Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari Reja : 1. Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning mexanizmini asosiy shakllari, usullari va vositalari 2. Mehnat shartnomalarining mehnat bozorini tartibga solishdagi o‘rni 3. Mehnat bozorini tartibga solishning mintaqaviy usullari 4. Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish yo‘nalishlari

Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning mexanizmini asosiy shakllari, usullari va vositalari Mehnat bozorini tartibga soluvchi asosiy subyekt davlat bo‘lganligi uchun, u mehnat bozorini tartibga solishni amalga oshira olmaydigan boshqa subyektlarning umumiy va o‘ziga xos funksiyalarini bajaradi. Aynan davlat hamma mamlakatlarda ishsizlik darajasini ko‘zatadi va tartibga soladi. Shundan kelib chiqqan holda, davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy mexanizmi mehnat bozorini tartibga solishning eng muhim qismi hisoblanadi. Ushbu mexanizmni ishlab chiqish iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishni iqtisodiy mexanizmi mehnat bozorini turli xil parametrlariga davlat ta’sirini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy usullari asosida mehnat munosabatlar shakllanish tizimini ifodalaydi. U mehnat bozori elementlari va omillariga, ularga ta’sir qiluvchi turli xil shakllar, usullar va vositalar yordamida ta’sir qilish yo‘llarini aks ettiradi. Davlat tomonidan tartibga solish bo‘yicha mehnat bozoridagi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. Mehnat bozorini ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish qo‘yidagi iqtisodiy va ijtimoiy davlat tadbirlari bilan tavsiflanadi: 2. 1. Milliy mehnat bozorida u qo‘yidagilarni amalga oshiradi: ish haqining oshishiga yo‘naltirilgan raqobatni kuchsizlantirish maqsadida yuqori daromadli firmalarning daromadini ushlab turishga va nisbatan kam daromadli korxona va firmalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan soliq solishning yuqori darajasini o‘rnatilishi; kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga: ish o‘rinlari sonini kengaytirish, ya’ni mehnatga bo‘lgan talabni rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kredit- lar berish; 3. turmushni moddiy va o‘y-joy sharoitlarini yaxshilash shart- lari bilan, bo‘sh ish joylari mavjud bo‘lgan hududlarga ishchi kuchi ortiqcha bo‘lgan hududlardan oilasi bilan ko‘chib o‘tishga subsidiya va kreditlarni berish yo‘li orqali ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini oshirish; global moliyaviy iqtisodiy inqiroz davrida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va qayta ishlash sanoati

sektorlarining asosiy mahsulotlariga davlat buyurtmasini belgilash; raqobatbardosh bo‘lmagan qishloq ishchilarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; qishloq ishsizlarining umumta’lim darajasini oshirish, mehnat bozorida turg‘un talab mavjud bo‘lgan kasblarga o‘qitish va qayta o‘qitish. 4. Hududiy darajada qo‘yidagilardan iborat: asosan yollangan ishchilarning himoyasiz guruhlari uchun hududiy ish bilan bandlikni faollashtirish yo‘llarini izlash maqsadida jamoat ishlarini tashkillashtirish; nogironlar, yoshlar va boshqalar uchun yangi ish o‘rinlarini yaratayotgan korxonalarga imtiyozlar berish; hudud iqtisodiyoti tuzilmasini hisobga olgan holda asosan ishni yangidan boshlagan tadbirkorlar, kichik korxonalar uchun soliq va kredit imtiyozlarini berish; hududiy iqtisodiyotning talablarini hisobga olgan holda inson kapitaliga qo‘yilmalarni tartibga solish. 5. Ichki mehnat bozorida qo‘yidagilar nazarda tutiladi: korxonalarning moliyaviy holatidan qat’iy nazar, teng mehnat xizmatiga teng ish haqi kafolati; ish beruvchilar va yollanma ishchilar o‘rtasida iqtisodiy rag‘batlar bo‘yicha shartnomaviy munosabatlarni tartibga solish; mehnatga haq to‘lashning umumiy tarifini yaratish. Shunday qilib, mehnat bozorini ijtimoiy yo‘naltirilgan tartibga solinishi to‘liq ish bilan bandlik va ishsizlikning imkon qadar past darajasiga erishishga yo‘naltirilgan. Yangi texnologiyalarni qo‘llanishi va ishlab chiqarishni qayta tashkillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan samarali ish bilan bandlikkga erishish mehnat bozorini rivojlantirish dasturini ishlab chiqishda davlat va uning institutlariga ko‘maklashishga korxonalarning qiziqishi, ushbu turning davlat tomonidan tartibga solishning muhim xususiyati hisoblanadi. Ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solishni qo‘llanadigan mamlakatlarda mehnat bozorini moliyalashtirish kasbiy tayyorgarlikka (unga tartibga solish faol siyosatining o‘rtacha 24% mablag‘lari ishlatiladi), yangi ish o‘rinlarini yaratishga (faol siyosatga ajratilgan harajatlarning 18%), subsidiyalar (7%), ish bilan bandlik xizmatlarini moliyalashtirishga (10%) va boshqa harajatlarga ajratiladi . Qo‘yidagi vazifalarni bajarilishi ijtimoiy yo‘naltirilgan mehnat bozorining shakllanishiga olib keladi: ishchi kuchiga talabni oshishi va uning taklifini

kamayishiga yo‘naltirilgan tadbirlarni oshirishni kuchaytirish; bandlik xizmati va uning infratuzilmasida qudratli va tez rivojlanuvchi tizimni yaratish; aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirish; ishsizlikni yo‘l qo‘yiladigan darajasigacha qisqartirish; ish bilan band bo‘lmagan mahalliy xodimlarning malakasini, raqobatbardoshligini, ijtimoiy himoyasi va eksportini oshirish; mehnat bozori, ish bilan bandlik va ishsizlikni tartibga solishning samarali tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini yaratish va h. k. Mehnat bozorini tartibga solishning liberal turi tartibga solishning passiv siyosatini ko‘proq darajada qo‘llashi bilan tavsiflanadi. U qo‘yidagi tadbirlar orqali amalga oshiriladi: eng kam majburiy ish haqini o‘rnatilishi; ishsizlik nafaqasini to‘lash; hududiy va firmalar o‘rtasidagi ishchi kuchi yuqori kasbiy harakatchanligini ta’minlashni iqtisodiy choralar bilan amalga oshirish. Ko‘pchilik iqtisodchilar tartibga solish usullarini iqtisodiy va ma’muriy turlarga ajratishadilar2. Iqtisodiy va ma’muriy deganda kengroq tushuncha nazarda tutiladi, ya’ni tartibga solish shakllari va bun-dan kelib chiqadigan bo‘lsa, mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning usullarini qo‘yidagi mezonlar bo‘yicha tasniflash mumkin. Mehnat bozorini tartibga solishning vazifalari bo‘yicha usullar ishsizlik darajasini pasayishiga, mehnat resurslaridan samarali foydalanish, ishchi kuchiga qoniqmagan talabni bartaraf qilish, ishchi kuchiga talab va taklifning eng maqbul nisbatiga va boshqalarga ta’sir qiladi. Mehnat bozorida davlat faoliyati turli xil vazifalarni amalga oshirishi mumkin, u mehnat bozori elementlari va boshqa obyektlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Tartibga solish vazifalari ular yo‘naltirilgan tartibga solish obyektlari bilan yaqindan bog‘liqdir. Tartibga solishning maqsadlari va vazifalariga bog‘liq holda, davlat mehnat bozoriga ta’sir qilishning qolgan usullari va vositalarini tanlaydi. Mehnat bozorini tartibga solishning yo‘nalishlari bo‘yicha usullar qo‘yidagilarga ajratladi: mehnat bozoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiluvchi (masalan, qonunchilik) yoki unga bilvosita ta’sir qiluvchi (soliq, budjet, pul-kredit siyosati; tashqi iqtisodiy faoliyatni

tartibga solish va davlat tomonidan narx shakllanishini tartibga solish orqali daromadlarni tartibga solish siyosati). Bilvosita usullarni qo‘llagan holda, mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan bandlikni tarmoq va hududiy tuzilmasini shakllantirish orqali davlat ahamiyatli rol o‘ynaydi. Moliyaviy rag‘batlar va davlat kapital qo‘yilmalari yordamida shakllangan, alohida qishloq xo‘jaligi tarmoqlari va hududlar uchun nisbatan yaxshiroq sharoitlarni ta’minlashi mumkin. Ayirim holatlarda uzoq chuzilgan inqiroz holatida bo‘lgan hudud va xo‘jalik birliklariga yordam ko‘rsatiladi; boshqa holatda -hudud va tarmoq ichida progressiv siljishlarga olib keluvchi, ishlab chiqarish turlari va xo‘jalikning yangi tarmoqlarini rivojlantirish ma’qullanadi. Bu esa ularda ish bilan bandlikni o‘sishini rag‘batlantiradi. Shu bilan birga teskari maqsadda ishlab chiqarishni haddan ziyod konsentratsiyasini pasaytirish bo‘yicha ham choralar qabul qilinishi mumkin. Mehnat bozorini tartibga solishnig ko‘lami (masshtabi) bo‘yicha usullari milliy, hududiy va ichki mehnat bozorini tartibga solishga yo‘naltirilgan. Ko‘pgina usullar mehnat bozori turlarining bir nechtasini tartibga soladi. Msalan, mamlakat miqyosida amalga oshiriladigan pul-kredit va investitsion siyosat hududiy va ichki mehnat bozorlari konyunkturasiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, 2009 yilda respublikamiz miqyosida qabul qilingan umumdavlat “Qishloq taraqqiyoti va faravonligi yili” davlat dasturi qishloq joylarda yangi ish o‘rinlarini yaratish bilan bog‘liq chora-tadbirlarni yanada chuqurlashtirishga olib keladi. Davlat tomonidan tartibga solishning subyektlari bo‘yicha Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan markazlashgan holda hukumatning davlat organlari topshirig‘i asosida mehnat bozoridagi hududiy dasturlarni ishlab chiqilishi, ish beruvchilar vakillik organlari, kasaba uyushmalar va davlat bandlik xizmati yordamida amalga oshiriluvchi usullar ijtimoiy hamkorlik mexanizmi asosida amalga oshiriladi . Ta’sir qilish obe’ktlari bo‘yicha tartibga solishda ish ko‘chiga bo‘lgan talab yoki taklifga, yoki bir vaqtning o‘zida ikkalasiga ham ish haqi darajasiga, raqobatli munosabatlarga, samarali bandlikka erishishga, ishsizlikka, mehnat bozori

egiluvchanligiga ta’sir qiluvchi usullarga ajratamiz. Berilgan usullar mehnat bozorini tartibga solishdagi vazifalar bilan uzviy (yaqin) bog‘liq. Moliyalashtirish manbasi bo‘yicha tartibga solish usullarini biz qo‘ydagilarga ajratamiz: budjet, ish beruvchilar, aholi mablag‘lari, davlat dasturlari va bosh. Ta’sir qilish darajasiga ko‘ra biz qonunchilik, rag‘batlantiruvchi, chegaralovchi, undovchi, nazorat qiluvchi, tashkiliy-institutsional usullar . Ta’sir qilishning xarakteriga ko‘ra moliyaviy va narx shakllantiruvchi usullarga ajratamiz. Mehnat bozorini tartibga solishni ko‘pchilik usullarini bir nechta mezonlar bo‘yicha tasniflash mumkin, masalan, iqtisodiy shakllarga tegishli bo‘lgan ko‘pchilik usullar milliy darajada qo‘llaniladi va mehnat bozoriga bilvosita ta’sir qiladi. Bular ikkita mezon bo‘yicha ajraladi: soliq solishning yuqori darajasi; ayirim tarmoqlarda davlat mulkini oshishi (ko‘payishi), buning natijasida ishchi kuchiga bo‘lgan talabning oshishi yoki qisqarishi, tarmoq bo‘yicha yoki hududda o‘rtacha ish haqini o‘zgarishi mumkin. Davlat ushbu usullar yordamida bilvosita ta’sir orqali mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatini kerakli yo‘nalishga o‘zgartirishga harakat qiladi. Mavjud mexanizmning muhim tarkibi bu tartibga solishning vositalari hisoblanadi. Tartibga solish vositasi sifatida davlatning mehnat bozorini tartibga solinuvchi elementlariga o‘ziga xos ta’sirning dastaki sifatida qo‘llashi mumkin bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimning elementlari yoki elementlari yig‘indisi tushuniladi. Mehnat bozorini tartibga solish vositalari asosan davlat qo‘lida bo‘ladi. Mehnat bozorini tartibga solishning asosiy vositalari qo‘yidagilar hisoblanadi: ishchilarning minimal va o‘rtacha ish haqini tartibga solish, budjet-soliq siyosati asosida tartibga solish, davlatning daromadlari va harajatlarini hamda fuqoralarning daromadlarini tartibga solish, davlat tomonidan dasturlash va boshqalar. Davlatning mehnat bozoriga ta’sir qiluvchi vositalaridan biri byutjet-soliq asosida tartibga solish hisoblanadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xo‘jalik yuritishni tartibga solish budjet yordamida amalga oshiriladi. mehnat bozorini tartibga solishga davlat harajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlovchi asosiy vosita

soliq hisoblanadi. Ular mehnat bozori subyektlarining faoliyatiga ta’sir qilish uchun keng darajada qo‘llaniladi. Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish hal qiluvchi darajada soliq tizimining tanlanishiga, soliq stavkalarining yuqoriligiga, hamda soliq imtiyozlarining turi va o‘lchovlariga bog‘liq.1 Soliqlar - davlat tomonidan tartibga solishda ikkita rolni o‘ynaydi: davlatning mehnat bozoridagi harajatlarining asosiy moliyaviy manbai, hamda tartibga solish vositasi ham hisoblanadi. Bundan, davlat budjet organlari vazifasi nafaqat budjetni daromad manbalariga soliqlar solishdan iborat bo‘lmay, balki mehnat bozori subyektlari hulqiga ta’sir qiluvchi nozik mexanizmni yaratishdir. Mehnat bozorini tartibga solishning boshqa vositasi davlat tomonidan dasturlash hisoblanadi. Inqiroz, ommaviy ishsizlik sharoitida mehnat bozorini tartibga solish vositasi sifatida davlat tomonidan dasturlash qo‘llaniladi. Favqulodda dasturlar og‘ir (kritik) holatlarda ishlab chiqiladi va ular ma’muriy tartibga solish usullari orqali amalga oshiriladi. Amalda barcha bozor iqtisodiyotli davlatlarda maqsadli dasturlar amalaga oshiriladi. Dasturlarning tuzilishiga, ularni amalga oshirilishiga va ular ustidan nazoratga javobgar, davlat muassasalari iqtisodiy dasturlashning subyektlari hisoblanadi. Dasturlar davlat hukumati organlari tomonidan ishlab chiqiladi, xususan, respublikamizda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi. Moliya vazirligi ham dasturlarni moliyalashtirish rejasini ishlab chiqadi. Dasturlarni ishlab chiqishga kasaba uyushmalar vakillari, tadbirkorlar uyushmasi, markaziy bank, savdo-sanoat palatasi ham keng darajada jalb qilinadi. Milliy darajada aholi ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi dasturlar va moliyaviy reja har yili Vazirlar Mahkamasi, hududiy darajada bo‘lsa mahalliy hukumat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Davlat tomonidan iqtisodiy dasturlash mehnat bozorini tartibga solishning bir qator muammolarini yechishda yetarlicha samarali hisoblanadi. Mehnat bozorini liberal tartibga solishning modeli sharoitida dasturlash maqsadli tavsiyaviy-undovchi xarakterni o‘zida mujassamlashtirishi mumkin, shunga qaramay u turli darajadagi iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni yechishning samarali vositasi hisoblanadi. Dasturlar kerakli yo‘nalishda mehnat

bozorini iqtisodiy rivojlanishini ta’minlaydi. Dasturlash davlatning barcha usul- larini qo‘llashga va ayirim davlat organlarining tartibga soluvchi tadbirlarida qarama-qarshiliklar va kelishmovchiliklarga yo‘l qo‘ymaslikka imkon beradi. Iqtisodiy dasturlar doirasida davlat tomonidan moliyaviy rag‘batlantirish ayirim ijtimoiy guruhlarning raqobatbardoshligiga sezilarli va notekis ta’sir ko‘rsatadilar, hamda manfaatlari kamsitil- ganlarning qarshiliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli davlat tomonidan dasturlash organlariga ayirim guruhlarning qarama- qarshi manfaatlarini aks ettiruvchi xilma-xil ta’sirlar ko‘rsatiladi, hamda ularni mafaatlarini hisobga olish ularning vazifasi hisoblanadi. Shunday qilib, ish bilan bandlikka ko‘maklashish davlat dasturlarini tuzishda mehnat bozorini tartibga solish mexanizmini umumiy tartibga solish tizimining elementi sifatida qarash zarur . Mehnat shartnomalarining mehnat bozorini tartibga solishdagi o‘rni Mehnat bozori munosabatlarini tartibga solish kompleks – shartnoma tizimining qayishqoqligi, shuningdek, munosabatlari sohasida tenglik va ijtimoiy adolat tamoyillarini ro‘yobga chiqarish haqidagi keng yoyilgan to‘g‘ri tasavvurlarga ega bo‘ladi. Ayrim xodim muzokaralarda o‘zidan ancha kuchli sherigi - ish beruvchiga nisbatan yakka tartibda amalga oshiradigan xatti-harakatlari bilan qarshilik ko‘rsata olmaydi Boz ustiga, jamoaviy shartnomaga ko‘ra, malakasi past hamda yetarli darajada yuqori unum bilan ishlay olmaydigan ishchi kuchining ish joyi muayyan muddatga saqlab turadi. Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishishda muhim ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni o‘zicha bartaraf eta olmaydi. Chunki, ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni kelishib olish, o‘zaro bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish jarayonlarini ko‘zda tutsada, muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish imkoniyatini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni, ish tashlash yoki ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi.

Kelajakda jamoaviy bitimlar, shuningdek, mehnat bozori faoliyatini, kadrlarni o‘qitish va malakalarini oshirish hamda o‘zgartirish, ularning ish haqi va ishsizlarni ish bilan ta’minlash ko‘rsatkichlarini tartibga solish masalalarini ham qamrab oladi. Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va bevosita davlatning tartibga solish tizim amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. Shaxsiy shartnoma tizimi yollanuvchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, bunday qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda yollanuvlarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi. Mehnat munosabatlarini shaxsiy uslubda tartibga solish va bandlikning qayishqoq shakllarini joriy etish - yollanuvlar kuchidan foydalanish (ekspluatatsiya xarakterida), kuchaytirish hamda doimiy ishlovchi shaxslar uchun ilgari mavjud bo‘lgan ijtimoiy kafolatlardan voz kechilishidan tashqari yana bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jumladan, rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar (yoshlar, xotin-qizlar, nogironlar va hokazo) bilan almashtirish qoida tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. Shu bois davlat, ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borishi kerak. Aks holda, norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik bo‘yicha ijtimoiy to‘lovlarni ancha ko‘paytirishga majbur bo‘lib qoladi . So‘nggi holatni alohida hisobga olishimiz lozim. Chunki, respublikamizda, bir tomondan, tadbirkorlik, ishchilarni yollab ishlatish bo‘yicha hususiy tadbirkorlik va biznes yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, kam ta’minlangan hamda ijtimoiy jihatdan yetarli darajada himoya qilinmagan aholi orasida ishsizlar soni oshib boryapti. Bularning hammasi mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning yangi, samarali hududiy

usullarini, ularni mehnat resurslari ortiqcha va yetishmaydigan hududlarga bo‘lgan holda, tadqiq etishni talab qilmoqda. Mehnat bozorini tartibga solishning mintaqaviy usullari Respublikaning mehnat resurslari ortiqcha hududlari, avvalo, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlari uchun mazkur bozorni tartibga solishning ancha samarali usullari deb, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning oshishi va uning taklifi kamayishini hisoblash zarur. Mazkur usullar nimalarda ifodalanishini batafsil ko‘rib chiqaylik . Ishchi kuchiga talabni oshirish usuli. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, ekinlarni yetishtirishda tarkibiy tuzilmani qayta qurish, zarar keltirib ishlayotgan korxonalarni tugatish, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va intensiv texnologiyalarni joriy etish hisobiga asosan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidan bo‘shatilayotgan xodimlar soni tez ko‘paymokda. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirishni rag‘batlantirish usullarini tadqiq etish mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga hamda mazkur hudud uchun samarali tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgandir. Mahsulotlarni qayta ishlash, saqlash va qayta qilish hamda servis xizmati ko‘rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati bo‘yicha ish joylarini yaratish, ishlab chiqarish kuchlari va bandlikning noan’anaviy shakllarini rivojlantirish, agrar sektorda ishdan vaqtincha bo‘shatilayotgan shaxslar uchun mavjud korxonalarni kengaytirish va qayta ta’mirlash hamda yangi ish joylarini yaratish maqsadida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar - sarmoyalar hajmini ko‘paytirishni rag‘batlantirish mazkur uslubni qo‘llanishning asosiy yo‘nalishlaridir. Ishchi kuchlariga talabni oshirishni mehnat resurslarini qayta taqsimlashdan manfaatdor iqtisodiyot tarmoqlarida ish joylarini yaratish hamda mavjudlarini qayta ta’mirlash va yangi, zamonaviy kasblarni egalga sarmoyalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb qilish orqali tartibga solish mumkin. Dotatsiyalar, subsidiyalar va kreditlarni agrosanoat majmui korxonalarini, ayniqsa, qayta ishlash korxonalarini qurish, texnik jihatdan qayta qurollantirish va

rekonstruksiyalashga, shaxsiy mehnat faoliyatini rivojlantirish yo‘li bilan xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirishga, shuningdek, ko‘p bolali ayollar, mehnatga layoqatli pensionerlar, nogironlar, o‘smirlar va hokazolarga mos ish joylarini vujudga keltirishga yunaltirish maqsadga muvofiqdir. Shu tariqa ortiqcha mehnat resurslarini yuqorida aytib o‘tilgan tarmoqlarga va ayrim maxsus ish joylariga jalb etish, ayni paytda ishchi kuchlarining kasbiy va malaka tarkibiga bevosita ta’sir o‘tkazishi mumkin. Muvaqqat ish joylarini yaratish va mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirishni rag‘batlantirish - aholi bandligini oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri. U korxonalarning iqtisodiy manfaatdorligini oshirish, budjet to‘lovlari va xodimlarning vaqtincha va qisman bandligi uchun ijtimoiy sug‘urta badallariíè kamaytirish, ularni ishga qabul qilish jarayonini yengillatish, bandlikning noana’naviy shakllarini tashkil etish bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni to‘lash kabi chora-tadbirlar yordamida amalga oshiriladi . Ishchi kuchlariga taklifni kamaytirish usuli. Ishchi kuchlariga bo‘lgan taklifni kamaytirishga, shuningdek, ularning mehnat bozoriga oqib kelishini qisqartirish va boshqa joyga ketishini rag‘batlantirish hamda ish vaqti va mavjud ish joylarini ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lganlar o‘rtasida qayta taqsimlash orqali samarali ta’sir etish mumkin. Respublikamiza «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida umumta’lim dasturlarini kengaytirish va o‘qish muddatini uzaytirish bilan kasbiy tayyorgarlikni yaxshilash, o‘quv yurtlarida kunduzgi ta’lim olinadigan o‘qóâ o‘rinlarini ko‘paytirish va kechki hamda sirtqi o‘quvdagi talaba o‘rinlarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotganlarga stipendiyalar miqdorini oshirish, ayollarga bola parvarishi uchun to‘lanadigan nafaqalar va beriladigan ta’til muddatini ko‘paytirish, mehnat stajini hisoblashda ularga imtiyoz berish; pensionerlar, nogironlar hamda ularni parvarishlaydigan shaxslarning pensiyalarini oshirish mehnat bozorida ishchi kuchlarining oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi. Ish bilan bandlar orasida ish vaqti va ish joylari ishchi kuchlariga bo‘lgan taklifni kamaytirish maqsadlarida qayta taqsimlanadi. Mehnat resurslari ish bilan bandligining xususiy va vaqtinchalik shakllariga o‘tishlarini rag‘batlantirishga ularga ham ish bilan to‘la band qilingan shaxslarga mo‘ljallangan ijtimoiy ta’minotning o‘sha turlarini, ta’tillar

va boshqa ijtimoiy kafolatlarning miqdorlarini o‘rnatish, kafolatlangan eng kam mikdordagi ish haqi bilan ta’minlash, har yili beriladigan ta’tillarni o‘z vaqtida berish, ish kuni va ish haftasi davomiyligini qisqartirish orqali erishish mumkin. Mamlakatimizning mehnat resurslari yetishmaydigan mintaqalari (Jizzax, Sirdaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) da ishchi kuchlariga talabni kamaytirish hamda ular taklifini ko‘paytirish mehnat bozorini tartibga solishning maqsadga muvofiq usullaridir. Ishchi kuchlariga talabni kamaytirish usuli. Mazkur usulga hududiy hokimiyatlarning u yoki bu mintaqalarda, tarmoqlar yoki kasb-hunarlar bo‘yicha ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va yangi ish joylarini vujudga keltirishni sekinlashtirishga oid quyidagi chora-tadbirlar: ortiqcha ishchi kuchlaridan foydalanganlik uchun ko‘shimcha soliqlarni belgilash; qattiq kredit siyosatini o‘tkazish; korxonaga xodimni ishga olganligi uchun bir martalik to‘lovni joriy etish; ortiqcha ishchi va xizmatchilarni qisqartirishni rag‘batlantirish va hokazolar kiradi. Bundan tashqari, ishchi kuchlariga talabni kamaytirishda mehnat unumdorligini oshirish va tejamkorlikka erishish muhim ahamiyatga egadir. Ishchi kuchlari taklifini ko‘paytirish usuli. Hozirgi shart-sharoitlarda mehnat bozoriga ishchi kuchlari taklifini mutlaq ko‘paytirish, umuman, mumkin emas. Ishchi kuchlari taklifini ko‘paytirishga sanoat va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari va shaxsiy mehnat faoliyati sohalarining rivoji jiddiy to‘siq bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, hozirgi paytda ishchi kuchi taklifi na kasb, na malaka tuzilishi bo‘yicha iqtisodiyot tarmoqlaridagi jonli mehnatga talabning o‘sish sur’atiga javob bermaydi. Shu bois ishchi kuchi taklifining sifat ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish hamda ularning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish lozim. Buning uchun esa, bandlikning davlat xizmati tizimidagi va boshqa o‘quv yurtlaridagi xodimlarning malakalarini oshirishni tashkil etish, korxonalarning o‘zidagi maxsus kurslarda kasb- korga o‘rgatishni yaxshilash va ularga soliq to‘lovida imtiyozlar berish mahalliy kadrlar raqobatbardoshligini oshirishning maqsadli maxsus dasturèni ishlab chiqish kerak. Ishchi kuchlari taklifini rag‘batlantirish xodimlarni ishga yollash va joylashtirishga yordamlashish usullarini qo‘llanish orqali ham amalga oshiriladi. Bu usullar tashkiliy tusda

bo‘lib, bo‘sh ish joylari va ishga joylashish hamda qayta o‘qitishga muhtoj fuqarolarning soni haqidagi ma’lumotlar bankini tashkil etishni , aholini ishga joylashish imkoniyatlari haqidagi axborotlar bilan ta’minlashni, ishsizlarni ro‘yxatga va hisobga olishni, kasbga yo‘naltirishga oid chora-tadbirlarni ishlab chiqish va o‘tkazish kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. Mehnat resurslarini qayta taqsimlashning ancha samarali usullari orasida turmush darajasini tartibga solishni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Mazkur uslublar hududlarning moliyaviy resurslari hisobidan xodimlarning mehnat va uy-joy shart- sharoitlarèni hamda madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish darajalarini yaxshilash kabi tadbirlarni o‘tkazib, ularni tartibga solish asosida tatbiq etiladi. Mehnat bozorida ishchi kuchlarini yollashda erkin va samarali raqobat - yollanuvchilar bilan ish beruvchilar o‘rtasida ishchi kuchlariga bo‘lgan erkin talab va taklif tamoyilari asosida mehnat-tovarga o‘zaro manfaatli bahoni o‘rnatish. Bunda ishga yollash bozoridagi uning sifat ko‘rsatkichlari va raqobatbardoshligi, mahalliy va xorijiy mehnat birjalari tomonidan turli guruhlar va kasblar bo‘yicha bo‘sh ish joylari, ishchi kuchlarining narxlari haqidagi haqqoniy axborotning berilishi, ish beruvchilarning yollanma ishning muddatlari va xarakteri yuzasidan talablari va shartlari, mehnat shartnomalarini tuzish va bekor qilishning ijobiy hàìäà salbiy oqibatlari va hokazolar hisobga olinadi. Mehnat bozoridagi erkin raqobatda ishchi kuchlarigina emas, balki shaxsiy yoki jamoaviy mehnat shartnomasi asosida foydali narxda o‘zining «mehnat qobiliyati» ni sotishga muhtoj kadrlar ham qatnashishi mumkin. Bu yerda mehnat resurslari bilan ish joylari o‘rtasidagi munosabatlarning sifat ko‘rsatkichlari yuzasidan erkin raqobat vujudga keladi . Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish yo‘nalishlari Ishchi kuchi bozori ichki regulyatorlarining turli-tumanligi hamda uning samarali amal qilishi ijtimoiy jihatdan ahamiyatga ega ekanligi tufayli mehnat bozorida uni malakali ravishda taritbga solish talab etiladi. Bandlik sohasida tartibga solishning

bunday tizimini yaratish O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan islohotlarning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir. Bu borada hozirda ayrim ishlar qilinganligini aytib o‘tish kerak: mehnat bozori va munosabatlarining yangi qonuniy asoslari (bandlik xizmatlari) tuzildi, ishsizlarni ro‘yxatga olish yo‘lga qo‘yilmoqda. Bugungi kunda jumhuriyatimizda 200dan ziyod mehnat birjalari (davlat bandlik xizmatlari) faoliyat ko‘rsatmoqda. Ulardan mehnat munosabatlari bo‘yicha 2000 dan ortiqroq mutaxasis aholini ish bilan ta’minlash va faol ijtimoiy muhofaza masalalarini hal qilish bilan shug‘ullanmoqda. Bunda ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Rossiya va h.k.) ning sinalgan tajribasiga ham suyanilmoq. O‘zbekiston hukumati imkoni bo‘lgan, huquqiy jihatdan asoslangan barcha dasturlar yordamida respublikada mehnat bozori siyosatini olib bormoqda. Hozirgi paytda mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning to‘rtta asosiy yo‘nalishini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu iqtisodiyotning nodavlat sektorida bandlikning o‘sishini rag‘batlantirish va ish joylari sonini ko‘paytirish dasturlari, ikkinchidan, ish kuchini tayyorlash va qayta tayyorlashga yo‘naltirilgan dasturlar va uchinchidan, ishchi kuchini yollashga ko‘maklashish dasturlari. Ulardan tashqari, to‘rtinchidan, hukumat ishsizlikni ijtimoiy sug‘urta qilish borasida ham dasturlar ishlab chiqishga kirishmoqda, ya’ni ishsizlarga nafaqa berish uchun mablag‘ jamg‘armasi tuzildi. Shu tarzdagi dasturlar doirasida, masalan, AQShda urushdan keyingi yillarda davlat sektorida (ijtimoiy xizmatlar sohasida - maorif, tibiiy xizmat ko‘rsatish, kommunal xo‘jalik hamda ijtimoiy binolar qurilishi va ta’mirlash-tiklash ishlarida) yuz minglab ish joylari yaratilgan edi. 2500 dan ko‘proq mahalliy agentliklarga (mehnat birjalariga) ega bo‘lgan AQSH ishga joylashtirish xizmati ishsizlarni ro‘yxatga olish bilan shug‘ullanadi. Ular bo‘sh ish joylari topishga harakat qilishadi, malakasini aniqlash maqsadida ishga da’vogarlarni test sinovidan o‘tkazishadi va boshqa shunga aloqador vazifalar bilan shug‘ullanishadi.

Kadrlarni tayrlash va qayta tayyorlash masalasiga kelganda esa, AQShda uning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib oliy va o‘rta maktab, xususiy korporatsiyalarning o‘quv kurslari va markazlari hisoblanadi. Kasbga tayyorlashning davlat tizimi bu yerda ancha zaif rivojlangan. Mantiqan olganda uslubiy jihatdan bu yo‘nalishlar quyidagi tamoyillarga suyanadi (1-rasmga qarang): davlat bandlik xizmatlari vositasida ish bilan ta’minlanmagan aholini yangi kasblarga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; mehnat munosabatlarini huquqiy jihatdan uzluksiz tartibga solib borishni yo‘lga qo‘yish; • ishsiz qolganlarni yo‘naltirilgan ijtimoiy muhofaza qilish. Tadqiqotlar ko‘rsatyaptiki, mehnat bozorini samarali tartibga solishning yuqorida sanab o‘tilgan usullari orasida ishchi kuchlariga talabni ko‘paytirish va uning taklifini kamaytirish usuli yetakchi o‘rinni egallaydi .

Xulosa: Mehnat bozorini tartibga soluvchi asosiy subyekt davlat bo‘lganligi uchun u mehnat bozorini tartibga solishni amalga oshira olmaydigan boshqa subyektlarning umumiy va o‘ziga xos funksiyalarini bajaradi. Aynan davlat hamma mamlakatlarda ishsizlik darajasini ko‘zatadi va tartibga soladi. Shundan kelib chiqqan holda, davlat tomonidan tartibga solish iqtiso-diy mexanizmi Mehnat bozorini tartibga solishning eng muhim qismi hisoblanadi. Ushbu mexanizmni ishlab chiqish iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishni iqtisodiy mexanizmi mehnat bozorini turli hil parametrlariga davlat ta’sirini shakllantirish ijtimoiy-iqtisodiy usullari asosida mehnat munosabatlar shakllanish tizimini ifodalaydi. Davlat tartibga solishning mehnat bozoridagi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. Mehnat bozorini ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish bir qator iqtisodiy va ijtimoiy davlat tadbirlari bilan tavsiflanadi Mehnat bozori munosabatlarini tartibga solish kompleks -shartnoma tizimining qayishqoqligi, shuningdek, munosabatlari sohasida tenglik va ijtimoiy adolat tamoyillarini ro‘yobga chiqarish haqidagi keng yoyilgan to‘g‘ri tasavvurlarga ega bo‘ladi. Ayrim xodim muzokaralarda o‘zidan ancha kuchli sherigi - ish beruvchiga nisbatan yakka tartibda amalga oshiradigan xatti-harakatlari bilan qarshilik ko‘rsata olmaydi Boz ustiga, jamoaviy shartnomaga ko‘ra, malakasi past hamda yetarli darajada yuqori unum bilan ishlay olmaydigan ishchi kuchining ish joyi muayyan muddatga saqlab turadi. Respublikamizda, bir tomondan, tadbirkorlik, ishchilarni yollab ishlatish bo‘yicha hususiy tadbirkorlik va biznes yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, kam ta’minlangan hamda ijtimoiy jihatdan yetarli darajada himoya qilinmagan aholi orasida ishsizlar soni oshib boryapti.

Adabiyotlar : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishi bo‘yicha xorijiy yondashuvlar

Sug’urta bozori va uni davlat tomonidan tartibga solish

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish mezonlari va ko‘rsatkichlari

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat bozori statistikasi