qo`llanilish jarayonining o`ziga xos belgisidir. Masalan, sotuvchi narx o`zgarishi yoki mahsulot (xizmat) reklamasi tufayli kutilayotgan savdo hajmini taqlid qilish uchun modellar yaratishi mumkin. Imitatsion

matematik usullar juda murakkab bo`lgan vaziyatlarda, masalan, juda ko`p o`zgaruvchilar tufayli chiziqli dasturlash, o`zgaruvchilar orasidagi ma’lum bog`liqlikni matematik tahlil qilishda qiyinchiliklar, yuqori darajadagi noaniqlik, dasturlash tilidan kompyuter tiliga o`tkazishda qiyinchiliklar paydo bo`lganda qo`llaniladi. Bashoratlash - bu uni aniqlash uchun avvalgi tajriba va kelajak haqidagi taxminlardan foydalanadigan usul bo`lib, masalan, narxlarni bashorat qilish, mavjud vaziyatni tahlil qilish va tashkilotning rivojlanish istiqbollarini belgilash, narxlarning umumiy dinamikasini belgilaydigan istiqbolli hisob-kitoblarni o`z ichiga oladi. Kelajakdagi narxlar dinamikasini baholashda kutilayotgan narx o`zgarishining quyidagi tarkibiy qismlarini bilish zarur: • narxning fon muhitiga, ya’ni atrofning unga ta’sir darajasi; • narxlarning mavsumiy o`zgarishi; • siyosiy vaziyatni rivojlantirish variantlari; • chet el valyutalarining so`mga nisbatan kursi; • aholining jon boshiga daromadlari; • mamlakatdagi ishsizlik darajasi va boshqalar. Bashoratlarning turli xillari mavjud, masalan: • texnologiyalarning rivojlanish istiqbollari bizga qanday yangi texnologiyalarni ishlab chiqilishini kutish mumkinligini, bu sodir bo`lganda, ularning iqtisodiy jihatdan qay darajada qo`llanishi mumkinligini taxmin qilishimizga imkon beradi; • raqobatni rivojlantirish istiqbollari raqobatchilar strategiyasi va taktikasini bashorat qilishi mumkin; • anketalar va izlanishlarga asoslangan bashoratlar ko`plab bilim sohalarida olingan ma’lumotlardan foydalangan holda, qiyin vaziyatlarda nima bo`lishini bilish uchun kelajakni ko`rish imkoniyatini beradi. Masalan, avtomobil televizorlari va kompyuterlarning kelajakdagi bozorini faqat iqtisodiyotning holatini, ijtimoiy qadriyatlarni, atrof-muhitni ifloslanishdan himoya qilish standartlarini, siyosiy vaziyatni va boshqalarni hisobga olgan holda baholash

mumkin; • ijtimoiy bashoratlash xodimlarning ijtimoiy munosabatidagi o`zgarishlarning kelajagini ko`rish uchun ishlatiladi. Xodimlarning tibbiy yordam, qulaylik va boshqalarga bo`lgan munosabatini to`g`ri bashorat qila olgan tashkilot ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun raqobatchilardan ustunlikka ega bo`lishi mumkin. Ushbu turdagi bashorat menejmentda, ayniqsa xodimlarni rag`batlantirishda foydali bo`lishi mumkin. Tashkiliy va tartibga solish usullari ba’zida ma’muriy ta’sirning beshta asosiy usulini o`z ichiga olgan ma’muriy usul deb ataladi: 1 .Tashkiliy harakatlar muayyan tashkilot xodimlarining faoliyatini tartibga soluvchi ichki me’yoriy hujjatlarni tayyorlash va tasdiqlashga asoslanadi, bular xususan: nizom, shartnoma, menejmentning tashkiliy tuzilmasi, tarkibiy bo`linmalar to`g`risidagi nizomlar, ish joylarini tashkil qilish, shtatlar jadvali, lavozim yo`riqnomalari, ichki mehnat qoidalaridir. Ushbu hujjatlar (nizomdan tashqari) tashkilot rahbarining buyrug`i bilan kuchga kiradi, barcha xodimlar uchun majburiydir va ularga rioya qilmaslik intizomiy choralarni qo`llashga olib keladi. 2 . Tartibga soluvchi harakatlar menejment maqsadlariga erishishga, ichki me’yoriy hujjatlarga muvofiq bo`lishga, menejment tizimining ushbu parametrlarda bevosita ma’muriy tartibga solish orqali saqlanishiga qaratilgan: buyruqlar, farmoyishlar, ko`rsatmalar, maqsadli rejalashtirish, ishni tashkil etish va muvofiqlashtirish, mehnatni rag`batlantirish, ish faoliyatini nazorat qilish kabilar. 3 . Yo`l-yo`riq ko`rsatish - rasmiy operatsiyalarni bajarish qoidalarini bo`ysunuvchiga topshirishga asoslangan rahbarlik usuli. Yo`l-yo`riq ko`rsatishda ma’muriy buyruq va tayinlangan vazifa rahbarining ma’lumotli maslahatlari bir- biriga uyg`unlashadi. Rahbar va xodim o`rtasidagi munosabatlardagi rasmiy ko`rsatmalar ko`pincha so`z va ish birligi yo`qligi tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 4. Nasihat – rahbar tomonidan bir marta ishlatadigan usul bo`lib, agar u yana qayta pandu-nasihat qilishga harakat qilsa, u ishonchni yo`qotadi.

5. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlari buzilgan taqdirda intizomiy javobgarlik va jazo choralari qo`llaniladi. Shu bilan birga, tashkilotlarni rivojlantirish bo`yicha unchalik aniq bo`lmagan strategiya, zamonaviy samarali marketingning nomukammalligi, korporativ madaniy-atning etishmasligi jamoaga ma’muriy ta’sirning salbiy ko`rinishlarining paydo bo`lishiga va ma’muriy usullardan foydalanishning umumiy ta’sirining pasayishiga olib keldi. Shu bilan birga, ijtimoiy-psixologik menejment usullarining samaradorligi oshdi. Ijtimoiy-psixologik usullar Ko`pincha, zo`ravonlikdan ko`ra ishontirish orqali ko`proq narsaga erishish mumkin. Ezop. Ijtimoiy-psixologik usullar tadqiqot usullari bo`lib, uning maqsadi ijtimoiy rivojlanishni, birinchi navbatda, odamlarning o`zaro munosabatlarini, ular va ijtimoiy jamoalar o`rtasidagi munosabatlarni, ularning ijtimoiy faoliyatidagi munosabatlarini, inson tabiatining o`ziga xos psixologik xususiyatlarini, ijtimoiy- madaniy sharoitlarni, turmush tarzining o`ziga xosligini, sog`liqni saqlashni, atrof- muhit va boshqalarni o`rganishdir. Ijtimoiy - psixologik usullarning tasnifi (5- rasmda keltirilgan). Menejmentning ko`plab ijtimoiy-psixologik usullari mavjud, masalan:

1. So`rovnoma - bu so`rovnomalar orqali ma’lumot to`plash, dastlabki ma’lumotlarni olish uchun vosita, matnni fazoviy tashkil etish usuli bo`lib, unda doimiy ma’lumotlar anketalarni to`ldiradigan savollar ro`yxati shaklida beriladi. 2. Suhbat - fikr almashish. 3. Gomeostatik modellar - bu ma’lum xususiyatlarni, masalan, bosim, harorat, qondagi shakar miqdorini fiziologik maqbul chegaralar, ya’ni atrof-muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatiga taqlid qiladigan odamning modellari. 4. Psixologik o`yinlar - kasbga xos bo`lgan vaziyatlarni yaratish va ularda qulay psixologik yechimlarni topish. 5. Ishbilarmonlik o`yinlari - eng samarali qarorlarni qabul qilish uchun ishlab chiqarish holatini modellashtirish. 6. Rolli o`yinlar - aniq vazifalarni hal qilish uchun muayyan rolni bajaradigan harakatlar. Masalan, Genri Minsberg o`nta boshqaruv rolini tavsiflaydi, ularni uchta qismga birlashtiradi: shaxslararo, axborot va qarorlarni qabul qilish. 7. O`zaro munosabatlarni baholashning modulli metodologiyasi - muhim koeffitsient yoki qiymatga berilgan o`lchovdir. 8. Fazoviy sotsiologik o`lchov - bu tashkilotning kichik rasmiy va norasmiy guruhlarining tarkibi, hududiy joylashishi va faoliyati to`g`risida miqdoriy ma’lumotlarni olish va tahlil qilishga qaratilgan metodlar to`plami. 9. Retrospektiv tahlil - ko`plab belgilar bilan tavsiflangan o`tmishdagi kuzatuv ma’lumotlarining ko`p o`lchovli tizimini qayta ishlash usullari to`plami; o`rganilayotgan tizimda muayyan qonunlarning mavjudligi to`g`risida qaror qabul qilishga yordam beradi. Menejmentning turli tomonlarini ilmiy bilishda tahlil, sintez bilan bir qatorda katta ahamiyatga ega. 10. Ijtimoiy-psixologik tajribalar, masalan, “G`arbiy elektr” zavodida xotornlik sotsiolog Elton Meyo tomonidan o`tkazilgan tajriba. Ushbu tajribalar natijasida ishlab chiqarishda inson omilining roli qayta ko`rib chiqilib, ishchilar xatti-harakatlarining psixologik va ijtimoiy-psixologik jihatlariga ustuvorlik berildi. Shu bilan birga, tashkilot tarkibidagi norasmiy guruhlarning ta’sirini, bu

tashkilot xodimlarining murakkab ijtimoiy hayotining ko`p qirralarini ochib berdi; Ushbu tajribalar menej mentni rivojlantirishda muhim rol o`ynadi. 11. So`rov - suhbat jarayonida ma’lumot olish usullaridan biri. So`rovda har bir kishi to`g`risidagi ma’lumotlar so`rov o`tkazayotgan odamning so`zlari bilan qayd etiladi. Masalan, so`rov natijalariga ko`ra shakllar, xususan, aholini ro`yxatga olish va so`rovnomalarning to`ldirilishi shular jumlasidandir. 12. Test - insonning qobiliyatlari, ixtiyoriy fazilatlari va boshqa psixologik xususiyatlarini aniqlash uchun o`tkaziladigan standart shakldagi vazifalar; anketa ma’lum sotsiologik tadqiqotlar uchun ishlatiladigan material sifatida tarqatiladi. Masalan, Teylor testi, Spilberg-Xanin testi, Ayzenk testi, Assinger testi, Leongard testi. 13. Jamoatchilik fikrini, jamoat psixologiyasini, psixologik quvvat va taklif mexanizmlarini o`rganishning empirik usullari - tarixiy hujjatlar va statistik ma’lumot larni tahlil qilish orqali mazkur usul, fransuz ijtimoiy psixologiyasining asoschisi G. Tard tomonidan qo`llanilgan. U ijtimoiy jarayonlarni insoniy munosabatlar asosiga qurilgan taqlidning psixologik mexanizmi harakati bilan tushuntirdi va bu o`z navbati da. shaxslararo munosabatlar ilm-fani rivojiga va ularning boshqaruvida keng qo`llaniladigan mexanizmlari rivojiga katta hissa qo`shib kelmoqda. 14. Psixoanaliz - ongsiz odamning hayotidagi ma’noni tan olish, ya’ni, ratsional fikrlash va inson irodasi doirasidan tashqaridagi narsalar - avstriyalik psixiatr tomonidan ishlab chiqilgan. 15. Zigmund Freyd . Psixoanalitik maktabning keyingi rivojlanishida Freydning g ` oyalari tashkilotdagi hissiy munosabatlarni tavsiflash uchun ishlatiladi . Zamonaviy menejmentda , sotsiologiya va psixologiya asoschilari , shuningdek , menejment amaliyotidagi mutaxassislar ijtimoiy - psixologik tartibga solish usullariga katta e ’ tibor berishadi . Ular turli xil chizmalar , jadvallar , tavsiflarni ishlab chiqdilar . Ulardan ba ’ zilarini ko ` rib chiqamiz (6- rasm , 1- jadval ).

Shaxs turlari insonning ichki salohiyatini va uning muayyan ish turlari va faoliyat sohalarini bajarishga bo ` lgan umumiy yo ` nalishini tavsiflaydi . Shaxsning turlarini ta ’ riflashda bir nechta yondashuvlar mavjud : Kattellning sifatiga ko ` ra shaxsning 16 omilli xususiyati , Z . Freydning xulq - atvor rollarini tasniflashga asoslangan tushlar va harakatlanishlar nazariyasi va boshqalar . Menejment sohasida shaxsiy guruhlarni aniqlash ijtimoiy guruhdagi motivatsiya va xatti - harakatlar bilan birgalikda tahlil qilishda muhim rol o ` ynaydi . Shaxs turlari va boshqa unsurlarning tasnifini ko ` rib chiqamiz : • jamoada yetakchilik va rahbarlik ishiga xos bo`lgan aniq bilinadigan tashkilotchilik ko`rinishi; • olimlarga xos bo`lgan mantiq va tahlilning katta qismi bilan ishlarni bajarishga qaratilgan tahliliy ko`rinish; • odamlarning hisoblash, chizish, loyihalash, dasturlash ishlariga moyilligini tavsiflovchi muhandislik turi;

6-rasm. Ijtimoiy-psixologik boshqaruv usullari bilan boshqariladigan tarkibiy qismlarni tasniflash chizmasi. • dunyoni badiiy idrok etishda minimal mantiqiy umumlashma , adabiy shaxslar , san ’ at , she ’ riyat , musiqa va hokazolarga xos bo ` lgan ijodiy tur ; • tashqi sharoitlar ( o ` xshash , ob - havo , vaziyatlar , jo ` shqinliklar ) ta ’ sir qiluvchi

intuitiv tur , eng kam murakkablik va javobgarlik bilan ish olib boradigan ijrochilarga xosdir . Temperament - bu har bir xodimning jamoada maqsadi va o ` rnini , boshqaruv vazifalarini taqsimlash va ma ’ lum bir odam bilan ishlashning psixologik usullarini aniqlash uchun shaxsiyatning juda muhim psixologik xususiyatidir . Ma ’ lumki , temperamentning to ` rtta asosiy turi mavjud . Sangvinik – xulq - atvorda xotirjamlik , muvozanatlilik , o ` zini tuta bilish qobiliyati bo ` lib , o ` zini - o ` zi qadrlash boshqalarni baholashga mos keladi , intilish darajasi real imkoniyatlarga mos keladi . Qattiq mehnat va yuqori ishlashi bilan ajralib turadi . Zaif belgilaridan biri - keskin o ` zgarib turadigan vaziyatlarda qayta qurish imkoniyati yo ` qligidadir . Tafakkur turi ob’yektivligidadir. Flegmatik - hissiy jihatdan barqaror, fikrlash turi asosan aniq bo`lib obrazli, fikrlash sur’ati sekinlashadi, da’volar darajasi real imkoniyatlardan past, monotoniya ostida ishlashga juda chidamli, yangi muhitga kirish uchun moslashish davri 6-7 oyni talab qiladi, kayfiyatning ustunlik darajasi yaxshi, yuz ifodasi “muzlatilgan” holatda bo`ladi. Xolerik - hissiy jihatdan beqaror, tez jahldor, mimika juda o`zgaruvchan, fikrlash sur’ati tez, fikrlash turi mavhum - mantiqiy, juda yuqori xushmuomalalik, qisqa vaqt ichida ortiqcha faollik pauzalar bilan almashadi. Psixologik jarayonlarni bilishi (e’tibor, idrok, xotira, tasavvur) juda o`zgaruvchan, talabchanlik darajasi haqiqiy imkoniyatlardan yuqori bo`ladi. Melanxolik - hissiy jihatdan sezgir, bezovtalanishga moyil, yuqori ichki bezovtalik, o`lchovli ritmda ishlaganda stressga chidamlilik bilan ajralib turadi. U tez o`zgaruvchan ijtimoiy vaziyatlarga yaxshi moslashadi, aloqada yaxshi sherikni his qiladi va ular uchun ortib borayotgan hissiy qulaylikni yaratadi. Talabchanlik darajasi, odatda, real imkoniyatlardan pastroqdir, bunda o`zini namoyish etuvchi, ko`rsatuvchi harakterga ega bo`lgan shaxslar bundan mustasnodir. To`rtta harakterli belgilar inson dunyosining yo`nalishini, muloqotga bo`lgan ehtiyoj darajasini belgilaydi. Muayyan belgilarga egalik qilish, odamlarni ekstrovert va introvertlarga ajratadi.

Ekstrovert - juda xushmuomala, hamma narsaga javob beradigan, faoliyat turlarini to`xtatib barcha yangi narsalarga hayrixohlik bildiradi, agar yangi suhbatdosh paydo bo`lsa, ba’zida ishni tugatmasdan chiqishib ketadi, rag`batlantiruvchidir. Faoliyat yo`nalishi doimiy emas va bevosita boshqalarning fikriga bog`liq, boshqalarga nafi tegishga moyillik bilan ifodalanadi, ba’zan boshqa odamlar uchun o`zlarini unutishadi. Introvert - yopiq, xulq-atvorda faqat ichki mulohazalar kelib chiqadi, shuning uchun ba’zida uning harakatlari atrofidagilar uchun haddan tashqari murakkab va mayusday ko`rinadi. Sezgi yaxshi rivojlangan, vaziyatni aniq hisoblab chiqadi, uning qarorlari ko`pincha istiqbolli va kelajakda oqlanadi. Introvert - hissiy jihatdan sovuq, qashshoq yuz ifodalari va imo-ishoralar suhbatdoshlarni xavotirga soladi va suhbatda samimiylikning oldini oladi. Biror kishining tashqi va ichki dunyoga munosabati nuqtai nazaridan, harakteri atrofdagi voqeilikka va boshqa odamlarga (ijobiy, betaraf, salbiy), o`ziga (bo`rttirilgan, bir maromda, pasaytirilgan) va ishga yoki biror narsani o`rganishga nisbatan qaraladi. Shaxsga yo`naltirilganlik insonning muhim psixologik xususiyatlari sanalib, ular ehtiyojlar, qiziqishlar, motivlar, e’tiqodlar va dunyoqarash nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladi. Aqliy qobiliyatlar insonni tushunish, fikrlash, uning ongli imkoniyatlarini tavsiflaydi va kasbiy yo`naltirish, odamlarni baholash, o`z mavqeini rejalashtirish va martabaga ko`tarilishini tashkil qilish uchun muhimdir. Asosiy e’tibor, uch darajani o`z ichiga oluvchi ishchining aqliy darajasiga (yuqori, o`rta, past) qaratilishi kerak. Teran fikrlash qobiliyati - boshqaruv xodimlari va mutaxassislar uchun muhim talabdir. Ong darajasi xodimning tashkilotda belgilangan ahloqiy qoidalariga muvofiqligini belgilaydi. Mantiqiy qobiliyat muhandislik va ilmiy faoliyatda ajralmas hisoblanadi. Aqliy qobiliyat psixologik usullar yordamida aniqlanadi. Inson xotirasi aqliy qobiliyatlarning muhim tarkibiy qismidir. Turli xil odamlarning uzoq muddatli va tezkor xotiralari miqdorida sezilarli farqlar mavjud.

Bilish usullari - bu inson tomonidan haqiqatni o`rganadigan, ma’lumotlarga ishlov beradigan va qarorlar loyihalarini tayyorlaydigan vositalardir. Bilishning eng mashhur usullari - bu tahlil va sintez, induksiya va deduksiya. Tahlil hodisani tasniflash, unsurlarga ajratish, muqobillarini aniqlash, ichki kechinmalarni tahlil qilish asosida o`rganishni o`z ichiga oladi. Sintez aksincha, unsurlararo aloqalarni o`rganishga, yakka unsurlar tizimini qurishga, tashqi qonuniyatlar va aloqalarni o`rganishga asoslangan. Bilish jarayonida tahlil qilish va sintez birgalikda, masalan, tashkilotni boshqarish uchun tashkiliy tuzilma diagrammasini tuzishda ishlatiladi. Induksiya - bu har xil dalil va hodisalarni o`rganishga asoslangan aniqlikdan umumiylikgacha xulosa bo`lib, uning natijalari ma’lum bir barqarorlik haqidagi farazni ishlab chiqish uchun ishlatiladi. Deduksiya - bu mutloq haqiqat shaklidagi farazlar (qoidalar, tamoyillar) ilgari surilganda, ma’lum bir umumiy qonuniyatlar to`g`risida xulosalarni xususiylardan olib umumlashtirishdir. Induksiya va deduksiya usullarini qo`llashning namunasi tashkilot falsafasini ishlab chiqishdir. Voqeilikni anglash tashqi dunyo va ma’lumotni sezish va idrok etish orqali amalga oshiriladi. Ular psixologiyaning predmeti bo`lib, ularni rivojlantirish uchun maxsus usullar mavjud. Falsafa bilishga moddiy fikrlashdan mavhum fikrlashga qadar bo`lgan jarayon sifatida qaraydi. Psixologik tasvirlar xodimlarga tarixiy shaxslar, yirik menejerlar va ishlab chiqarish innovatorlarining odatiy xatti-harakatlari asosida o`qitishni taqozo qiladi. Badiiy tasvirlar tashkilot xodimlarining, ayniqsa yoshlarning estetik va madaniy savodxonligi uchun ishlatiladi. Grafik tasvirlar muhandislik faoliyatining ajralmas qismidir, ayniqsa zamonaviy mul’timedia texnik vositalaridan foydalangan holda yangi texnologiyalarni loyihalashtirish kompyuterda amalga oshirilganda u ko`proq ahamiyatlidir. Vizual ko`rinishli tasvirlar xodimlar ishida juda foydali, chunki muayyan bir kishining mehnat jamoasida tan olinishini ta’minlashga imkon beradi. Psixologik tasvirlar - inson ongida moddiy olam ob’yektlari va hodisalarini aks ettirishning ideal shaklidir. Bilishning hissiy darajasida sezgi, idrok va

ifodalash shakllanadi. Fikrlash jarayonida tasvirlar, tushunchalar, mulohazalar va xulosalar paydo bo`ladi. Tasvirlarni mujassamlashning moddiy shakli bo`lib - bu amaliy harakatlar, og`zaki nutq, yozish, turli xil ishora modellari kirib keladi. Menejment jarayonida ko`pincha tarixiy, badiiy, grafik, audio-vizual va ramziy tasvirlardan foydalaniladi. Tarixiy tasvirlar yosh ishchilarni o`qitish va ularning qarorlarini asoslash uchun buyuk odamlarning hayotini tasvirlash orqali keng qo`llaniladi. Badiiy tasvirlar menejment madaniyati va zamonaviy texnologiyalarni yaratib, ofis maydonini loyihalashning muhim tarkibiy qismidir. Grafik tasvirlar menejmentni tartibga solishda (jadvallar, grafikalar, modellar, bosh rejalar) va qaror qabul qilishni asoslashda keng qo`llaniladi. Audiovizual tasvirlar zamonaviy kompyuter va televizion texnologiyalarning ajralmas qismi bo`lib, ishchilarga odam-kompyuter dialog rejimida o`z vaqtida ma’lumot beradi. Ramziy tasvirlar menejment qarorlarini qabul qilish uchun matematik usullardan foydalanishga imkon beradi (matritsalar, boshqaruv modellari va boshqalar). Psixologik ta’sir usullari ijtimoiy-psixologik boshqaruv usullarining eng muhim elementlaridan biridir. Ular birgalikda ish jarayonida muvofiqlashtirish uchun odamlarga ta’sir qilishning barcha zarur va qonuniy usullarini jamlaydi. Psixologik ta’sirlar ko`p usullarni o`z ichiga oladi. Masalan, taklif, ishontirish, taqlid qilish, jalb qilish, majburlash, talab qilish, taqiqlash, ayblash, buyruq berish, aldash, kutish, “portlash”, Sokrat usuli, ishora, iltifot, maqtov, iltimos, maslahat. Ularni batafsil ko`rib chiqamiz. Taklif - bu guruhning taxminlariga va ishlashga rag`batlantiruvchi motivlarga murojaat qilish orqali rahbar tomonidan shaxsning ongiga psixologik maqsadli ta’sir etishdir. Taklif , ba’zida odamning irodasi va ongidan tashqari, ma’lum bir tuyg`u holatini keltirib chiqarishi va ularni biron bir harakatga undashi mumkin. Taklifning haddan tashqari salbiy shakli bu shaxsga irodasini egish bo`lib, u odamda axloqiy me’yorlardan chiqib ketadigan qat’iy belgilangan xatti-harakatlar shakllari (mafiya guruhlari, to`dalar va boshqalar) joylashtirilsa yuzaga keladi.

Ishonch , inson ruhiyatiga maqsadlarga erishish, psixologik to`siqlarni olib tashlash, jamoadagi nizolarni bartaraf etish uchun mantiqiy va mantiqiy ta’sirga asoslangan usuldir. Taqlid qilish - bu xatti-harakat boshqalar uchun namuna bo`lgan menejer yoki ishlab chiqaruvchining innovatorning shaxsiy namunasi orqali yakka xodimga yoki ijtimoiy guruhga ta’sir qilish usuli. Ishga jalb qilish - bu xodimlarni mehnat yoki ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etadigan psixologik uslub bo`lib, masalan, rahbarni tanlash, kelishilgan qarorlarni qabul qilish, jamoada raqobat va boshqalardir. Motivatsiya - bu axloqiy ta’sirning ijobiy shakli bo`lib, bir kishi xodimning ijobiy fazilatlarini, uning malakasi va tajribasini ta’kidlasa, tayinlangan ishning muvaffaqiyatli bajarilishiga bo`lgan ishonch, bu korxonada xodimning axloqiy ahamiyatini oshirishga imkon beradi. Qadimgi davrlarda faxriy kengashga kirish, diplomlarni topshirish, “raqobat g`olibi”, “mehnat qahramoni” unvonlari bilan taqdirlash va hokazolar ishlashga undash uchun keng qo`llanilgan. Majburlash - bu odamga ta’sir qilishning boshqa usullari natija bermagan va xodim, ehtimol, hatto uning irodasi va xohishiga qarshi, muayyan ishlarni bajarishga majbur bo`lgan hollarda, axloqiy ta’sirning qoidadan tashqari shaklidir. Majburiylikni faqat favqulotda holatlarda (harakatga kelmaslik) qurbonlar, shikastlanishlar, baxtsiz hodisalar va o`limga olib keladigan holatlarda qo`llash maqsadga muvofiqdir. Hukm qilish - bu jamoada axloq me’yorlaridan katta og`ishlarga yo`l qo`yadigan yoki ish natijalari va ish sifati juda qoniqarli bo`lmagan shaxsga psixologik ta’sirni qilish. Zaif ruhiyatga ega odamlarga ta’sir qilish uchun ushbu usuldan foydalanib bo`lmaydi. Jamoaning bo`sh bo`g`iniga ta’sir qilish deyarli foydasiz. Masalan, “Afoniya” filmidagi do`stona sud, sud qaroridan hukmga o`tdi. Talab - bekor qilish kuchiga ega. Shu munosabat bilan, bu faqat rahbar katta kuchga ega yoki shubhasiz, hokimiyatga ega bo`lgan taqdirdagina samarali bo`ladi. Boshqa hollarda, ushbu usul foydasiz yoki hatto zararli bo`lishi ham mumkin.

Ko`p jihatdan, taqiqlash uchun toifali talab bir xil bo`lib, majburlashning oson shakli sifatida ishlaydi. Taqiqlash odamga to`xtash ta’sirini anglatadi. Uning tarkibiga beqaror xodimlarning o`rinsiz harakatlarini taqiqlash kiradi, bu mohiyatan taklif variantidir, shuningdek, ruxsatsiz xatti-harakatlarning taqiqlanishi (ichkilikbozlik, harakatsizlik, o`g`irlashga urinish) ham ta’qiq asosini tashkil etadi. “Platsebo” usuli ikki asosiy ta’sir, ya’ni, majburlash va ishontirish usullari yoqasida turadi. Platsebo uzoq vaqt davomida tibbiyotda taklif sifatida ishlatilgan. Uning mohiyati shundan iboratki, bemorga biron bir befarqlik vositasini buyurgan shifokor, bu to`g`ri ta’sir ko`rsatadi, deb ta’kidlaydi. Bemorning belgilangan dorisining foydali ta’siriga bo`lgan psixologik munosabati ko`pincha ijobiy natijaga olib keladi. Platsebo ishlab chiqarishda - bu nufuzli shaxsning xatti-harakati, ishchilar osonlik bilan har qanday harakatni namoyish qilganda, og`riqni yengib o`tish, ortiqcha charchoq, balandlikdan qo`rqish va h.k. buni ko`rib, xodimlar yoqimsiz his-tuyg`ularni boshdan kechirmasdan ko`rsatilgan harakatlarni osongina takrorlashlari mumkin. Agar kuzatuvchilar namoyishni kuch bilan amalga oshirayotganini sezsalar, unda uning hech qanday ta’siri bo`lmaydi. Ayblash faqat suhbatdoshimiz o`zini rahbar bilan suhbat jarayonida “u o`zimiz-niki” qabilida gapni sezsagina ishonchli kuchga ega bo`ladi. Boshqa hollarda, tanbeh eshitish mumkin bo`lgan, ammo unga rioya qilmaslik kerak bo`lgan tarbiya sifatida qabul qilinadi. Biror kishi o`zining “men” ini juda faol himoya qilar ekan, u ko`pincha ushbu uslubni o`z mustaqilligiga intilish sifatida qaraydi. Buyruq tez va aniq bajarilishi kerak bo`lsa, tanqidiy ta’sirlarsiz foydalaniladi. Buyruqlarni bajarayotganda sabab bo`lmaydi. Hayotda taqiqlovchi va rag`batlantiruv-chi jamoalar mavjud. Birinchisi: “Buni to`xtating!”, “Asabiylashishni bas qiling!”, “Bas qiling!” va hokazo istalmagan xatti- harakatlarning zudlik bilan oldini olishga qaratilgan. Ular qattiq xotirjam ovozda yoki hissiyotlarga boy bo`lgan muhitda xizmat qiladilar. Ikkinchisi: “Boring!”,

“Olib keling!”, “Bajaring!” va hokazo odamlarning xulq-atvor mexanizmlariga ta’sir ko`satishga qaratilgan. Portlash - bu kuchli hissiy tajribalar ta’siri ostida shaxsni bir zumda qayta qurish deb nomlanuvchi usul. Badiiy adabiyotda u batafsil tasvirlangan (V. Gyugoning “Rad etish” romanining qahramonlarida, A. Dyumaning “Monte- Kristo” va boshqalar). “Portlash” dan foydalanish odamni hayratda qoldiradigan va g`ayrioddiy qilib qo`yadigan his-tuyg`ular paydo bo`ladigan maxsus muhitni yaratishni talab qiladi. Bunday vaziyatda odam asabiy jarayonlardan forih bo`ladi. Kutilmaganlik xususiyatini beruvchi vosita unda katta stressni keltirib chiqaradi. Bu narsa, hodisalar, shaxslar va umuman olganda dunyoqarashning tubdan o`zgarishiga olib keladi. Sokrat usuli suhbatdoshni salbiy javobdan himoya qilish istagiga asoslangan. Suhbatdosh “yo`q” deb aytishi bilan, uni keyinchalik o`zgartirish juda qiyin. Qadimgi yunon faylasufi Sokrat suhbatni suhbatdoshga “ha” deb aytishni osonlashtiradigan tarzda tutishga harakat qilib, ko`pincha bu usulni qo`llagan. Shubhasiz, Sokrat o`zining nuqtai nazarini isbotladi va nafaqat raqiblarning g`azabini, balki eng ahamiyatsiz salbiy ta’sirlarni ham keltirib chiqarmadi. Sha’m a - hazil, istehzo va taqqoslash orqali bilvosita ishontirishni qabul qilish. Qaysidir ma’noda sha’ma maslahat bo`lishi mumkin. Maslahatning mohiyati shundaki, u ongga emas, aql mantig`iga emas, balki hissiyotlarga murojaat qiladi. Sha’ma suhbatdoshning shaxsini haqorat qilish ehtimoli bilan bog`liq bo`lganligi sababli, uni ma’lum bir kayfiyatda ishlatgani ma’qul. O`z- o`zidan tajribani bashorat qilish bu yerda harakat qilish mezoni bo`lishi mumkin: “Agar menga bunday sha’malar qilinganda, o`zimni qanday his qilgan bo`lardim?” Xushomadgo`ylik ba’zida maqtov bilan aralashadi. Agar siz bir kishiga: “Qanday yaxshi aytdingiz!”- deb aytsangiz, bu uni xushnud etadi. Xushomadgo`ylik har bir kishi uchun yoqimli emas, garchi odamlar tez-tez undan uzoqlashmasa ham. Fransuz maqolida shunday deyilgan: “xushomadgo`ylik insonga o`zi haqida o`ylaydigan narsalarni aytib berish qobiliyatidir”. Iltifot hech kimni xafa qilmaydi, u hamma narsani ko`taradi. Iltifot insonni taxminlar qilishga

majbur qiladi. Xushomadgo`ylik mavzusi odamlar va ularning fazilatlari, iltifot mavzusi esa odamlar bilan bilvosita bog`liq bo`lgan narsalar, harakatlar, g`oyalar va boshqalardan iborat. Agar siz keksa ayolga: “Siz qanday yoshsiz”, desangiz, bu uni xafa qilishi mumkin. Agar siz buni boshqacha aytsangiz, ya’ni: “Biz bir necha yildan beri bir-birimizni ko`rmadik va siz avvalgiday ajoyib ko`rinasiz”, bu iltifot bo`ladi. Maqtov - bu odamga ta’sir qilishning ijobiy psixologik usuli va qoralashdan ko`ra kuchli ta’sirga ega. Ba’zan yosh xodimga: “Bugun siz juda yaxshi ishlayapsiz va agar sifatni biroz oshirsangiz yaxshi natijalarga erishasiz.” - deb aytish lozim. Biroq, tajribali ishchiga bunday maqtov haqorat sifatida qabul qilinishi ham mumkin va uning muvaffaqiyati butun jamoa oldida tantanali muhitda yaxshi ta’kidlanadi. Iltimos - bu hamkasblar, yosh va tajribali xodimlar o`rtasida juda keng tarqalgan aloqa shakli bo`lib, menejer va xizmatchilar o`rtasidagi munosabatlarda kam qo`llaniladi. Murojaat qiluvchi boshqa ishchi ishni bajarish shakli va usulini tushunmasa yoki uni o`z-o`zidan qila olmasa, maslahat, yordam, ko`rsatma uchun murojaat qiladi. Menejerning iltimosi rahbarlikning samarali usuli hisoblanadi, chunki bo`ysunuvchi tomonidan xushmuomalalik bilan qabul qilinadi va uning shaxsiga hurmatni namoyon etadi. Maslahat - bu tez-tez hamkasblar, yosh xodimlarning murabbiylari va tajribali menejerlar o`rtasidagi munosabatlarda qo`llaniladigan iltimos va ishonchlarning uyg`unlashuviga asoslangan psixologik usul. Axloq - tashqi muhitga moslashish uchun inson tomonidan amalga oshiriladi gan o`zaro bog`liq ta’sirlar to`plamidir. Insonning xulq-atvori insonning tegishli bo`lgan ijtimoiy guruhi (jamoa, oila) da qabul qilingan axloqiy me’yorlar bilan yaratilgan juda keng maydon ichida tebranishlar sinusoidi yoki broun harakatining shaklida ifodalanishi mumkin. Jamoat axloqi jamiyatning iqtisodiy tizimiga, millatiga, ijtimoiy sinfga, turmush darajasiga, ta’limga va boshqa bir qator belgilarga bog`liq. Ijtimoiy axloqning shakllanishi tarixan ko`p ming yillar davomida dinni amalga oshiradi, muqaddas kitoblarda (Bibliya, Qur’on va

boshqalar) Xudoning, farishtalar va boshqalarning xatti-harakatlari shaklida axloqiy me’yorlarni qayd etadi. Bu bizga ijtimoiy guruhdagi inson axloq- odobining asosiy shakllarini tasniflashga imkon beradi: “farishtalar” - g`ayritabiiy xatti-harakatlar namunalari, yovuzlik va zo`ravonlikni inkor etish, “inson insonning do`sti, o`rtog`i va ukasi” tamoyilini amalga oshirishdir. Jamiyatda juda kam odam bunday hatti-harakatlarga aloqador bo`lishi mumkin; yuqori axloqiy- insoniy fazilatlarni e’lon qilish, faqat xulq-atvorning yuqori tamoyillariga rioya qilish (halollik, odoblilik, befarqlik, saxiylik, donolik, samimiylik va boshqalar). Barcha davlatlarda ruhoniylar, ziyolilar, aristokratlar yuqori axloqning tarqatuvchilari hisoblanadi; axloqsiz xatti-harakatlar jamiyatning axloqiy qoidalarini doimiy ravishda buzadigan odamlarga xosdir. Ushbu turdagi odamlarning shaxsiy qiziqishlari, motivlari va ehtiyojlari ijtimoiy guruhda belgilangan me’yorlardan yuqori bo`lib, ular qonun va diniy qoidalarni buzganliklari uchun tavba qilmaydilar. Axloqsiz xulq-atvor jinoiy muhitga o`tgan yoki “uysizlar” safiga qo`shilgan ishchi kuchining (mastlar, bema’niliklar) orqada qolgan qismiga xosdir; “iblis” – ya’ni, mutlaqo axloqsiz, noqonuniy va qonunga ziddir. Bu ijtimoiy axloqqa rioya qilishni istisno qiladi, “farishta” xulq-atvoriga qarshi turadi. Dinda iblisning tasvirlari (shayton) yaxshi tasvirlangan. Bunday xatti-harakatlar jinoyat-chilikning ayrim vakillari (qotillar, zo`ravonliklar) tomonidan ko`rsatiladi. Hissiyotlar - aniq ifodalangan va qiyosiy barqarorlikka ega bo`lgan hissiy tajribalarning o`ziga xos turi. His-tuyg`ular muayyan yoki umumlashtirilgan ob’yekt tushunchasi bilan bog`liq. Ular insonning his-tuyg`ulari shaklida atrof- muhit bilan bo`lgan haqiqiy munosabatlarining axloqiy tajribalarini aks ettiradi. Quyidagi kabi his-tuyg`ular mavjud: • insonning boshqa odamlar bilan bo ` lgan munosabatini aks ettirish va axloqiy me ’ yorlarga rioya qilishdan kelib chiqadigan tuyg ` u ; • estetik, go`zallikning tafakkuri, san’at asarlari tushunchasi; • vatanparvarlik, millatiga, davlatiga, vataniga bo`lgan muhabbat va h. k.; • aqliy, haqiqatni bilish darajasini, fikrlash qobiliyatini, yangi kashfiyotlar

uchun chanqoqlikni aks ettiradi. Tuyg`ularning namoyon bo`lish darajasiga ko`ra, hissiy holatlar quyidagicha ajratiladi: • yarashtirish - to`liq hissiy tinchlantirish, qoniqish va xotirjamlik holati; • ishtirok etish - boshqa shaxsning muayyan ichki holatiga yoki qo`shma mehnat natijalariga bevosita munosabat holati; • bezovtalik - tashvish, biror narsa tufayli azob-uqubatlar, uchrashuvni kutish, qiyin suhbat, raqobat, janjal va boshqalar.; • tahdid - qo`rqitish, kimgadir yomonlik qilish istagi, zarar yetkazish, qatag`on qilish. Har doim yoqimsiz hissiyotlarga olib keladi; • vahima - kuchli qo`rquv hissi, o`zini yo`qotish va esankirash holatiga olib keladi. Tuyg`ular - insonning hayotidagi muayyan hodisalarning o`ziga xos tajribalari, uning moyilligi, odatlari va psixologik holatiga bog`liq. Psixologlar bir necha ming turli xil his-tuyg`ularni ifodalaydi. Ta’sirga qarab, his-tuyg`ular quyidagicha bo`lishi mumkin: • ijobiy - quvonch, hayrat, zavq-shavq, maqtov, raxmat va boshqalar; • salbiy - g`azab, jahl, achchiqlanish, hasad, xafa, qayg`u, g`azablanish va hakozo; • ambivalent ( ikki ma ’ noli ) - qarama - qarshi hissiyotlar , ham ijobiy , ham salbiy bo ` yoqda : rashk , sheriklik va hakozo bo ` lishi mumkin . Ijtimoiy - psixologik usullar ijtimoiy guruhlar va shaxslarga ta ’ sir ko ` rsatishning eng nozik vositasidir . Menejment san ’ ati ijobiy ta ’ sirni tozalangan va tabaqalashtirgan tarzda qo ` llash va salbiy ta ’ sirni bartaraf etishdan iborat (1. jadvalga qarang ). Menejment usullarini tasniflashda turli xil qarashlar mavjud. Tasniflardan biriga muvofiq menejmentning barcha usullari quyidagi uchta guruhga bo`linadi. 1. Intuitiv usullar, ulardan foydalanish menejerning tashkilot faoliyatining ma’lum bir sohasidagi to`plangan tajribasi va bilimlari tufayli amalga oshiriladi, bu ichki sezgi asosida asosli dalillarsiz qaror qabul qilishga imkon beradi.

2. Amaliy tajribaga asoslangan mantiqiy mulohazalarga, izchil dalillarga asoslangan “sog`lom fikr” usullari. 3. Zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish bilan muqarrar ravishda bog`liq bo`lgan muhim axborot ommasidan foydalanish orqali hisoblab chiqilgan variantlarning maqbul qarorlarni tanlashni o`z ichiga oladigan ilmiy- texnik yondashuv usullari. Menejmentda qarorlarni keyingi paragraflarda ko`rib chiqamiz.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik- T: TDIU,2013.- 433 b 7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi, 2002-464 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi ,2002.- 365 b

O'xshashlar

Menejment usullari

Menejment usullari

Motivatsiyada menejment usullari

Menejment texnologiyasi

Ijtimoiy menejment