Menejment – mustaqil fan - Iqtisodiyot - Referatlar

Menejment – mustaqil fan

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

Menejment – mustaqil fan Reja: 1.Menejment fanining maqsad va vazifalari, ob y ekti va metodi. 2 . Menejmentning shakllanish tarixi. 3.Tarixiy maktablar va ularning menejmentga ko’rsatadigan ta’siri. 4.Menejmentning mumtoz yo’nalishlari . O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

1. Menejment fanining maqsad va vazifalari, ob y ekti va metodi. O’zbekistonning har tomonlama rivojlanishi, uning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiyalashuvi zamonaviy bilimlarni puxta egallagan boshqaruv mutaxassislarini tayyorlashni zaruratga aylantirmoqda. Bugungi kunda malakali menejerlar – sifat jihatidan yangi boshqaruv namoyondalari bu sohada ko’p masalalarni hal etmoqda. Yangilikka intilish menejerlik kasbining mazmun – mohiyatini tashkil qiladi. Shu bois menejmentni boshqarish fani sifatida chuqur va har tomonlama o’rganish, bu sohada xorij tajribasini tanqidiy tahlil etish va undan ijobiy foydalanish bozor munosabatlariga o’tish davrida muhim o’rin tutadi. Bu fan bo’lg’usi mutaxassisga oqilona ishlab chiqarishning boshqaruv strategiyasini topish, boshqarishdagi ziddiyatlarni chetlab o’tish, sheriklar bilan hamkorlikka erishish masalalarida ham nazariy, ham amaliy bilim beradi. Ma’lumki, mustaqil O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirishi bu sohada ham kadrlar tayyorlash vazifasini yangicha tarzda dolzarb qilib qo’ydi. Mutaxassislarning O’zbekiston Respublikasi manfaatlarini xalqaro maydonda muvaffaqiyatli himoya etishi ularning nazariy va amaliy tayyorgarligiga bog’liq. Menejment fani boshqaruvning ilg’or xorijiy tajribasini, chet elliklar bilan samarali hamkorlik usullarini o’rgatishga ixtisoslashgani bilan diqqatga sazovordir. Menejment — bu inglizcha so’z bo’lib, ingliz tilining Oksford lug’atida berilgan ta’rifga binoan u: * boshqaruv hokimiyati va san’ati; * resurslarni boshqarish bo’yicha alohida mohirlik va ma’muriy ko’nikmalar tushuniladi. Boshqacha so’z bilan aytganda, menejment — bu boshqaruv, ya’ni resurslarni, odamlarni boshqarish, samarali faoliyat olib borish va foyda olishni bilish, uni ko’paytirish jarayonidir. Shu nuqtai nazardan boshqaruv — bu o’ziga xos yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov, shu tanlov asosida qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat qilishdir. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

Bugungi kunda menejment va boshqaruv to’g’risida quyidagi umum qabul qilingan fikrlar mavjud: * yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov * mustaqil fan * faoliyat turi, funksiya * jarayon * tashkilotlarni boshqaruvchi xodimlar * boshqaruv apparati yoki organi. Har qanday faoliyatning ijobiy natija berishi, eng avvalo, tanlovni to’g’ri bajara olishga, ma’qul va ishonchli qarorni qabul qila olishga hamda bu qarorning bajarilishini nazorat qila olishga bog’liq. Masalan, yuqori foyda olish quyidagi uchta jihat bo’yicha to’g’ri tanlovni va ishchan qaror qabul qilinishini va uning bajarilishini nazorat qilishni talab qiladi. Boshqarish san’ati va mahorati, ya’ni menejment, shundagina namoyon bo’lishi, pirovardida esa yuqori foyda olishga erishilishi mumkin. Shunday qilib, sodda qilib aytganda: boshqaruv — bu tanlov, qaror qabul qilish va uning baja rilishini nazorat qilish jarayonidir. 1 Menejment fani bu — boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirishni va oqilona qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Menejment fanining maqsadi - iqtisodiy munosabatlarni modernizatsiyalash sharoitida menejment nazariy asoslarini keng o’rganish asosida ularning yetuk va yuqori malakali mutaxassis bo’lishlarini hamda olingan bilimlari asosida o’qish va ilmiy izlanishlarini davom ettirishlarini ta’minlashdir shuningdek, menejment asosiy elementlari va iqtisodiy negizlarini asoslash hamda boshqaruvning ilg’or xorijiy tajribasini, chet elliklar bilan samarali hamkorlik usullarini o’rgatishdan hamda bozor munosabatlari sharoitida barcha bo’g’inlarda samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. 1 Sharifxodjaev M. Menejient. Darslik. T.: 2001, 36-38 b. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

Menejment fanning vazifalari - bozor iqtisodiyoti sharoitida menejment fanining tutgan o’rni va uni o’rganish, menejmentning qonun va tamoyillarini o’rganish, ulardan amaliyotda foydalanish, menejer kadrlarni o’qitish va ulardan iqtisodiyotni boshqarishda samarali foydalanish, menejment samaradorligi ko’rsatkichlari va uni baholash usullarini o’rganishdir. Menejment fanining asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo’g’inlarda samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Shundan kelib chiqib, menej ment predmeti quyidagilarni o’rganadi: * boshqarish nazariyasi va amaliyoti; * boshqarish ob y ekti va sub y ekti; * boshqarish tamoyillari va usullari; * boshqarish madaniyati; * menejer va uning fazilatlari; * menejer reytingi; * boshqarishda qaror qabul qilish; Menejment maqsadi va vazifalari Foyda olishni bilishSamarali faoliyat olib borish Odamlarni boshqarishResurslarni boshqarish O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.Menejment fani bu — boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirishni va oqilona qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo’g’inlarda samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat.20 13 04 22 080F 23 21 01 08090D0F 01 08090A0B 24 08090A0B 20 07 0C0D 0A

* boshqarish funksiyalari; * xodimlarni boshqarish; * ishlab chiqarishni boshqarish, * samaradorlikni boshqarish; * o’z-o’zini boshqarish; * hududiy boshqarish va hokazolar. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.Menejment fani voqelikni bilishga bag’ishlangan umumfalsafiy usullarni qo’llaydi. Eng avvalo, boshqaruvchi obyektni aks ettiruvchi, uni talqin etishga yordam beruvchi ma’lumot (fakt) lar jamlab baholanadi. Bu ma’lumotlar mikro, mego va makro darajadagi voqelikka oid bo’lishi mumkin. Bu boshqaruvni idrok etishdagi empirik bosqich hisoblanadi. Boshqarishning sir-asrorlarini ilmiy asosda o’rganish, tahlil qilish maqsadida bu fan quyidagi uslublardan foydalanadi.20 07 210311 1B170C02 0B 340F0B 1517130E 0A 0E 07 0F171E1D0B

1 – jadval Menejment fanining tahlil usullari 2 № Tahlil usullari Mazmuni 1 . Sistemali yondashuv * Boshqariluvchi ob y ekt yaxlit tizim tarzida olib qaraladi. Bu yondashuv turlicha bo’lishi mumkin: * sistemali – kompleks yondashuv * sistemali – funksional yondashuv * sistemali – tarkibiy yondashuv * sistemali – kommunika t sion yondashuv 2 . Kompleks yondashuv * Boshqariluvchi obyekt boshqa obyektlar bilan o’zaro bog’lanishda va aloqadorlikda qaraladi 3 . Tarkibiy yondashuv * Boshqariluvchi obyekt tarkibiy qismlarga bo’lib o’rganiladi 4 . Vaziyat (situa t siya) li yondashuv * Boshqariluvchi obyektning konkret sharoitdagi ichki va tashqi vaziyatga qarab boshqarishning ma’qul uslubi qo’llaniladi 5 . Integra t sion yondashuv * Boshqariluvchi obyekt yuqoridagi uslublar (vaziyatli, kompleks, tarkibiy yondashuvlar)ni birgalikda qo’llash yordamida boshqariladi 6 . Modellashtirish usuli * Boshqariluvchi obyektni boshqarish bo’yicha turli sxema, grafik va chizmalar, xomaki materiallar tayyorlanadi 7 . Iqtisodiy – matematik yondashuv * Optimal qaror qabul qilish maqsadida matematik uslublar va hisoblash mashinalarini keng miqyosda qo’llash 8 . Kuzatish usuli * Boshqariluvchi obyekt to’g’risidagi ma’lumotlarni rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda to’plash usuli 9 Eksperiment * Boshqarish jarayonida boshqariluvchi 2 Sharifxodjaev M. Menejient. Darslik. T.: 2001, 39 b. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

. (tajriba) usuli obyektga nisbatan namunaviy tajribadan o’tgan usullarni qo’llash 1 0. Ijtimoiy (so t siologik) kuzatuv usuli * Boshqarish maqsadida turli anketali so’rovlar, suhbatlar, testlar, infratuzilmaviy tahlillarni o’tkazish Ilmiy jihatdan asoslangan boshqaruv qayd qilingan usullarning hammasidan uzviy bog’likliqda foydalanishni taqozo etadi. Menejment fani boshqarish to’g’risidagi bilimlar majmuidir. U ijtimoiy, iqtisodiy, sotsial, huquqiy, kibernetika va bosh q a fanlar bilan alo q adordir. Menejment, dastavval iqtisodiy nazariya bilan yaqindan bog’liqdir. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy metodlarni qo’llab, har bir xodimga va jamoaga ta’sir ko’rsatishga asoslanadi. Menej ment makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, istiqbolni belgilash, mehnat iqtisodiyoti kabilar bilan chambarchas b og’likdir. Menejment bilan yuridik fan quyidagi hollarda namoyon bo’ladi. Yuridik fan boshqaruv faoliyati qanday doirada amalga oshirilishi lozimligini, huquqiy normalarni qanday qo’llash hamda xo’jalik yuritish jarayonida boshqaruv organlari, rahbarlar va ayrim kishilarning me’yoriy hujjatlardan, qonunlardan foydalanishini belgilab beradi. Sotsiologiya, psixologiya va mehnat fiziologiyasi boshqaruv muammolarini ishlab chiqishda juda katta rol o’ynaydi. Menejment fani boshqarishning umumiy qonuniyatlarini, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborotlarni idrok qilish va qayta ishlash jarayonlarini o’rganuvchi kibernetika fani bilan uzviy bog’langandir. Kibernetika yutuqlari: * boshqaruvdagi axborot tizimini takomillashtirishga; * boshqarish jarayonini kompyuterlashtirishga; * avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini yaratishga keng yo’l ochib beradi. Qayd qilingan aloqador fanlarni mukammal o’rganish boshqarishning sir asrorlarini chuqur anglash va ularni samarali qo’llashga imkon beradi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

Menejment obyekti haqida so’z yuritganda, eng avvalo, obyekt so’zining lug’aviy ma’nosiga e’tibor berish kerak bo’ladi. Shu ma’noda obyekt — bu bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot, kishilar faoliyati, diqqat- e’tibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs, xo’jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va sh.k. Menejmentning o’rganish obyektini boshqaruv faoliyatiga doir iqtisodiy hodisa va jarayonlar, firma ishini samarali tashkil etish xususiyatlari, boshqaruvning amaldagi zamonaviy shakl va usullari, uning kelajak istiqbollari tashkil etadi. Bunda menejment nazariyasining rivojlanish tendensiyasi, uni tashkil etish tamoyillari va usullari, motivatsiya va boshqaruv samaradorligi masalalari obyekt sifatida o’rganiladi. Har qanday hodisa yoki jarayon negizi boshqariladigan obyekt va boshqaruvchi subyekt tizimlaridan tashkil topadi. Shu nuqtai nazardan obyekt va subyektlarni quyidagicha tavsiflash mumkin ( 2 – jadval). 2 – jadval Menejment obyekti va subyekti 3 Menejment № Ob y ekti (bosh q ariluvchi h odisa, vo q elik) Sub y ekti( bosh q aruv organi, ra h barlik) 1 2 3 3 Sharifxodjaev M. Menejment. Darslik. T.:2001, 45 b. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’ k idlaganidek, “Davlat boshqaruvida davlatning istiqbolini odamlar yaratmaydi, uni odamlar gullab – yashnatmaydi, balki bu ishni tizim bajaradi. Tizim yaratilsa, iqtidorli ijrochilar eng muhim joylarga qo’yilsa – ish yurishib ketaveradi”.

1. Makrodarajada 1 . Mamlakat (respublika) * Qonun chiqaruvchi hokimiyat (Oliy Majlis) * Ijro etuvchi hokimiyat(O’zR Vazirlar Mahkamasi) * Sud hokimiyati 2 . 3 . Viloyat Tuman( hahar) * QQR Jo ’qo rgi kengashi va viloyat deputatlari * QQR Vazirlar kengashi, viloyatlar hokimiyatlari * QQR Oliy sudi, viloyatlar sudlari * Tuman (shahar) xalq deputatlari * Tuman (shaha r ) lar hokimliklari * Tuman (shahar) sudlari 2. Megodarajada 4 . 5 . Konsern(ko’ptarmoql i korpora t siya) Sektor( rmoq) * Qo’mitalar va ularning raislari * Vazirliklar va vazirlar 3. Mikrodarajada 6 . 7 . 8 . Korxona (firma), korpora t siya Ishlab chiqarish O’z – o’zini boshqarish * Jamoa kengashi va raislar, prezident * Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari * Fuqarolar yig’ini, rais (oqsoqol) lar Shunday qilib har qanday hodisa yoki jarayon negizi boshqariladigan obyekt va boshqaruvchi subyekt tizimlaridan tashkil topadi.

2. Menejmentning shakllanish tarixi. Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar menejmentning rahbar kadrlarni, boshqaruv mutaxassislarini tarbiyalashdagi o’rnini tadqiq qilishni taqozo etmoqda. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik, erkin fuqorolik jamiyat qurishga qaratilgan tub islohotlarning natijalari esa, ana shu sohadagi faoliyatni qanday tashkil etilganiga ko’p jihatdan bog’liq. Bu, o’z navbatida, mazkur yo’nalishda ham turli tarzda namoyon bo’layotgan maqsad, manfaat va intilishlarni ro’yobga chiqarish uchun jamiyatni demokratlashtirish, yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etish, uning iqtisodiy, siyosiy mustaqilligini mustahkamlash tamoyillariga tayanish lozimligini ko’rsatadi. Bu haqida O’zbekiston Prezidenti: “...mustaqillikni mustahkamlash, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash biz uchun hamisha birinchi darajali ustuvor maqsad va vazifa bo’lib qolaveradi” 4 , deya bejiz ta’kidlamagan. Mamlakatimizda shakllanayotgan menejment nazariyasi tushuncha va tamoyillari Prezident Islom Karimov asarlarida asoslab berilgan. 4 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. –T.: 2005 y. 36 – bet. Menejment – boshqaruv tamoyillari va vazifalarining ildizlari eng qadimgi davlatlarning vujudga kelishi bilan bog’langan. Jamiyat rivojining ichki qonuniyatlari (ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi, hunardmanchilik, tovar ayrboshlash va savdoning tez rivojlanishi, sug’orma dehqonchilik va boshqalar) Jamiyat rivojining tashqi omillari – ( kuchayib borayotgan siyosiy qarama- qarshiliklar va harbiy to’qnashuvlar) ta’sirida dastlabki davlatlar qadimgi sug’orma dehqonchilik vohalarida paydo bo’lgan.20 07 1B0904 40 08 07 1D0B 1D02 40 0A1509 0708073407160924 0C0B 1B17190B

Bunday vohalar aholisi uchun tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgohlar hududini mudofaa qilish, sug’orish va dehqonchilik ishlarini tashkil etish, jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarini hal etish muhim va hayotiy zaruriyat hisoblangan. Bu vazifalarni hal etish maqsadida jamoa a’zolari u yoki bu ko’rinishdagi ishlar (keng ko’lamdagi qurilish va sug’orish ishlari, yerni sug’orish va suvni taqsimlash ustidan nazorat, jamoadagi diniy urf – odatlarning bajarilishi, bahsli masalalarni hal qilish va boshqalar)ni tashkil etish uchun o’z ichlaridan yo’lboshchilarni tanladilar. Shu tariqa, ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda alohida hurmat – e’tiborga loyiq bo’lgan kishilarning ajralib chiqishiga olib keldi. Ular ishlab chiqarish jarayonida doimiy band bo’lmasdan, faqatgina ijtimoiy va xo’jalik hayoti ustidan nazorat va rahbarlikni amalga oshiradilar. Ilk davlatlar bundan 5 ming yil avval qadimgi Misr va Ikki daryo (Dajla va Frot) oralig’ida paydo bo’lgan. So’ng davlatchilik tizimi birin-ketin 4 -3,5 ming yil avval Yunoniston, Kichik Osiyo, Eron, Kavkazorti, Hindiston, Xitoy va O’rta Osiyo hududlarida shakllanadi. 5 5 Rahimova D.N. Zamonaviy menejment: nazariya va amaliyot.T.: 2009.- 82 b.

Boshqaruvning paydo bo’lish asoslari quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimoti; - tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish zaruriyati; - jamoadagi urf – odatlarni bajarish; - jamiyatning ijtimoiy – amaliy vazifalar jihatdan bo’linishi. Eng qadimgi davrlardan boshlab, quyidagi boshqaruv funksiyalari ustuvor bo’lib kelmoqda: - tashkil qilish; - tartibga solish; - nazorat; - jamoatning ichki va tashqi munosabatlarini boshqarib turish. Qadimgi boshqaruv tizimi quyidagi funksiyalar bilan bog’liq holda amalga oshirilgan: - iqtisodiy; - ijtimoiy; - harbiy – siyosiy funksiyalar.27090A 29070D 290706 290704 290704 2A11 0E 290706 290706 2907030B 290704 2B 0313 29070D 29070D 2907190B

Boshqaruv asoslarining shakllanishi Jamiyatning ijtimoiy – amaliy vazifalar jihatdan bo’linishi Iqtisodiy, harbiy va diniy omillarga asoslangan diniy boshqaruvning ajralib chiqishi Boshqaruvning dastlabki ijtimoiy foydali faoliyatdan kasbiy boshqaruvchilikka aylanishi Boshqaruvchi lavozimini bajaruvchi sha x slarni moddiy rag’batlantirish Hokimiyatni huquqiy jihatdan rasmiylashtirish Davlatning turli vazifalarini huquqiy tartibga solish 1-chizma Boshqaruv asoslarining shakillanishi Qadimgi boshqaruv tizimi funksiyalari Iqtisodiy funksiyalar tizimida ishlab chiqarish, ijtimoiy mehnat taqsimoti muhim o’rin tutgan, jumladan, dehqonchilik ishlarini, ishlab chiqarishni tashkil etish, jamoa xo’jaliklarida yer-suvni taqsimlash, qurilish va sug’orish – irrigasiya ishlarini tashkil etish, qishloq xo’jalik va hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, savdo – sotiq aloqalari muhim hisoblangan. Ishlab chiqarishning turli bosqichlarida rejalashtirish, tashkil qilish, tartibga solish va nazorat qilish kabi vazifalar paydo bo’lgan. Ijtimoiy funksiyalar jamoalardagi o’zaro aloqalarni tartibga solish va muvofiqlashtirish, bahsli masalalarni hal qilish, jamoaning ichki va tashqi munosabatlarini boshqarib turishga asoslangan. Harbiy – siyosiy funksiyalar tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, harbiy qurollarni ishlab chiqarish, qurollangan qo’shinlarni tashkil etish, makonlar va tumanlar hududlarida mudofaa ishlarini amalga oshirish, davlatlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rnatish va bahsli masalalarni hal qilish kabi vazifalar asosida rivoj topgan.07 2D 210E 07 24 06 06 1D02 0D 02 1E02 0C091A0D 0D 02 1909030B 05 24 0B 0B 190D 24 15170A 1A02 0C0D 030B 1B0B 2D 210E 07 171314 0A 05 05 04 05 15170A 0B 2E 210E 07 15170A 190B 24 0C1713 05 19091D091D0E 0D 1D0B 0B 150B 0C0D 0B

Yuqorida ko’rsatilgan omillar bilan bog’liq tarzda boshqarishning hududiy funksiyalari ham vujudga kelgan. Ushbu funksiyalar tuman, viloyat hududlarida joylashgan qishloq jamoalari, tuman aholisi (bir necha qishloq jamoalari), viloyat (bir necha tuman) aholisining munosabatlarini nazorat qilish, boshqarib turish zaruratidan kelib chiqqan. O’zbekiston tarixida boshqaruv asoslari va tamoyillarining shakllanishi chuqur ildizga ega.Uning dastlabki bosqichlari qadimgi davr va o’rta asrlarga oiddir. Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida va totalitar ma’muriy – buyruqbozlik tizimi yillarida menejmentning o’ziga xos xususiyatlari rivoj topgan. O’rta asrlarda boshqaruvning asosiy funksiyalari davlatlarning iqtisodiy – siyosiy va ijtimoiy hayotini tashkil etish va nazorat qilishdan kelib chiqqan. Hokimiyat markaziy (umumdavlat) va mahalliy idoralar faoliyatiga tayangan. Mahalliy - hududiy idoralar markaziy boshqaruv idoralari tomonidan nazorat qilingan. IX – XII asrlarda O’zbekiston va O’rta Osiyoda Somoniylar, Qorahoniylar, Xorazmshohlar sulolalari boshqargan yirik davdatlar vujudga keldi. Davlatchilikning yangi bosqichi X IV asr oxiri – X V asrni o’z ichiga olib, Amir Temur va temuriylar sulolasi hukmronligi davri bilan uzviy bog’liqdir. XVIII asrning o’rtalariga kelib O’rta Osiyo hududida uchta davlat (Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari) paydo bo’ldi. Somoniylar davrida (IX – X asr) davlat tepasida amir turgan, davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan o’nta devon qo’lida bo’lgan.2D 0A 02 2D 0707030A 31 07030A 06 2F312D 04 23 270E

Somoniylar davlatida sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan bo’lib, ular qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon, muftiy, raislar tarafidan amalga oshirilgan. Viloyat qozilari qozikalonga bo’ysingan. Ma’muriy idoralar ikkiga bo’lingan: dargoh va devonga. Xoqon saroyida turli amaldorlar bo’lgan. Xoqonlik hududlari el va viloyatlarga bo’lingan. Mahalliy boshqaruv tizimida qozilar va hokimlar qonunlar chiqarganlar, shariatning aholi ustidan nazoratini amalga oshirganlar. Xorazmshohlarning joylardagi noiblari – amaldorlar va sipohiylar bo’lgan. Qishloqlarda boshqaruv ishlarini oqsoqollar amalga oshirganlar. Qoraxoniylar davrida (XI– XII asrlar) yakka boshchilik hukm surgan. Qoraxoniylar davlati boshlig’i lavozimi xoqonning taxti merosi sanalgan. Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruviga vazir raislik qilgan (XI – XIII asr boshlari) . Vazir Xorazmshohga bevosita bo’ysunar va hukmdorning bosh maslahatchisi edi. Vazirning vazifalari quyidagilardan iborat bo’lgan: - davlat amaldorlariga nafaqa belgilash; - davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy ozuqa va ashyolar bilan ta’minlashni belgilash; - soliq va xazinani nazorat qil .2B 08090A 2F090D 08090A 1D 31 29071D0B 2907 1502 29070A 21

Amir Temur va temuriylar davrida boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon)dan iborat bo’lgan. Dargohni Oliy hukmdor boshqargan, Dargoh faoliyatini boshqarish, uning devonlar, mahalliy hokimiyat idoralari bilan bog’lanib turish kabi ishlarni Oliy devon bajargan. Amir Temur davlatchilikning boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib – qoidalari, huquqiy asoslarini takomillashtirdi. Menejment shakllanish tarixini olima, iqtisod fanlari doktori D.Raximova tomonidan ishlab chiqilgan “Zamonaviy menejment: nazariya va amaliyot” o’quv qo’llanmalarida batafsil ifodalab berganlar va ushbu mavzuni yoritib berishda o’quv qo’llanma ma’lumotlaridan foydalanganmiz. 3. Tarixiy maktablar va ularning menejmentga ko’rsatadigan ta’siri. Tarixni o’rganish barcha menejerlar uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega, chunki gap chin tafakkur tarzi haqida, yuz berayotgan voqealar o’rtasidagi aloqadorliklarni anglash va ularning kelajakda takrorlanishi ehtimollarini baholash to’g’risida bormoqda. Tarixiy o’tmish hozirgi muammolarni qiyoslash, talqin qilish uchun o’ziga xos bir muhit vazifasini bajaradi. Faqat tarixga murojaat qilishgina yuz berayotgan voqealarning chin ma’nosini topish, voqealar rivojini baholash va menejerlarga tashkilot rivojining eng istiqbolli yo’nalishlarini ko’ra bilish imkoniyatlarini yaratadi. “ Temur tuzuklari” da davlatchilikning quyidagi muhim asoslariga amal qilish haqida xabar keltirilad: * davlatning siyosiy jihatdan mustaqil bo’lishi; * davlat va jamiyat siyosiy yaxlitligining buzilmasligi; * davlat va jamiyatning muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida boshqarilmog’i; * boshqaruv tizimini muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakllangan bo’lishi; * jamiyatdagi ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlarning ahvoli davlat e’tiborida bo’lishi.01 1B 0B 26071D0B 26071D0B 2607 15170A 260715170A 260704

O’tmishni o’rganish hozirni anglash uchun ham, kelajakni oldindan aytish uchun ham katta bilim va tajriba beradi. Bu yana boshqalarning hatosini o’rganib, xulosa chiqarishki, o’tmishni o’rgangan odam boshqalarning hatosini takrorlamaydi, boshqalarning yutuqlarini o’rganish xuddi o’shanday vaziyat paydo bo’lgan hollarda yutuqni takrorlash mumkin, eng muhimi shuki, narsa- hodisalar tabiati, mohiyatini bilish ularni kelajakda takomillashtirish imkoniyatlarini beradi. Tarixni o’rganish qadim zamonlarda bo’lib o’tgan voqealarni xronoligik tartibda joy – joyiga qo’yishdangina iborat bo’lmay, ijtimoiy kuchlarning tashkilotlar faoliyatiga harakatdagi ta’sirini anglashni ham o’z ichiga oladi. Tarixni o’rganish – strategik tafakkur yuritishga odatlanish, yuz berayotgan voqealarga chetdan turib qarash mahoratini o’rganish, konseptual malakalarni yaxshilash demakdir. Biz bu o’rinda, birinchi navbatda, tashkilotlarning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy kuchlar bilan o’zaro munosabatlari, ta’sirini ko’rib o’tamiz. Ijtimoiy kuchlar deganda, biz kishilarning o’zaro munosabatlariga yo’nalish beradigan va ularga ta’sir ko’rsatadigan madaniyat qirralarini, birinchi navbatda, qadriyatlarni,ehtiyojlarni va axloq normalarini tushunamiz. Ijtimoiy kuchlar ijtimoiy kontrakt (shartnoma) deb ataladigan narsani – ya’ni omillar o’rtasidagi, shu jumladan, boshliq bilan xodim o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning yozilmagan, umumiy tartib-qoidalarini va tushunchalarini shakllantiradi. Siyosiy kuchlar atamasi kishilar va tashkilotlarga siyosiy, qonun chiqaruvchi institutlar ko’rsatadigan ta’sirni tavsiflashda qo’llaniladi. Ularga davlatning siyosiy tizimi asosini tashkil etadigan bazaviy nuqtai nazarlar, masalan, o’zini - o’zi mustaqil boshqarish, mulkchilik huquqi, shartnomalar tuzish qoidalari, odil sudlov to’g’risidagi tushunchalar, aybdorlik yoki ayibsizlikni belgilash qoidalari kiradi. Sharqiy Yevropa davlatlarining bozor iqtisodiyotiga o’tishi jahondagi turli mamlakatlarning o’zaro bir-biriga bog’liqligi darajasi o’sib borayotganligini yana bir marta isbot etadi. Tashqi muhitdagi o’zgarishlar menejerlarning

qarashlarida ham o’zgarishlar paydo etadi. Yana bir qudratli siyosiy kuch – ayrim bir mamlakatdagi hokimiyatga yoki ularning o’rtasidagi munosabatlarga oddiy fuqarolarning ta’siri kuchayib borayotganligidir. Fuqarolar vakolatlar talab qilmoqda, ular o’z hayotlarining hamma sohalarida, shu jumladan, mehnat sohasida ham ishtirok etish imkoniyatlarini va javobgarlikni o’z zimmasiga olish huquqini talab qilmoqda, Shunday qilib, menejerlar hokimiyatni tortib olish emas, balki uni bo’lishib olishlari, o’zaro baham ko’rishlariga to’g’ri keladi. Iqtisodiy kuchlar ijtimoiy resurslarning barchaga dahldorligini, uning ishlab chiqarish va raqobatchi foydalanuvchilar o’rtasida taqsimotini belgilaydi. Har qanday hukumatga, armiyaga, cherkovga, o’quv yurtlari va tijorat tashkilotlariga resurslar zarur, chunki ulardan qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida foydalaniladi. Jamiyat ixtiyorida bo’lgan resurslar cheklangan va shu sababli iqtisodiy kuchlar ularni taqsimlash proporsiyalarini belgilab beradi. Resurslar insoniy va moddiy, tabiiy va inson tomonidan yaratilgan, ashyoviy va konseptual resurslarga bo’linadi. Hatto, agar dastlab biron bir resurs cheklanmagan tarzda baholangan bo’lsa-da, vaqti kelib ularning har biriga ehtiyoj ortib boradi va ularni foydalanuvchilar o’rtasida taqsimlash zarurati paydo bo’ladi. Iqtisodiy taqchillik aksariyat hollarda yo mavjud resurslar hajmini oshirish yoki ularning iste’molini kamaytirishga yo’naltirilgan texnologik innovatsiyalarni yaratishga turtki beradi. Masalan, Ford kompaniyasining zavodlaridan birida 1913 yilda konveyer ishlab chiqarishining joriy etilishi avtomobillar ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan kishi-soatlar miqdorini 12 dan 1,5 soatgacha qisqartirdi, buning natijasida ish kuchi qisqargani holda ishchilarning kundalik ish haqi 2 barobar (5 dollargacha ortdi). Har 10 sekundda konveyerdan yangi “Model’ T” mashinasi chiqib turdi va avtomobil’ narxlarini pasaytirish natijasida 1923 yilga kelib, Ford bozorning 57 %ni egallashga erishdi.

4. Menejmentning mumtoz yo’nalishlari. Menejmentga oid dastlabki fikrlar miloddan avvalgi asrlarda Samariya va Misrda markazlashgan hokimiyat organlari paydo bo’lgan paytda yuzaga kelgan. Ikkinchi tomondan menejmentning fan sifatida shakllanganiga uncha ko’p bo’lgani yo’q. Menejmentning mumtoz yo’nalishlari (XIX asr - XX asrning boshi) davri uchun muhim fanlardan biriga aylantirdi. Fabrika ishlab chiqarishi tizimlarining paydo bo’lishi tashkilotlarning rahbarlari oldiga yangi muammolarni ko’ndalang qo’ydi: zavodlarni yangi uskuna-asboblar bilan jihozlash, boshqaruv tuzilmalarini tashkil etish, xodimlarni o’qitish, murakkab texnologik jarayonlar grafiklarini tuzish, ishchilar tomonidan bildiriladigan noroziliklar, ish tashlashlar va boshqalar. Sanoatlashgan Amerika menejerlari bu muammolarni hal qilish borasida juda qizg’in izlanishlar olib bordilar va imkoni boricha masalalarni hal qildilar. Shu muammolarni hal qilishdagi qarorlar, to’xtamlar va fikr-mulohazalar, qarashlar menejmentdagi mumtoz yo’nalishning paydo bo’lishiga zamin yaratdi, bu yo’nalish boshqarish jarayonlarini tadqiq etishga ilmiy, oqilona yondashuvi bilan ajralib turadi va tashkilotni samarali ishlayotgan mexanizm tarzida tavsiflaydi. Menejmentning mumtoz yo’nalishida bir-biridan katta farq qilmaydigan uch soha mavjud. Bular ilmiy menejment, byurokratiya (rasmiyatchilik, to’rachilik) konsepsiyasi va ma’muriy tamoyillardir. Ilmiy menejment. Sanoat korxonalarida past samaradorlik sabablarini o’rgangan yosh amerikalik olim Frederik Uinslou Teylor ishchilar mehnat unumdorligining o’sishiga asosiy to’siq bo’lib turgan omil – menejment Menejmentning mumtoz yo’nalishida bir-biridan katta farq qilmaydigan uch soha mavjud. Bular ilmiy menejment, byurokratiya (rasmiyatchilik, to’rachilik) konsepsiyasi va ma’muriy tamoyillardir. Ilmiy menejment Byurokratiya konsepsiyasi ma’muriy tamoyillar20 0A 170911 2D 2714 170911 13 06

darajasining pastligidir, degan xulosaga keladi. Tadqiqotchi boshqarish tamoyillarini o’zgartirishni, eng muhimi, bu ishni ilmiy tavsiyalarga qat’iy rioya etgan holda amalga oshirishni taklif etadi. F.Teylor ilmiy menejmentning asoschisi bo’lib qoldi. Bu sohada asosiy e’tibor boshqarish jarayoniga ilmiy asoslangan o’zgarishlar kiritish yo’li bilan mehnat unumdorligini o’stirish muammolariga qaratildi. F.Teylor amaliyot va an’analarga asoslangan qarorlar o’rnini voqea-vaziyatni aniq o’rganish xulosalariga asoslangan qarorlar olishi lozimligini ko’rsatdi. F.Teylor tomonidan taklif etilgan yondashuv Betlexem Shtele kompaniyasi zavodlaridan birida 1898 yilda sinovdan o’tkazildi. Tadqiqotchi oldiga temir rudasi ortilgan temir yo’l vagonlarini bo’shatish va ularga tayyor mahsulotlarni ortishda mehnat unumdorligini oshirishga erishish vazifasi qo’yilgan edi. F.Teylor o’tkazgan dastlabki tahlil shuni ko’rsatdiki, mehnat jarayonida keraksiz, ortiqcha harakatlarni bartaraf etish, mukammalroq asboblardan foydalanish va ish tartibini o’zgartirish har bir ishchining mehnat unumdorligini odatdagi 12,5 tonna po’latdan 47,5 tonnagacha oshirish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, olim mehnatga haq to’lashning rag’batlantiruvchi tizimini joriy etishni taklif etdi, ya’ni normani bajargan ishchi har smenadagi ishi uchun 1,85 dollar (odatda 0,70 dollar) olishi mumkin edi. Natijada kompaniyada mehnat unumdorligi deyarli 24 soatda keskin o’zgardi.

Lilian Gilbert (1878-1972) ning ilmiy qiziqishlari ko’proq mehnatning jismoniy qirralariga bag’ishlangan. Tashkiliy psixologiya va personalni boshqarish sohasidagi eng birinchi ilmiy ishlar L.Gilbert qalamiga mansubdir. Ilmiy menejment yondashuvini qo’llash asosida har bir faoliyat turi uchun standart tartibining qoidalarini ishlab chiqish, tegishli qobiliyatga ega bo’lgan xodimlarni dastlabki tanlab olish orqali samaraliroq mehnat usullarini o’rganish, topshiriqlarni bajarish tartiblarini ta’minlash va ehtimoli bo’lgan to’siqlarni bartaraf etishni, shuningdek, moddiy rag’batlantirish, ta’minot va boshqaruvni takomillashtirish mumkin bo’ladi. Ilmiy menejment tamoyillarini amalda qo’llash mehnat unumdorligini oshirishga erishish imkoniyatini berdi, ammo yaxshi xodimlarning tobora ortib borayotgan ehtiyojlariga va mehnatning ijtimoiy masalalariga e’tiborning yetarli darajada bo’lmasligi menejment bilan kishilar o’rtasidagi to’qnashuvlarning kuchayishiga olib keldi, yollanma xodimlarning yanada jadalroq ekspluotasiya qilinishiga yordam berdi, bu esa F.Teylor va uning izdoshlari intilgan hamda ko’zlagan uyg’unlik va hamkorlik muhitini yaratmadi. ( 3 – jadval) .“ Ilmiy menejment”ning otasi F.Teylorning izlanishlari boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham qo’llab-quvvatlandi. Genri Gantt taklif etgan Gantt grafigi ancha shuhrat qozondi. Bu grafik ishlab chiqarish jarayonining hamma bosqichlarida rejadagi va haqiqiy hajmlarni aks ettirar edi. Ilmiy menejmentga er-xotin Lilian va Frenk Gilbertlar ham katta hissa qo’shdilar. F.Gilbert (1869-1924) mehnatni oqilona tashkil etishga alohida e’tibor berdi va u yoki bu ishni bajarishning “eng yaxshi usulini topish”ga intilishi bilan shuhrat qozondi.01 2D 06 0C0918 0B 0B 04 0C0918

3 – jadval Ilmiy menejmentning asosiy tamoyillari, yutuqlari va kamchiliklari 6 Umumiy yondashuv Yutuqlari Kamchiliklari * ish topshiriqlarini bajarish bo’yicha standart usullarni ishlab chiqadi * mehnatga to’liq haq to’lashning ahamiyati to’g’risidagi qarash o’z tasdig’ini topdi * mehnatning ijtimoiy jihatlari va xodimlarning o’sib boradigan ehtiyojlari hisobga olinmadi * aniq vazifalarni bajarishga qobiliyatli bo’lgan xodimlarni tanlab olish o’tkaziladi * turli ishlar va vazifalarning bajarilish jarayonini ilmiy tadqiq etish o’tkaziladi * individlar o’rtasidagi farqlar e’tiro f etilmadi * xodimlar standart mehnat usullariga o’rgatildi * xodimlarni tanlab olish va o’qitish (o’rgatish)ning muhimligi ko’rsatib berildi * menejerlar, odatda, ishchilarning kasb mahorati majmuasiga yetarli baho bermadilar hamda ularning g’oyalari va takliflarini inobatga olmadilar * menejment ish topshiriqlarini bajarishda ko’maklashuvini ta’minlaydi * rejalashtirishning ahamiyati to’g’risidagi qarash o’z tasdig’ini topdi * moddiy rag’batlarni qo’llash mehnat unumdorligini o’stirishga yordam beradi * rag’batlantiruvchi tizim joriy etildi, mehnat unumdorligini oshirish imkoniyati berildi 6 Sharifxodjaev M. Menejment. Darslik. T.: 2001, 59 b.

Byurokratik tashkilotlar . Mumtoz menejment yo’naltiriladigan yana bir ilmiy maktabni yevropalik Maks Veber (1864-1920) yaratgan. Bu maktab tashkilotni bir butun yagona byurokratik tashkilotlar konsepsiyasi nuqtai nazaridan tahlil qiladi. XIX asr oxirida Yevropadagi ko’pgina kompaniyalar “shaxsiy”, oilaviy asosda boshqarilar edi, ya’ni xodimlar tashkilotga emas, balki muayyan bir kishiga ishlar edi. Bunday amaliyot bir qancha salbiy tomonlarga ega edi, tashkiliy resurslardan kompaniya maqsadlari xaridorlarga xizmat ko’rsatishdan ko’ra ko’proq yakka (shaxsiy) xodimlar ehtiyojlarini qondirishda foydalanilar edi. M.Veber kompaniyalar shaxssiz, oqilona asosda boshqarilishi kerak, degan fikrni olg’a surdi va bu tashkiliy shaklni byurokratiya tarzida belgiladi. Shunday qilib, byurokratik tashkilot konsepsiyasi mumtoz menejmetning sohalaridan biri bo’lib, unda asosiy e’tibor xodimlarning lavozim (xizmat) vazifalarini va javobgarligini aniq belgilab qo’yish, rasmiy hisobotni joriy etish, mulk egaligi va boshqarishni bir-biridan ajratish vositasida oqilona shaxssiz boshqarishga qaratiladi. M.Veber oqilona hokimiyatga asoslangan tashkilot yanada yuqoriroq samaradorligi va moslashuvchanligi bilan ajralib turadi, o’zgarishlarga tezroq moslashadi, chunki u aniq bir kishilarning iroda va xohishlariga kamroq darajada bog’liq bo’ladi, deb qaragan. M.Veber tashkiliy oqillik deganda, xodimlarni tanlash va ularning xizmat vazifalari bo’yicha ko’tarilishida “tanish- bilishchilik” tamoyili emas, balki ularning ishni bilishi, mahorati mezon bo’lishini nazarda tutadi. Tashkilotda hamma narsa qoidalarga va hisobotlarni olib borishga asoslanishi lozimligini, bu esa uzluksizlikni ta’minlashga imkoniyat yaratishini ta’kidlaydi

4 – jadval. Maks Veberning byurokratik tashkilotga bergan tavsiflari 7 1 . Mehnat taqsimoti xodimlarning vakolatlari va javobgarligini aniq belgilab qo’yish hamda ularni qonunlashtirilgan majburiyatlarni bajarishga yo’naltirish asosida oshiriladi. 2 . Lavozimlar rasmiy vakolatlarga muvofiq iyerarxik tuzilmani tashkil etadi va bunda har bir lavozim yuqori turuvchi lavozimga bo’ysunadi. 3 . Xodimlarni tanlash va xizmat bo’yicha siljitish ularning malakalariga muvofiq amalga oshiriladi, malaka darajasi esa, imtihon qilib yoki o’qitish-o’rgatish, tajribalariga muvofiq belgilanadi. 4 . Barcha ma’muriy hujjatlar va qarorlar yozma tarzda rasmiylashtiriladi. Yozib borish uzluksizlikni ta’minlaydigan korxona xotirasi hisoblanadi. 5 . Menejerlar tashkilot mulkdorlari hisoblanmaydi. 6 . Menejerlar belgilangan qoida va tajribalarga muvofiq ishlaydilar, bu esa ularning xatti-harakatlari, xulqining ishonchli, aniq bo’lishini kafolatlaydi. Qoidalar shaxssiz bo’lib, hamma xodimlarga bir xil darajada talluqlidir. Hozirgi zamon tashkilotlarida “byurokratiya” atamasi salbiy ma’noni bildiradi hamda cheksiz qoidalar va rasmiyatchilik, to’rachilik bilan bog’lanib ketadi. Hammamizga ham uzoq cho’zilgan navbatlarda turishga, bema’ni tuyulgan talablarni bajarishimizga to’g’ri kelgan. Ikkinchi tomondan, bu kabi barcha byurokratik qonunlar, tartiblar va talablar o’zaro munosabatlarning salbiy usulini keltirib chiqaradi, xodimlarning har biriga bir xildagi talablar qo’yiladi, ularning barchasi yagona qoidalarga amal qilishlari kerak bo’ladi. Huddi shu byuroktratiya ko’pgina tashkilotlarga g’oyat yuqori samarali faoliyatga erishish uchun yo’l ochib berdi. Maks Veberning byurokratik tashkilotga bergan tavsiflari 4 jadvalda keltirilgan. Ma’muriy tamoyillar. Mumtoz yo’nalishning eng so’nggi sohasi ma’muriy tamoyillar sifatida keng yoyildi. Uning tarafdorlari asosiy e’tiborni alohida ishchiga emas, balki umuman tashkilotga va menejmentning rejalashtirish, 7 Raximova D.N. Zamonaviy menejment: nazariya va amaliyot.T.: 2009.- 181 b.

tashkil etish, komanda zanjiri, ayrim ishchilarning mehnat unumdorligini muvofiqlashtirish va nazorat qilish kabi vazifalariga qaratadilar. Ma’muriy tamoyillar konsepsiyasi rivojiga Anri Fayol, Meri Parker Follet va Chester Bernaru katta x issa qo’shgan. Anri Fayolning fikricha, bu tamoyillar ichki tuzilishi qanday bo’lishidan qat’i nazar, har qanday tashkilotda qo’llanilishi lozim. Unga menejmentning asosiy funksiyalari – elementlarini tashkil etish, komanda zanjiri, muvofiqlashtirish va nazorat qilish ham kiradi, bu elementlar hozirgi zamon menejment konsepsiyalarida ham ahamiyatini saqlab kelmoqda. Bugungi kunda ham g’oyat zamonaviy bo’lgan “ O’z rejalaringiz ketidan quvmang ” shiori Meri Folletga tegishlidir. Meri Follet menejerlar va tashkilotlarning o’zaro munosabatlari dinamikasini tahlil qilgan edi. U 1990 yillarda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan savollarga javob izlaydi. Bular – Anri Fayol’ (1841-1925) asosan o’zining boshqarish tajribalari asosida ma’muriy tamoyillar konsepsiyasi doirasida o’z qarashlarini umumlashtirdi. U o’zining eng mashhur “Umumiy va salbiy boshqaruv” asarida menejmentning 14 ta asosiy tamoyillarini ko’rsatib berdi. Ularning ayrimlari hozirgi kunda ham boshqarish nazariyasida muhim ahamiyatga ega, xususan: * yakka hokimlik. Har bir bo’ysunuvchi buyruqni faqat bir boshliqdan oladi; * mehnat taqsimoti. Boshqarish va texnik mehnatning ixtisoslashuvi xuddi shunday intilishlar doirasida yuqoriroq natijalarga erishishga imkon beradi; * yagona yo’nalish va yakka ish rejasi. Tashkilot doirasidagi faoliyat turlari bir menejer rahbarligi ostida birlashtirilishi lozim; * boshqarishning skalyar zanjiri. Tashkilot iyrarxiyasining cho’qqisidan boshlanadigan hokimiyat vakolatlari zanjiri jami xodimlarni qamragan holda quyi tomonga yetib keladi. Meri Parker Follet (1868-1933) tashkilotda real maqsadlarni qo’yish jarayonining to’qnashuv (nizo)larga ta’siri muammolari bilan qiziqdi. Meri Follet g’oyalari ilmiy menejment tamoyillaridan keskin farq qilib, tashkilotning keskin muhitida ish olib boradigan menejerlar uchun g’oyat dolzarb edi, chunki uning yetakchilik konsepsiyasida e’tibor texnik jarayonlarga emas, balki odamlarga qaratilgan edi.3311 35 07 2D012E21012B012F1A303109 08 32 0B0F 050B12 240918 2409 0C 2409 14 2409 1B1619 20 0D 2D012E372E2B012F1D1D3109 08 0304 19 18

axloq, hokimiyat, liderlik, o’z qo’l ostidagi xodimlarning ish unumini oshirish, unga hokimiyat berish, qattiq nazorat qilish o’rniga xodimlarga ko’proq yordam berish, hokimiyat vakolatlariga bog’liq bo’lmagan holda xodimlarning huquqlari, vaziyatga qarab ishlash konsepsiyalari nazariy tadqiqotlarda yangi davrni ochib berdi. Uning ishini Chester Bernaru va boshqa tadqiqotchilar davom ettirdilar. Chester Bernaruning menejment nazariyasiga qo’shgan yana bir ulkan hissasi – hokimiyatni tan olish nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariya iroda erkinligiga ega bo’lgan shaxslar o’zlarining boshqaruv buyruqlariga amal qilish yoki qilmasliklarini hal qilish huquqiga egadir, deb hisoblaydi. Odatda, kishilar buyruqlarga bo’ysunadilar, chunki bu ularning o’zlariga naf keltiradi, lekin ular boshqa yo’lning borligini ham unutmasliklari kerak. Menejerlar o’z xodimlari bilan munosib tarzda muomalada bo’lishlari shart, chunki xodimlarning hokimiyatni tan olish eng ma’suliyatli vaziyatlarda tashkilot yutuqlarining qaltis omili bo’lib qolishi mumkin. Umuman olganda, menejmentning mumtoz yo’nalishlari ustunligi davri fikrlarga boyligi bilan ajralib turadi. Boshqarishda tezda fundamental bo’lib qolgan yangi tushunchalar paydo bo’ldi, tashkilotlarning ish unumdorligi ortdi, menejment va ishchilar o’rtasidagi munosabatlar yaxshilandi. Mumtoz menejmentning ko’pgina g’oyalari Amerika tuprog’ida paydo bo’ldi va boshqa ko’p mamlakatlarda birinchi navbatda, Yaponiyada tarqaldi. Chester Bernaru (1896-1961) ning eng muhim yutuqlaridan biri, norasmiy tashkilot konsepsiyasidir. Har qanday tashkilot ichida norasmiy tashkilot mavjud bo’ladi, uni tabiiy tarzda shakllangan, uyushgan ijtimoiy guruhlar tashkil etadi. Olimning fikricha, tashkilotni qandaydir bir jonsiz mexanizm deb qaramaslik lozim. Norasmiy munosabatlar o’ziga xos qudratli kuch bo’lib, menejment undan tashkilot samaradorligini oshirish maqsadlarida foydalanishi mumkin.3E0B 0D 2D012E2F372B012F37013109 19 08 0E0B05100B18 0E1F1014 0A

A dabiyotlar ro’y x ati: 1. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. Toshkent. O’zbekiston. 2008.-40 b. 2.“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsat berish tartib-taomillari turlari qisqartirilganligi hamda soddalashtirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining 2006 yil 4 apreldagi O’RQ-28-son Qonuni. 3.“Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishlar soni qisqartirilganligi hamda tekshirishlar tizimi takomillashtirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hajjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining 2006 yil 23 martdagi O’RQ-26-son Qonuni. 4. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to’g’risida” gi Qonuni. 2003 yil 16 sentyabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Ta’lim to’g’risida”. 1997 yil 29 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”. 1997 yil 29 avgust.

O'xshashlar

Menejment texnologiyasi

Menejment usullari

Ijtimoiy menejment

Menejment usullari

Menejment funksiyasi