Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishi bo‘yicha xorijiy yondashuvlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishi bo‘yicha xorijiy yondashuvlar

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishi bo‘yicha xorijiy yondashuvlar Reja: 1. Yevropa mamlakatlarida mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish modeli 2. AQShda mehnat munosabatlarni tartibga solish 3. Yaponiyada mehnatni boshqarish tizimi 4. Shvetsiya va Avstriyada mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish modeli

Respublikamiz Konstitutsiyasiga muvofiq, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakillantirishga qaratilmoqda. Ma’lumki, Yevropaning Shvetsiya va Avstriya kabi mamlakatlarida ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti modeli yetarli darajada to‘liq ishlab chiqilgan . Shvetsiyaning har bir guberniyasida ish bilan bandlik bo‘yicha Guberniya Qo‘mitasi faoliyat yuritadi hamda quyidagi 4 ta masalalar bo‘yicha ish olib boradi: boshqaruv, nazorat, tahlil va aloqalar. Guberniya Qo‘mitasi mehnat birjalarini va mehnat birjalari qoshidagi institutlarni boshqaradi. Har bir mehnat birjasi o‘zining hududida ishsizlarga ham ish beruvchilarga ham xizmat ko‘rsatadi. Barcha birjalarda axborot tizimlari xizmat ko‘rsatadi. Har bir guberniyada kasbga yo‘naltirish bo‘yicha maxsus mehnat birjalari amal qiladi. Turli sohalarda, masalan, turizmda, qurilishda, transportda, restoran tadbirkorligida ixtisoslashgan mehnat birjalari har xil turdagi va yo‘nalishlarda faoliyat yuritadilar: doimiy, vaqtinchalik, xorijiy, mavsumiy va boshqalar. Mehnat birjalari o‘quv yurtlari bilan chambarchas aloqadorlikda ish bilan bandlik sohasida faoliyat olib boradi. Mehnat birjalari qoshidagi institutlar nogironlar, jismoniy jihatdan nuqsonga ega shaxslar, ya’ni ish topishi qiyin bo‘lganlar uchun faoliyat yuritadi. Bu institutlar davlat sug‘urta kompaniyalari bilan ish bilan bandlikka ko‘maklashish sohasida hamkorlik qiladi. Mehnat birjalari qoshidagi institutlarning vazifasi - nogironlarni kasbga tiklash va ularga ish topishga yordamlashishdan iborat bo‘lib, mijozlar bu yerga boshqa davlat organlari, ijtimoiy xizmat organlaridan kelishadi. 50% mijozlar ishsizlik nafaqasini, qolganlari kasallik bo‘yicha yoki ijtimoiy nafaqalarni olishadi. Mehnat birjalari qoshidagi institutlarning bosh maqsadi -mijozlarni mehnat bozoriga chiqish imkoniyatini ta’minlashdir. Maslahatchilar har bir mijoz bilan alohida ishlaydilar, ular mehnat bozorida mehnat vositachiligi va kasbga yo‘naltirish bilan shug‘ullanadilar. Mehnat birjalari qoshidagi institutlarning ikkinchi mutaxassislar guruhi-psixologlar, ijtimoiy maslahatchilar, fizioterapivtlar,

ergonomlar hisoblanadi. O‘rtacha har oyda ushbu institutlarga 100 ta mijoz murojaat qiladi, shundan 50 nafari o‘rta hisobda 1 oydan so‘ng ishga joylashadi. Ish bilan bandlik xizmatining budjeti hukumat Parlamentining roziligi asosida shakllantiriladi. Shvetsiyada hech qanday alohida budjetdan tashqari jamg‘armalar yo‘q. Tadbirkorlar ish haqi jamg‘armasidan 38% miqdorida yagona soliq to‘laydilar. Ishsizlik nafaqalari boshqa manbalar hisobiga to‘lanadi. Nafaqa miqdori ishsizni hisobga qo‘yish vaqtiga bog‘liq bo‘lmay, balki ishni yo‘qotishdan oldingi daromadiga bog‘liqdir va uning 80% ini tashkil etadi. Nafaqa miqdorining chegarasi - taxminan 15 ming shved kronini tashkil etadi. Agar korxona ishsizni ishga qabul qilsa, qabul qilingan kundan boshlab 36 hafta mobaynida u soliq bo‘yicha chegirmaga ega bo‘ladi. Shvetsiya mehnat bozoridagi siyosat bo‘sh ish o‘rinlarini ishsizlar bilan to‘ldirishga ko‘maklashish va ishsizlarga faqat nafaqalar berishdan iborat bo‘lib qolmasligi lozim deb hisoblanadi. Ish bilan to‘liq bandlikni yuzaga keltirish an’anaviy strategiyasi muqarrar ravishda inflyatsiyaninig yuqori darajasiga chiqishga va ish haqi borasida siljishlar ro‘y berishiga olib kelishi e’tirof etilgan. Shu bois mehnat bozorida faol siyosat yuritilib, u quyidagi to‘rt elementni o‘z ichiga oladi : 1. Cheklovchi fiskal siyosat. Uning maqsadi tovar va xizmatlarga kam daromadli korxonalarning faoliyatni to‘xtatishga majbur qiladigan sur’atda talab va inflyatsiyaning oshishiga yo‘l qo‘ymaydigan egri soliqlar belgilanishidan iborat. Juda yuqori foyda oladigan firmalar o‘rtasida ish haqini oshirish borasida inflyatsiyaga olib keluvchi raqobatga yo‘l qo‘ymaslik uchun foydani jilovlab turish lozim. 2. Ish haqi borasida olib boradigan hamjihatlik siyosati. Buning ma’nosi shuki, barcha ishchi va xizmatchilar tadbirkorlarning moliyaviy ahvolidan yoki firmaning qaysi tarmoqqa qarashli ekanidan qat’iy nazar, teng mehnatga teng haq olishlari kerak. 3. Yangi ish o‘rinlarini, shuningdek xodimlarni tayyorlash va qayta o‘qitish markazlarini yaratishni rag‘batlantirish.

4. Selektiv (tanlanma) tarzdagi iqtisodiy yuksalish. Iqtisodiy ko‘rsatkichlari past bo‘lsada, ijtimoiy zarur xizmatlarni ta’minlaydigan sektorlarda ish bilan bandlikning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashi to‘g‘risida bormoqda . Bunday siyosat kasbiy tayyorgarlik tizimini shakllantirishni ko‘zda tutadi. YA’ni mexnatkashlar nafaqat bozor talabidan kelib chiqqan holda kasbiy mahoratini oshirishga, balki ularning kelajakdagi mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyojlari, to‘lovli ta’til muddatini uzaytirish, hududlar va tarmoqlar bo‘yicha ishchi kuchi harakatini markazlashgan holda amalga oshirishni inobatga oladi. Shvetsiya mehnat bozorida faol siyosatning farqlanuvchi xususiyatlaridan yana biri, bu uning bozordagi muhitga nisbatan ilgariroq amalga oshirilishidir, ya’ni oldindan ish joylarini yaratish yoki oldindan mutaxassislarni qayta tayyorlash kabi tadbirlarni nazarda tutadi. Shvetsiya ish bilan bandlik xizmati o‘quv yurtlari bilan chambarchas aloqadorlikda ish bilan bandlik sohasida faoliyat olib boradi. Xususan, uzluksiz ta’lim tizimida ishchi- xodimlarni qayta tayyorlashni ahamiyati tobora oshib bormoqda. Shuningdek xodimlarning «umri davomida malaka oshirish tamoyili» amal qilmoqdaki, oqibatda ishlovchilarning bilim darajasi, malakasi tobora oshib bormoqda. Shu bilan birga Shvetsiyada to‘lanadigan o‘quv ta’tili qonunchilik yo‘li bilan tartibga solinadi. Mamlakatda ish bilan bandlikni kengaytirish uchun «umumlashgan ish vaqti siyosati» muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda haftalik ish soati 35 soatdan 30 soatgacha qisqartirilishi; ishlovchilarning mehnat haqini belgilashda turli kategoriyadagi mehnatkashlar ish vaqtini taqqoslash; oilaviy ahvoli yoki mehnat xarakteriga qarab ba’zi kategoriyadagi ishlovchilarning ish vaqtini qisqartirish; ishlovchiga qulay bo‘lgan vaqtda mehnat ta’tilini olish; qisqa muddatli ta’til olish huquqi va boshqa tadbirlar hisobiga amalga oshiradi. Avstriya ish bilan bandlik xizmati G‘arbiy Yevropa mamlakatlari uchun an’anaviy xususiyatga egadir. Ish bilan bandlik xizmatining tepasida kuzatish kengashi turadi. U kasaba uyushmalari va federal parlament vakillari, sanoatchilar ittifoqi va ish beruvchilar hamda federal hukumat vakillari o‘rtasidagi teng munosabatlarni nazorat etadi. Hududiy va joylardagi ish bilan bandlik xizmati boshqaruv organlari tuzilmaviy darajalari deyarli bir xil.

Yaqin davrlardan boshlab Avstriyada katta yoshdagi mehnatga layoqatli kishilarning muddatidan oldin pensiyaga chiqarilishi tendensiyasi kuzatildi. Bugungi kunga kelib yondashuv o‘zgarmoqda, pensiya arafasi yoshidagi fuqarolar jamiyatga arzon tushishi maqsadida, muddatidan oldin pensiyaga chiquvchilarga to‘lovlarni kamaytirish uchun ish bilan bandlik xizmati organlari orqali yollanish bo‘yicha ishga jalb qilinmoqda. Shuningdek, yuqori darajada e’tibor nogironlarga ajratilgan, mamlakatda ularning mehnatidan foydalanuvchi korxonalar kam emas. Bunday korxonalarning maqsadi mehnat bozorida ularning mehnatidan to‘liq foydalanish hisobiga ularga yordam berishdir. Muvofiq ishlab chiqarishni tashkil qilishda nogiron o‘zining yarim mehnat kuchi bilan mehnat qilishi mumkin. O‘zining yarim ish haqi miqdoridagi daromadiga ega bo‘lgandan so‘ng, qolgan qismini ijtimoiy to‘lovlar sifatida davlatdan oladi. Avstriya federal bandlik xizmati organlari tomonidan ijtimoiy-mehnat sohasidagi turli tadbirlar va loyihalarning ishlab chiqilishi ma’lum hududdagi aholining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari va tarixiy an’analarini hisobga olib amalga oshiriladi. Agarda taklif etilayotgan loyiha yangi ish joylarini yaratish bo‘yicha holatlarga muvofiq kelmasa yoki qarama-qarshi sabablarni yuzaga keltirsa, albatta u rad etiladi. Nogironlar bilan ishlash tajribasidan respublikamizda foydalanish, bu toifa kishilarining mehnat bozorida kasbiy harakatchanligini oshiradi. Avstriya misolida. Ish bilan bandlikka ko‘makllashuvchi tashkiliy tuzilmalar faoliyati ustidan kuzatuv kengashining nazorat o‘rnatishi, ijtimoiy hamkorlik mexanizmini teng munosabatlar asosida rivojlanishini ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot bo‘yicha Daniya tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Daniya hukumati o‘zining ijtimoiy siyosatiga shunday maqsad qo‘yganki, u «ogohlantirish, reablitatsiya, ta’minot, faravonlik»2 tamoyillariga javob bera olsin. Shuningdek hukumat o‘zining har bir fuqarosi ijtimoiy ko‘mak olish imkoniyatiga ega bo‘lishiga alohida e’tibor bermoqda. Daniya hukumatida ijtimoiy ta’minot tizimi ogohlantiruvchi va reablitatsiya choralariga3 asoslanadi. Ijtimoiy ta’minot tizimini

muhim qismlaridan biri shuki, bunda ijtimoiy yordam oluvchi talabgor bir vaqtni o‘zida ish joyi va daromad olish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Bu mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish va mehnat qilish qobiliyatini tiklash yo‘li bilan erishiladi. Hukumat o‘zining ijtimoiy ta’minot siyosatida yuqoridagi masalalarni birlamchi vazifa qilib qo‘ygan. Daniyaning ijtimoiy ta’minot siyosatining bosh vazifasi imkoni boricha, ko‘proq miqdorda ishchilarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilishdan iboratdir. Shuningdek hukumat imkoniyati cheklangan shaxslarni ish bilan bandligini ta’minlashning faol siyosatini olib bormoqda. Bunda egiluvchan ish o‘rinlarini yaratish yoki imkoniyati cheklanganlar uchun himoyalangan ish joylarini «taklif etishga» katta e’tibor berilmoqda. Egiluvchan mehnat sharoitiga ega bo‘lgan ish joylarini yaratish xususiy korxonalarda ham, davlat korxonalarida ham bir xilda yo‘lga qo‘yilgan. Shu yo‘l bilan pensionerlar o‘z salomatliklaridan qat’iy nazar mehnat bozorida yollanish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. AQShda mehnat munosabatlarni tartibga solish Hozirgi vaqtda rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida davlat tomonidan mehnat munosabatlarni tartibga solish, mehnat sharoiti va to‘lovi, turli xil xavf- xatardan ish haqini yo‘qotishni kompensatsiyalash, ishchilarni huquqiy himoyalashni ta’minlash zarurligi bilan bog‘liqdir. Masalan, AQShda 2001 yil Mehnat vazirligi tarkibida yangi bo‘linma -«XXI asr ishchi kuchi» tashkil etildi. Uning asosiy maqsadi iqtisodiyotning globallashuvi jarayonida ish bilan bandlikning yangi sharoitlariga ko‘maklashishdan iborat. Ishsizlikni sug‘urtalash Federal-Shtat tamoyillari va qonunlari asosida amalga oshiriladi. AQSH Federal qonunlarida umumiy qoidalar berilgan. Shtat qonunlari esa aniq tadbirlarni amalga oshirishda nafaqalar hajmi, ularni to‘lash muddati, nafaqa oluvchilar doirasi kabilarni qamrab oladi. Har bir shtat ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalashni moliyalashtirishni me’yoriy asoslarini ishlab chiqqan. Tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan mablag‘ ish haqi summasidan foiz ko‘rinishida soliq sifatida undiriladi.

AQShda ish haqi ishlarning murakkabligiga qarab tasniflashga bog‘liq bo‘ladi. Xodimning ishda ko‘tarilishi odatda kasb-malaka yo‘nalishini kengaytirish bilan emas, balki boshqa ishga o‘tishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ish haqi uzoq vaqtga tuziladigan shartnomalar bilan belgilanadi. Korxonalar ma’muriyatlari va kasaba uyushmalari o‘zaro sust bog‘langanlar va deyarli axborot almashinib turmaydilar. Ushbu modelga ishchi kuchining kasbiy jihatdan ham, jug‘rofiy jihatdan ham yuqori darajada harakatchanlik xosdir. Amerika Qo‘shma Shtatlarida ishsizlikka qarshi kurashning ancha qat’iy usuli qo‘llaniladi. Ishsizlik bo‘yicha nafaqa atigi yarim yil davomida to‘lanadi, ishsizlarga yordam berishning faol chora-tadbirlarini ko‘rish odat tusiga kirmagan. Chunonchi, mehnat bozorida faol davlat siyosatini olib borish xarajatlari, yalpi ichki mahsulotning atigi 0,19% ini tashkil etadi. Ana shunday yondashish sharoitida odamlarning o‘zlari faollik va sobitqadamlik bilan o‘zlariga ish qidiradilar. Ishsizlik bo‘yicha nafaqalar bo‘yicha kompensatsiya sug‘urta dasturiga muvofiq ishchi kuchining ishsiz bo‘lgan davridagina to‘lanadi. Ishchi o‘z ish joyini yo‘qotgunga qadar sug‘urta dasturlari qo‘llanilgan tarmoqlarda mehnat qilishi shart hisoblanadi; nafaqa olishga nomzod bo‘lgan ishchi sug‘urta dasturinig barcha talablariga javob berishi lozim. To‘lanadigan nafaqa miqdori shtatlar bo‘yicha keskin farq qiladi, chunki mamlakat bo‘yicha yagona standart o‘rnatilmagan. Har bir shtat o‘zining qonunchiligida nafaqa miqdorini belgilash uslubini hamda maksimal va minimal miqdorini belgilab qo‘ygan. L. Lebedeva kadrlarni qayta tayyorlash dasturidagi ishtirokiga bog‘liq holda nafaqalarni bosqichma-bosqich to‘lash tizimiga o‘tishni alohida ta’kidlab o‘tgan; ya’ni, qayta tayyorlashni dastlabki davrida yuqori hajmdagi nafaqalarni to‘lash va keyinchalik uni aholini ishga joylashish va qayta tayyorlikdan o‘tishiga qiziqshini ortishi bilan uni hajmini qisqartib borishni nazarda tutadi. Yana bir yondashuv shundan iboratki, ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalangan ishsizga bir vaqtning o‘zida ishsizlik nafaqasini berilishi, ular uchun o‘z ishlarini boshlashlarida dastlabki kapital manbai vazifasini bajarish imkoniyatini berishini hisobga oladi. Bir

vaqtning o‘zida bunday dastur unda ishtirok etayotgan har bir kishini qayta tayyorlashni va maslahat ko‘magi berishni ta’minlaydi. AQShda ishlab chiqarishda baxtsizlik hodisalaridan sug‘urtalash tizimi keng rivojlangan va bu tizim davlatning dastlabki ijtimoiy sug‘urtalash shaklidir. Ishlab chiqarishda olingan jarohatdan sug‘urtalash ko‘p hollarda shtatlar vakolatida bo‘lgan va amalga oshirilgan. Federal darajada esa davlat xizmatchilari uchun hamda kasbiy kasallikda azob chekayotgan shaxtyorlar uchun dasturlar kiritilgan. Bir qator shtatlarda esa sug‘urtalashning bunday shakli faqat ishlab chiqarish jarayonida xavf- xatar yuqori bo‘lgan sohalarda keng qo‘llanilgan. Ba’zi dasturlar mehnat jamoasi miqdori kam bo‘lgan korxonalarda ishlovchilar soni (3-5 kishidan kam bo‘lsa) kam bo‘lgan holatda cheklab qo‘yilgan. Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash dasturi ish beruvchi tomonidan biznesda olingan jarohatlikni moliyalashtirishga javobgarlik tamoyili asosida shakllangan mablag‘ hisobidan ta’minlangan. Dastur jabrlanuvchilarga sug‘urta miqdorining aniq summasi va kompensatsiya berilish vaqti belgilangan. Uning ikki ko‘rinishi: 1) pul nafaqasi bo‘lib, bunda jarohat olgan kishiga dastur bo‘yicha aniq summ ada to‘lanadi, yoki jarohat olgan kishining qaramog‘idagilarga beriladi (agar jarohat o‘limga olib kelgan bo‘lsa); 2) ishlab chiqarishda jarohat olgan xodimlarga tibbiy yordam sifatida ko‘rsatiladi. Boshqa dasturlar zaruriyat bo‘lsa, jarohatlangan kishilarni reablitatsiya qilinishini nazarda tutadi. Reablitatsiya: qayta tayyorlash, o‘quv (malakaviy) kurslari, ish joylarini almashtirish, jarohatlanganlarga mos bo‘lgan ish bilan bandlikni ta’minlash kabilarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pchilik dasturlar da jarohatlanganlarga to‘liq reablitatsiyasini ta’minlash maqsadida ovqatlanish, mehmonxona xizmati, sayohatga chiqish kabilarni ham mablag‘ bilan ta’minlashni qamrab oladi. AQShda davlat ijtimoiy ta’minotini asosi bo‘lib, ijtimoiy ta’minot to‘g‘risidagi qonunni qabul qilinishi bo‘lgan. Ushbu qonun qarilik va nogironlik bo‘yicha majburiy pensiya sug‘urtasini, ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalashni, tibbiy yordamga

muhtoj bolalarga, qariya-nogironlarga yordam dasturlarini va boshqalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Amerika amaliyotida boshqarmaga jarayoniy yondashish keng ko‘lamda ishlatiladi, ya’ni har bir aniq voqeada qo‘l ostidagilardan va aniq jarayonlar boshqaruv - muvaffaqiyatli boshqaruv o‘zi xislatlari va boshqaruvchi (menejerlar)ning maxsus kombinatsiyalari talab qilinadi. Amerikaning eng ilg‘or 46 ta biznes maktabi kompaniyalar talabiga binoan kadrlar tayyorlaydi. Kompaniyalar ularga vaqti-vaqti bilan konsultatsiyaviy maslahatlar berishadi. Kolumbiya universitetiga qarashli Biznes maktablarda «Eksportlar», «IBM», «ATT», «Djeneral elektrik», «Pfaytser» kabi firmalarga boshqaruvchi mutaxassislar tayyorlanadi, shuningdek, dasturlarni «radikal» ko‘rib chiqish masalalari o‘rganiladi va boshqaruvchilar o‘qitiladi. 1980 yillarda asosiy e’tibor ishlab chiqarishni «strategik» boshqarish (yangi texnologiyalarni avtomatlashtirish tizimi), tashkiliy strukturalarni qayta qurish, tadbirkorlik, inson resurslarini boshqarish va kooperativ shakllantirish muammolariga qaratilgan. Masalan, 1986 yili tadbirkorlik darsini 250 ta maktab o‘tgan bo‘lsa, 1988 yilda bu ko‘rsatkich 400 taga yetdi. Boshqa yo‘nalishlarda boshqaruvchi kadrlarni professional darajada tayyorlash, firma ichida tayyorlash va o‘rgatish, ular o‘qishi va kamol topa borishi uchun sharoitlar yaratib berish va shaxsni boshqarish kabi masalalar o‘rgatiladi. Keyingi yillarda Amerikadagi ko‘pgina korporatsiyalar xususan: 400 ta markaz, shu jumladan, firmalarning boshqarish instituti, «Kontrol Deyta», milliy o‘quv markazi - «IBM», firma menejerlari tayyorlov maktabi «Tandem» va boshqalar firmani ichki rivojlantirish yo‘li va mexanizmini o‘rganishga kirishdilar. Ayrim korporatsiyalar, masalan, «Djeneral Elektrik» va boshqa firmalar o‘qishga sharoit yaratib berishdi. O‘qish va o‘rganish jarayoniga o‘qituvchilardan tashqari boshqa joylardan ekspertlar va lektorlar ham taklif etildi. Ilg‘or kompaniyalar, masalan, «Kyullet Pakkard» kadrlar va boshqaruvchilar tayyorlashga alohida qiziqish bildirgan. Kompyuter texnologiyasi menejerlarga xabarlar, yangiliklar olishga yaqinda yordam beradi. Bu telekonferensiyalar o‘tkazishda juda qo‘l keladi.

Har yili ish loyihasi va sharoitlari 3 ta eng yaxshi firmaning ishi yurituvchilari, direktorlar kengashi, vitse-prezidentlar va kadrlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari tomonidan tekshiriladi. Kadrlar bo‘limining ilgarigi majburiyatlarga (ishga qabul qilish, kasbiy tayyorgarlik, mehnat jarayonlarini o‘rganish va ishchilar malakasi, ishdan bo‘shatish, huquqiy so‘rovlarning hal qilinishi, rejalashtirish va hokazo), insoniy munosabatlar jarayonlariga qo‘shimchalar kiritildi. Kasaba uyushmalari bilan ijtimoiy aloqa o‘rnatish, ijtimoiy munosabatlar boshqarmasi so‘rovlari va maxsus bo‘limlarda o‘qitilishi kadrlar xizmati xodimlarining vazifasini siyosiy tus oldirdi. Kadrlar xizmati vazifalari doirasining kengayishini boshqa korxonalar xizmati qatoriga chiqardi . Yaponiyada mehnatni boshqarish tizimi Rossiya Sharqshunoslik institutining yetakchi ilmiy xodimi Seda Markaryans aholini ijtimoiy kafolatlarini ta’minlashda Yaponiya tajribasini samarali deb hisoblaydi. Uning fikricha, «aholini ommaviy nafaqa bilan ta’minlash va sog‘lig‘ini sug‘urtalash, kam ta’minlangan va ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlarini turli xil maqsadli yo‘naltirilgan yordamlar bilan ta’minlash bo‘yicha ijtimoiy ta’minot tizimiga mamlakatdagi holatdan kelib chiqqan holda o‘zgarishlarni kiritish zarurligini alohida ta’kidlagan». Haqiqatdan ham Yaponiyada aholining ijtimoiy muammolarini yechimi uchun bir qator meyoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, «Yollanish kafolati to‘g‘risida» qonun qabul qilingan bo‘lib, ushbu qonunda ishsizlik bo‘yicha nafaqalar berishdan tashqari, uni oldini olish, barqaror ish bilan bandlikni ta’minlash va ishsizlarni yangi kasb ixtisosliklarini egallash bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘zda tutilgan. Shuningdek 1986 yilda «Keksa yoshdagi aholini yollash barqarorligi to‘g‘risida» Qonun qabul qilindi. Natijada keksa yoshdagi aholi qatlamlari ijtimoiy ta’minot tizimida qolishlari bilan bir qatorda, ularning qo‘shimcha daromad olish imkoniyatlariga ega bo‘lishlari uchu nasos yaratildi. Yuqoridagi qonunlar ijrosi natijasida kadrlarni qayta tayyorlash maxsus markazlari tashkil etildi. Mazkur markazlarda o‘qish keksa yoshdagi kishilarni

turli xil korxona va tashkilotlarda yollanishlariga va ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshishiga imkon berdi. Yaponiya hukumatining fikricha, yaponlarning uzoq umr ko‘rishlari (79-80 yosh) ularning mehnat faolligini uzayishiga sabab bo‘ladi, shuningdek yosh ishchi kuchining yetishmasligi mehnat bozorida keksa yoshdagi mehnatga layoqatli kishilarni mazkur bozorda ishchi kuchi taklifi sifatida muhim komponent ekanligi bilan e’tirof etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, aholining keksayishi ya’ni mehnat resurslari tarkibida yoshi qaytgan kishilar ulushi 2000 yilda Yaponiyada 13 foizni tashkil etgan. Aholining keksayishi bir qator iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, birinchidan, yoshi keksa odamlar ulushining oshishi o‘z navbatida ularning iqtisodiy jihatdan faolligi pasayishiga olib keladi hamda uning mehnat samaradorligi shunchalik past bo‘ladi. Ikkinchidan, aholining keksayishi iqtisodiyotda yoshlar ulushi kamayishini anglatadi, bu esa ayrim tadqiqotchilarning fikricha, ish bilan band aholini kasb-malaka va tarmoq tarkibining o‘zgarishi jarayoni va iqtisodiyot samaradorligi o‘sishini sekinlashtiradi. Yaponiya kompaniyalarida ishchilar tarkibiy qismining shakllanishi barcha yollanma ishchilar kategoriyalari hamda xizmat rotatsiyasi hisoblanadi. Ishchi ishning barcha turlarini boshidan yaxshi tushunib boradi, keyin esa bir joyga o‘rnashadi. Shuning uchun yapon ishchilarini ba’zida «polivantlik» (turli ish turlarini bajarishga qodir) deb ataydilar. Lekin bu polivantlik ko‘p hollarda kichik kompaniyalardan ko‘ra, ko‘proq yiriklariga, shuningdek, jonli mehnat masalalaridagi o‘zgaruvchan kompaniyalarga xosdir. Iqtisodiy inqiroz va qayta qurish davrida ishchilarni yangi ish turlariga ko‘chirish, ishlab chiqarishni tez va o‘zgaruvchan diversifikatsiya qilish imkoniyati bor. Bunday amaliyot butun muddat davomida kafolatli yollash siyosati bilan bog‘liq. Bu, qisman, shuni bildiradiki, kompyuterlashtirish va robotlashtirish jarayoni ishchilarda o‘z ish joylarini yo‘qotish xavfi bo‘lmasligi uchun ishlatiladi. Yapon kompaniyalaridagi rotatsiya jarayoni yuqoridan funksionaldir. Chunki tashkilotning ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish tarkibi «havoyi javobgarlik» bilan bog‘liq.

Yapon ishchilari jamoa mehnatini afzal ko‘radilar va bunda ular ishlab chiqarish foydaliroq deb hisoblaydilar. Tominomalari Kendzi ta’kidlaganidek, Yaponiyada «tashkilotning boshqarilishi asosiy funksional emas, balki g‘arbdagi singari eng kichik guruh». Bunday kichik guruhga zavoddagi ishchi, brigadir, sifat tekshirish bo‘limlari xodimlari va boshqalar kiradi. Oldindan muhokama qilish va kelishuv u yoki bu muammoni hal etish turli xil iyerarxiya darajalarni qabul qilishgacha tegishlidir. Bunda menejerlar va ishchilar doimo bir-birlari bilan ishlar va rejalar haqida axborot almashadilar va tashkilot ishlarida faol qatnashadilar. Ular Yaponiyannig 70% yirik firmalarida faoliyat yuritishadi, yapon kompaniyalariga robotlar va kompyuter texnikasini kiritishda muhim o‘rin tutadi. Yapon kompaniyalaridagi inson resurslarining mobilizatsiya qilinishi U.Ouchi aytishicha, ishchilar haqida «butun, to‘liq g‘amxo‘rlik» ko‘rsatishdir. Inson resurslariga ketadigan chiqimlarning muhim qismini ijtimoiy ehtiyojlar, ya’ni uy qurilishi, tibbiy xizmat va boshqalarga qilinadigan xarajatlar tashkil etadi. Bu, ishchilarning kompaniyalarga bog‘lanib qolishiga, ularning emotsional va ruhiy, ma’naviy integratsiyasiga ta’sir qiladi. Har yili kompaniyaga yangi ishchilar olinishi munosabati bilan qonuniy, bayramona tantanalar uyushtiriladi. Firmaga ishga olinganlarni o‘qish dasturi ba’zida bir necha yilga mo‘ljallanadi va malakali tayyorgarlikni hamda firmalarning tarixi, maqsadlari va faoliyati jarayonlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Ba’zida kompaniyalar diniy trening usulini ishlatadilar, yangi ishchilarni firma yotoqxonalariga vaqtincha joylashtiradilar. Har bir kompaniyaning maxsus kiyimi, belgisi, qo‘shig‘i, («Ruhlar ta’limoti», «Mapusiti odami», «Sumitomo odami», «Sanva odami» kabi) shiorlari bor. Yapon kompaniyalari funksional, tarkibiy-iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarga yo‘naltirilgan. Ularning samaradorligini yuqori baholagan holda, e’ibor etish kerakki, mashhur Amerika sharqshunosi E. Vogel ta’kidlaganidek, xalqaro standartlarga mos, yirik zamonaviy Yapon korporatsiyasi go‘yo omadli institutdir. Ishchilarda sohiblik va mag‘rurlik hissini shakllantirilishi kompaniyaning kelajagini ta’minlaydi. O‘tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab yirik firmalardan ko‘pchiligi kadrlar xizmati ishlarini yo‘lga qo‘ya boshlashdi. Natijada firmalar mehnat bozorlarining faolligi

oshdi. Ular mutaxassislarni bevosita oliy o‘quv yurtlaridan jalb qilish usullarini egalladilar. Xodimlar malakasini oshirishga, kadrlar xizmatiga budjetdan ajratilayotgan mablag‘lari miqdori ko‘paytirildi. Xo‘jalikni rejali yuritish sharoitida ishchi kuchiga mablag‘ qo‘yishga tashkilotlarda qiziqish bo‘lmaganligining sababi shundaki, ta’lim va malakali ishchi kuchini tayyorlashga ketadigan xarajatlarning katta qismi davlat zimmasiga yuklangandi. Shu sababli ham ishchi kuchini mablag‘ bilan ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblarni yuritish va xarajatlarni tahlil qilish zaruriyati yo‘q edi. Mehnatga haq to‘lashni takomillashtirish masalalari va xarajatlar jarayoni ham tahlil qilinmasdi (ishchi kuchini qayta ishlab chiqarish qiymati bilan ish haqi darajasi o‘rtasida bog‘liqlik zaruriyati), chunki ish haqi to‘lashni tashkil qilish davlat tomonidan tarif tizimi orqali qat’iy belgilangandi (tarif stavkalari darajasi, xodimning malakasi, mehnat sharoiti va jadaliligiga bog‘liq ravishda farqlangan ).

Xulosa: Respublikamiz Konstitutsiyasiga muvofiq, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakillantirishga qaratilmoqda. Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti modeli yetarli darajada to‘liq ishlab chiqilgan. Rivojlangan mamlakatlarning mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha tajribalaridan keng foydalanilsa mamlakatimiz ijtimoiy mehnat sohasida munosabatlarni takomillashtirish uchun ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi .

Adabiyotlar : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish mezonlari va ko‘rsatkichlari

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish holati va unga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar