Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish holati va unga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish holati va unga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish holati va unga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar Reja: 1. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish holati 2. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar 3. Davlat ish bilan bandlik xizmati - ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishning tarkibiy qismi sifatida 4. Mehnat bozori infratuzilmasida ish bilan bandlik xizmatining nodavlat tuzilmalari faoliyatlari

Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish holati Aholining mehnatda bandlik darajasi har qanday davlat iqtisodiyotining rivojlanish ko‘lamini ifodalovchi ko‘rsatkichlardan biridir. Mehnat va aholi ish bilan bandligi sohasida bozor aloqalarini rivojlantirish yangi va o‘xshash bo‘lmagan yondashishni, mehnat bozori elementlarini o‘rganishda muntazamlikni, bozor kategoriyalari va tushunchalarining uslubiy bazasini yangilashni talab etadi. Iqtisodiyotni qayta qurish va shakllantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish kelgusida aholini ish bilan bandligi sohasidagi institutsional tuzilmalar faoliyatlarini jadallashtirish va normativ- huquqiy bazalarini rivojlantirishni talab qiladi. Mehnat bozori holatining yetarli darajada barqaror ta’minlanishi mehnat bozori infratuzilmasi barcha subyektlari, shuningdek davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari tomonidan ko‘tilayotgan bir qator joriy masalalar va muammolarning muvaffaqiyatli yechimlarini hal etishni talab etadi. Mehnat bozori infratuzilmasining samarali shakllanishi va rivojlanishi sharoitida ishsizlikni kamaytirish hamda aholining ish bilan bandligini oshirish bo‘yicha iqtisodiy asoslangan takliflar va tavsiyalar ishlab chiqish aniq sotsiologik so‘rovlar o‘tkazishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Sotsiologik so‘rov natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, tadqiqot Samarqnd viloyatning tuman bandlikka ko‘maklashish markazlarida rasman ro‘yxatda bo‘lgan ishsizlarning 44,7%i to‘liq, 18,0%i qisman, 12,8%i vaqtinchalik va 24,5% mavsumiy ishsizlik turlariga taalluqli. To‘liq ishsizlik paydo bo‘lishining asosiy sabablari quyidagilar: ish haqining past darajasi, iqtisodiy nochor koxonalarning tugatilishi, o‘z xohishi bilan ishdan bo‘shashi, malaka darajasining ish joylari talabalariga mos kelmasligi va boshqalar. Qisman ishsizlik ish haqining past darajasi, sog‘liqning yomonlashuvchi, ish vaqtining ko‘p qismida uy xo‘jaligi bilan shug‘ullanganligi sababli paydo bo‘ladi. Vaqtincha ishsizlik ko‘proq yoshlar o‘quv yurtini tugatgandan so‘ng ishga joylasha olmasligi, ayollarning uch yoshgacha bola tarbiyasi bilan

shug‘ullanganligi, ishlab chiqarish hajmining vaqtincha qisqarishi, yuqori maoshli boshqa ish qidirishi, malaka darajasi ish joyi talabalariga mos kelmasligi kabi sabablarga ko‘ra vujudga keladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va qayta ishlash sanoat sektorlarining tarmoqlari uchun mavsumiy mehnat xarakterli. Bu esa, mavsumiy ishsizlik paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi. Sotsiologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, ishsizlarning 28,7 %i yetarli, 44,5 %i qisman yetarli, 26,8 % i past malakaga egadir. Malakasi past bo‘lgan ishsizlarning barchasi turli xil o‘quv yurtlarida boshqa mutaxassislikni o‘rganishni istaydilar, shu jumladan: davlat oliy (30,4 %) va maxsus o‘quv yurtlarida (27,9 %); xorijiy o‘quv yurtlarida (3,7 %); nodavlat o‘quv yurtlarida (5,6 %) va yangi ish joyidagi maxsus kurslarda (8,1 %); mehnat bo‘limlari yordamida maxsus kurslarda (12,4 %); kadrlar agentligining maxsus kurslarida (11,8 %). Ammo davlat moliyaviy resurslarining yetishmasligi sababli barcha xohlovchilarni yangi mutaxassisliklar bo‘yicha qayta o‘qitish uchun pul mablag‘lari bilan ta’minlay olmaydi. Shuning uchun respondentlarning ko‘pchiligi yangi kasb egallashni ish bilan bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi (29,7 %), yangi ish joylarining egalari (7,5 %), shaxsiy (10,4 %), homiylar (12 %), ota-ona jamg‘armasi (13 %) va ijtimoiy-xayriya jamg‘armalari (9,5 %) hisobidan amalga oshirishni istaydilar. Tajribalarga asoslanadigan bo‘lsak, korxonalarda yollanma ishchi- xodimlarning o‘z kasb-malakalariga mos, to‘liq ish vaqti bo‘yicha ish joylariga ega bo‘lishlari ularning mehnat natijalariga bo‘lgan qiziqishlari ortishiga va buning natijasi ularoq mehnat samaradorligi oshishiga olib keladi. Respondentlarga joylardagi tuman bandlikka ko‘maklashish markazlari mehnat bo‘limlari orqali quyidagi xizmat turlari ko‘rsatilgan : • yangi ish joyi tayinlangan (12,2 %); • ishsizlar ro‘yxatiga kiritilgan (12,8 %); • ishsizlik nafaqasi belgilangan (10,5 %); • jamoat ishiga taklif etilgan (17,3 %); Respondentlarning 10,7 %i tuman bandlikka ko‘maklashish markazlari

faoliyatini «yaxshi» va 49 %i «qoniqarli» baholaydilar. Ammo javob beruvchilarning 9,5 %i ularning xizmatlaridan asosan quyidagi sabablarga ko‘ra qanoatlanmaydilar ; • bo‘sh ish joylari haqida aniq ma’lumotlar olish imkoniyatining qiyinligi (23,2 %); • kasb-malakasi bo‘yicha mos ishni topib bera olmasligi (27 %); • ishsizlik nafaqasining pastligi (15,3 %); • mehnat bo‘limlari faoliyati rasmiy xarakterga ega ekanligi (3,2 %); • malaka oshirish yo‘nalishlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi (5,5%); • ishsizlik muddatining uzoq davom etishi (12,2 %). Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi va holatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, hududiy mehnat bozorining shaklanish samaradorligi bir qator muammolar yechimini yoritishni nazarda tutadi. Bizningcha, bu muammolar quyidagilardan iborat : 1 Malakali kadrlarning taqchilligi. Iqtisodiyotda mehnat taqsimotining chuqurlashib borishi, zamonaviy yangi tarmoqlarning vujudga kelishi uchun asos yaratmoqda. Buning natijasida mehnat bozorida zamonaviy kasblardagi malakali kadrlarga bo‘lgan talab ortib bormoqda. So‘nggi 3-4 yilda bandlikka ko‘maklashish markazlarida malakali ishchi kuchi oshganligi va oliy va o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni ish bilan ta’minlanganlik darajasini o‘sishi kuzatilmoqda. Lekin, viloyat mehnat bozorida oliy ma’lumotli va malakali kadrlarning taklifi 7-8%ni, ayrim hollarda 6-7%ni tashkil qilmoqda. Bizga ma’lumki, mehnat bozorining samarali shaklanishi uchun malakali kadrlar jami ishchi kuchining 20-30%ini tashkil qilishi zarur . 2. Tarkibiy ishsizlik. Iqtisodiyot tarmoqlaridagi texnologik va mulkchilik munosabatlarining o‘zgarishi tarkibiy ishsizlik miqdorining oshishiga olib kemoqda. Shunday bo‘lsada, iqtisodiyot tarmoqlarida yangi shi o‘rinlarining yaratilishi natijasida tarkibiy ishsizlik miqdori nisbatan keyngi yillar mobaynida kamayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda .

3. Iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan malakali kadrlar tarkibi va kasbga tayyorlash va yo‘naltirish bo‘yicha o‘quv yurtlari o‘rtasidagi nomuvofiqlik . Ta’lim tizimi va markazlarida malakali kadrlarni tayyorlashning sifat ko‘rsatkichlari bo‘lib, bitiruvchilarning ishga joylashish darajasi bo‘lishi zarur. 4. Ishsizlik davomiyligining yuqoriligi, bu ko‘rsatkich ishsizlik muddatini o‘rtacha 6-7 oygacha cho‘zmoqda. Buning natijasida, ishlab chiqarishda band bo‘lmagan mehnat resurslari salmog‘ining oshib borishi bir necha o‘n minglab kishilar kun ish vaqtining yo‘qolishiga olib kelmoqda. Ishsizlikni davomiyligining yuqoriligi: bo‘sh ish o‘rinlari haqida axborotlarning yetishmasligi; qonunchilikda ko‘rsatilmagan ortiqcha hujjatlarning ish beruvchilar tomonidan talab etilishi; kadrlarni tanlash usullari muddatining cho‘zilib ketishi; ko‘pchilikning bir xil kasblar bo‘yicha mutaxassislikka egaligi; kadrlarni qayta tayyorlashning uzoq muddatligi va boshqa sabablar natijasida yuzaga kelmoqda. 5. Kadrlar qo‘nimsizligining yuqoriligi. Korxonalarda kadrlar qo‘nimsizligining yuqori darajada ekanligini asosiy sabablari quyidagilardan iborat: ish haqini korxona faoliyatini yakuniy natijalari bilan bog‘lanmaganligi; transport vositalaridagi chipta haqining oshishi; kadrlarning qisqarishi; ish joylarida mehnat sharoitlarining yomonlashuvi; ish beruvchilar tomonidan mehnat qonunchiligining buzilishi va boshqalar . 6. Ish izlovchi fuqarolar uchun bo‘sh ish joylariga tanlovlar o‘tkazish haqida axborotlar olishning qiyinligi, ish beruvchilarning bo‘sh ish joylari haqida axborotlarni sir tutishi . Ko‘pchilik ish beruvchilar O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida» Qonunning talablariga qaramasdan ish bilan bandlik xizmati organlariga bo‘sh ish joylari haqida to‘liq axborotni bermaydilar. Ular boshqa imkoniyatlardan foydalanish maqsadida qarindoshlari, o‘zining korxonasidagi yaqin tanishlari orqali bo‘sh ish o‘rinlariga nomzodlarni tanlaydilar . 7. Kichik va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish doirasidagi muammolar .

Bularga: tadbirkorlikning boshlang‘ich bosqichida faoliyatini rivojlantirish uchun kredit mablag‘larining yetishmasligi; xom ashyo-materiallar yetkazish bo‘yicha hamda tayyor mahsulot realizatsiyasi bo‘yicha muammolarning mavjudligi; zarur bilim va maslahat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarining chegaralanganligi va boshqalar. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Mehnat bozori infratuzilmasi barcha subyektlari, shuningdek davlat va no davlat ish bilan bandlik xizmatlari 6.1-paragrafda keltirilgan mehnat bozoridagi muhim muammolarning yechimini hududiy ish bilan bandlik xizmatlari doirasida sodir bo‘ladigan jarayonlarga faol ta’sir ko‘rsatish va nazorat qilish asosida quyidagi ishlarni amalga oshirishlari zarur: ishsizlikni ushlab turish, uning davomiyligini qisqartirish, ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida muvozanatga erishishni ta’minlash, fuqarolarni ishga joylashtirish samaradorligini oshirish, ishsizlarni, ayniqsa, ijtimoiy himoyaga muhtojlarni ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashni o‘z vaqtida to‘liq miqyosda amalga oshirish. Shuningdek, malakali kadrlar taqchilligi davrida mehnat resurslari sifat ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha viloyat miqyosida dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyati doirasida mehnat resurslaridan samarali foydalanish masalalari bo‘yicha tarkibiy bo‘lim yaratish va bu masalalarga qiziquvchi subyektlarni jalb qilish; mutaxassislar asosida ekspert komissiyasini tuzish va ularning zimmasiga ish bilan bandlik miqyosidagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikni har tomonlama obyektiv baholashni o‘tkazishni yuklatish zarur. Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda, mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish holatining tahliliy natijalari shuni ko‘rsatadiki, mehnat bozoridagi tashkiliy tuzilmalar samaradorligini ta’minlashda yuzaga keladigan muammolar quyidagi asosiy ijtimoiy- iqtisodiy omillar ta’siri bilan belgilanadi: • tashkilotlar tomonidan to‘lovsiz ta’til berilishi, ish vaqtining qisqartirilishi; • ishchilarni bo‘shatish o‘rniga maosh to‘lovlarini kechiktirilishi; • ishsizlik nafaqalarining kamligi; • mehnat bo‘limlari taklif etayotgan ish joylarining ma’qul emasligi; • iqtisodiyotning pinhoniy sektorining mavjudligi;

• ishsizlikning uzoq davom etishi; • mehnat bozorida kam miqdordagi malakali kadrlarning taklifi; • mehnat bozorida yuqori malakali kadrlarga talabning mos kelmasligi; • ijtimoiy himoyaga muhtojlar salmog‘ining ishsizlar o‘rtasida ortib borishi; • korxonalarda kadrlar qo‘nimsizligining ortib borishi; • ish beruvchilardan keladigan katta miqdordagi qiyin bajariladigan talabnomalar; • bo‘sh ish o‘rinlari haqida axborotlarni yetishmasligi; • o‘quv yurtlarining iqtisodiyot tarmoqlari bilan talabalar amaliy bilim va ko‘nikmalarini oshirish bo‘yicha yetarli darajada aloqalarning mavjud emasligi; • xususiylashtirish jarayonining sekinlik bilan borishi; • nodavlat ish bilan bandlik xizmatlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi; • iqtisodiyot tarmoqlarida nufuzli bo‘lmagan ish o‘rinlarining ko‘payib borishi; • mehnat bozori konyukturasining nomutanosibligi; • ishchi kuchi talab va taklifining son va sifat ko‘rsatkichlari bilan mos kelmasligi va hokazo . Yuqorida keltirilgan omillar ta’siri natijasida yuzaga keladigan muammolarning hal etish yo‘llari va usullarini aniqlash hamda bartaraf etish mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy muhitni yuzaga keltiradi. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi uning tizimidagi barcha aholini ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi tuzilmalar faoliyatlarining samaradorligiga bog‘liqdir. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiga ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi davlat va nodavlat muassasalar, mehnat bozorida tijorat va nodavlat mehnat vositachiligini amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi organlarni (universal mehnat birjalari, kadrlar agentligi, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda kasbga yo‘naltirish bo‘yicha turli xil o‘quv markazlari, ixtisoslashgan mehnat birjalari) o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, ishga joylashtirish notijorat faoliyat hisoblanadi, agarda bunday faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar budjet mablag‘lari yoki budjetdan tashqari jamg‘armalar hisobiga moliyalashtirilsa. Haqiqatda ishga joylashtirish bo‘yicha ko‘rsatiladigan notijorat faoliyat bo‘yicha xizmatlar nafaqat shaxslarga, balki ishga joylashtirish bo‘yicha buyurtmachi korxonalarga ham ko‘rsatiladi. Agarda ish joyiga ega bo‘lish maqsadida ish

izlovchining xarajatlari o‘zi tomonidan amalga oshirilsa, bu holat tijorat yo‘li bilan ishga joylashtirish hisoblanadi. O‘zbekistonning mehnat qonunchiligida ishga joylashtirish bilan shug‘ullanuvchi firmalar davlat litsenziyasiga ega bo‘lsalar, ularning faoliyati taqiqlanmaydi . Davlat ish bilan bandlik xizmati - ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishning tarkibiy qismi sifatida Mehnat bozor infratuzilmasining bosh masalasi mehnat bozorini tartibga solishda infratuzilma subyektlari o‘rtasida aloqadorlikni ta’minlovchi mexanizmlarni yaratish va funksiyalarni taqsimlashni nazarda tutadi. Shunday qilib, mehnat bozori infratuzilmasining asosiy subyektlari hamda mehnat bozorini tartibga soluvchi institutsion tuzulmalari sifatida asosan davlat ish bilan bandlik xizmati va ishga joylashtirish bo‘yicha nodavlat ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlaridan iboratdir . Davlat ish bilan bandlik xizmati - davlat ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishning tarkibiy qismi bo‘lib, uni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Davlat ish bilan bandlik xizmatining asosiy masalalariga- bu mehnat bozorini boshqarish va ishsizlarga personal yordam ko‘rsatish, ularni hal etish yo‘llarini aniqlash, mehnat vositachiligi, kasbiy va geografik kasbiy harakatchanlikni rag‘batlantirish, mehnat bozori haqida axborotlar to‘plash, ishsizlarni kasblarga tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni amalga oshirish kiradi. Shunday ekan, davlat ish bilan bandlik xizmatining ijtimoiy funksiyalari va mehnat bozorini tartibga solishdagi iqtisodiy funksiyalari birga olib borilishi nazarda tutiladi. Bu ikki funksiya davlat ish bilan bandlik xizmatining ikki tomonlama mohiyatini aniqlab beradi. Davlat ish bilan bandlik xizmati ishsizlik muammolarini (ijtimoiy funksiya) va ish bilan bandlik muammolarini (iqtisodiy funksiya) hal etish o‘rtasida turli xil variantlarni ishlab chiqadi . Davlatning ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishning asosiy moliyaviy vositasi bo‘lib, ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi hisoblanadi.

Davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘lari asosan quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha sarflanadi: mehnat organlari faoliyatini moliyalashtirish, ishsizlik nafaqasini to‘lash, kasbga o‘qitish va qayta o‘qitish, jamoat ishlarini tashkil etish, ijtimoiy muhofazaga muhtojlarga moddiy yordam berish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish, muddatidan oldin pensiyaga chiqish Samarqand viloyatda 2009 yilda ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larining 17%i bandlikka ko‘maklashish markazlari faoliyatlarini moliyalashtirishga, 6,6 %i ishsizlik nafaqasini to‘lashga, 2,2 %i kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashga, 5,9 %i jamoat ishlarini tashkil etishga, 0,43 %i ijtimoiy himoyaga muhtojlarga moddiy yordam ko‘rsatishga, 32,3 %i yangi ish o‘rinlarini yaratishga, 3,4 %i oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga, 2,2 %i muddatidan oldin pensiyaga chiqqanlarga sarflangan. Shuningdek, 0,1 % mablag‘lar ta’lim krediti sifatida sarflangan. Bu davr mobaynida ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larining 62,0%i faol yo‘nalishlarga, 29,7 %i mehnat organlari faoliyatini tashkil etish va nofaol yo‘nalishlarga sarflangan. Ma’lumki, viloyat davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyati joylardagi mehnat bo‘limlari bilan muvofiqlikda amalga oshiriladi. Shahar va tumanlardagi bandlikka ko‘maklashish markazlari o‘zlarining ish bilan bandlikka ko‘maklashish sohasidagi funksiyalaridan tashqari, tijorat faoliyatlari bilan ham shug‘ullanishlari mumkin. Masalan, ish beruvchilar bilan aloqa o‘rnatish: ko‘pchilik ish beruvchilar o‘zlarining xodimlari malakasini oshirish, maslahat xizmatlaridan foydalanishga muhtojlik sezadilar. Bizningcha, viloyat davlat ish bilan bandlik xizmati organlari va markazlari yuqori malakali kadrlarni tanlash va maslahatlar berish bilan muvoffaqiyatli shug‘ullanishlari mumkin. Mehnat bozorining bu segmentida ijtimoiy funksiyalarni davlat ish bilan bandlik xizmati amalga oshiradi. Mehnat resurslari va korxonalarga mehnat vositachiligi davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish natijasida bepul ko‘rsatiladi. O‘zining cheklangan tashkiliy va moliyaviy resurslariga ega bo‘lgan davlat ish bilan bandlik xizmati mehnat bozorida monopol xarakterga egadir. Shunday ekan, bizningcha, davlat ish bilan bandlik xizmati nodavlat tashkilotlar tuzishda, shuningdek,

ixtisoslashgan, samarali imkoniyatlarga ega bo‘lgan va qonunlar doirasida mehnat vositachiligi bilan shug‘ullanuvchilarga yordam berishi kerak. Davlat ish bilan bandlik xizmatining ishga joylashtirish bo‘yicha yuqori samarali faoliyatiga qaramasdan, unchalik katta bo‘lmagan qismga ega bo‘sh ish joylari uning yordamida to‘ldiriladi. Yuqorida yuzaga kelgan bunday holatlar bilan davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatini quyidagicha izohlash mumkin: Davlat ish bilan bandlik xizmati o‘zining ma’lumotlar bankida nufuzli bo‘sh ish joylariga ham, kam ish haqi to‘lanadigan va kam malakali mehnat talab qiladigan ish joylariga ham ega. Korxonalardan ish bilan bandlik xizmatiga beriladigan talabnomaning katta qismi nochor tarmoqlardan, oz qismi barqaror rivojlanayotgan tarmoqlardan tashkil etadi. Barqaror rivojlanayotgan tarmoqlarga tez va sifatli mehnat vositachiligi xizmatlari asosan xususiy kadrlar agentligi tomonidan ko‘rsatiladi; Bundan tashqari davlat ish bilan bandlik xizmatiga ijtimoiy jihatdan himoyalangan malakali ishchilardan tashqari, ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan, ya’ni nodavlat ish bilan bandlik organlari xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lmagan ishchilar ham murojaat qiladilar; Foydali bo‘sh ish joylariga ega bo‘lgan tadbirkorlar va malakali mutaxassislar davlat ish bilan bandlik xizmatidan kam foydalanadilar. Ular xodimlarni tanlash va bo‘sh ish joylari to‘g‘risidagi axborotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarindoshlari, tanishlari orqali muloqat o‘rnatib, ma’lumotga ega bo‘ladilar; Davlat ish bilan bandlik xizmati o‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajarishda ijtimoiy ta’minot organlariga aynan o‘xshash holda amalga oshiradi, qaysiki rivojlanayotgan firma ishchiga bo‘lgan talabnomani berishga shoshmaydi, chunki ish bilan bandlik xizmati hisobida mehnatga noloyiq ishlashni xohlamaydiganlar bo‘lishi mumkin. Mehnat bozorida davlat ish bilan bandlik xizmati ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarishda, asosiy subyekt sifatida chiqishga majbur: ishsizlarga ijtimoiy to‘lovlar, fuqarolarni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha xizmatlarni ko‘rsatish, uzoq muddat ishsiz bo‘lganlarga ishsizlik maqomini berish, ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashni o‘tkazish, fuqarolarni ishga joylashtirish va ilgarigi huquqlarini tiklash

bo‘yicha turli tashkilotlar bilan qo‘shma loyihalarni tashkillashtirish ishlari amalga oshiriladi. Mehnat bozori infratuzilmasida ish bilan bandlik xizmatining nodavlat tuzilmalari faoliyatlari Mehnat bozori infratuzilmasida ish bilan bandlik xizmatining nodavlat tuzilmalariga xodimlarni tanlash bo‘yicha agentliklar (rekrut agentliklari), tijorat mehnat birjalari, internet tarmog‘idagi birjalar kiradi. Mehnat bozorining holati ish bilan bandlik sohasida jami ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni aks ettiradi. Iqtisodiy o‘sishda investitsiyalarning yuksalishi ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshiradi, inqiroz davrida esa, korxonalar o‘zlarining mavjud shtatlarini qisqartiradilar. Boshqa tomondan, iqtisodiyotda tarmoqlarning rivojlanishi ko‘pincha shunga bog‘liq bo‘ladiki, tezlik bilan moliyaviy va texnologik imkoniyatlar asosida malakali kadrlarni ta’minlash shart-sharoitlari yuzaga keladi. Mehnat bozorida ish joyi sifati bo‘yicha uni ikki xil asosiy segmentga bo‘lish mumkin: yuqori malakali va past malakali shi joylari, (mehnat bozori segmenti-ishchi kuchiga demografik talab va taklif tuzilmasi (jinsi va yoshi bo‘yicha), kasbiy (mutaxassisligi va malaka darajasi bo‘yicha) va hududiy (mintaqalarning ishchi kuchiga talab va taklifdagi hissasi) aspektlarga bo‘linadi). Hozirga kunda respublikamizning yirik shaharlarida, xususan, Toshkent, Samarqand va boshqa yirik shaharlarida yangi tarmoqlarning rivojlanishi natijasida, mehnat bozorida ma’lum darajada yuqori malakali ish joylari segmenti shakllanmoqda. Mehnat bozorida tijorat ish bilan bandlik xizmatining davlat ish bilan bandlik xizmatidan o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatidagi farqi shundaki, uning maqsadi foydaga yo‘naltirilgan. Rivojlangan davlatlar tajribasiga ko‘ra, tijorat mehnat vositachiligining faoliyati davomida yuqori to‘lovga ega ish joylari segmentida faol rivojlandi. Mehnat bozorida ularning faoliyati rentabelli korxonalarga yoki yuqori kasbiy- malakaga ega bo‘lgan ishchi kuchlariga bo‘lgan talabga qaratilgan. Rivojlangan

korxonalarning to‘lovga layoqatligi va malakali ishchilarga vositachilik xizmatlarining ko‘rsatilishi tijorat mehnat vositachiligining rivojlanishi uchun iqtisodiy baza yaratdi. Kadrlar agentligi o‘zining mijozlari sifatida unga tashrif buyuruvchi, ya’ni ariza bilan murojaat qilgan firmalarga xodimlarni tanlash bo‘yicha faoliyat yuritadi. Ammo agentlikda bo‘sh ish joylarini izlovchilar uning asosiy mijozlari hisoblanmaydi. Shunday ekan, kadrlar agentligining davlat ish bilan bandlik xizmati bilan tenglashtirilgandagi farqi shundaki, u ish beruvchi mijozlar bilan ishlaydi. Tijorat ixtisoslashgan mehnat birjalarining kadrlar agentligidan farqi, ularning faoliyati ham ish beruvchilar, ham ish izlovchi kishilarga yo‘naltirilgan. Respublikamizda iqtisodiy islohotlarning amalga oshirilishi, tarmoqlardagi tarkibiy o‘zgarishlar va mulkchilik munosabatlarining sekinlik bilan rivojlanishi, turli xil iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan korxonalar sonining oshishiga olib keldi. Natijada ishlab chiqarishning pasayib ketishi kam miqdorda, o‘z vaqtida to‘lanmaydigan ish haqi beriladigan ish joylarining ko‘p miqdorda oshishiga olib keldi. Bozor kam malakali ish joylari bilan yanada to‘lib bordi, qo‘layliklarga ega bo‘lmagan, kam miqdordagi ish haqiga ega bo‘lgan ish joylari va kam miqdordagi ish bilan bandlik kafolatlari kengayib bordi. Mehnat bozorining bu segmentida tijorat mehnat vositachiligi bo‘yicha faoliyat foyda bermaydi. Chunki korxonalardagi mavjud moliyaviy imkoniyatlarning chegaralanganligi mehnat vositachiligi uchun mablag‘lar ajratishni zarurat etmaydi. Biroq iqtisodiyotda bunday faoliyatning amalga oshirilishi ijtimoiy jihatdan ahamiyatli va iqtisodiy jihatdan korxonalar uchun samaralidir. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ishga joylashtirish bo‘yicha tijorat tashkilotlarining boshlang‘ich faoliyati davrida ularning faoliyati bo‘yicha turli xil yondashuvlar asosida qarashlar vujudga kelmoqda. Ko‘pgina davlat ish bilan bandlik xizmati organlari rahbarlari xususiy agentliklar va tijorat mehnat birjalarini nomaqbul raqobatchilar sifatida qaramoqdalar. Xo‘sh ularning qarashlarini qanday baholash mumkin?

Xususiy kadrlar agentligi rivojlangan korxonalar uchun maxsus vositachilik xizmatlarini ko‘rsatishi natijasida mehnatga eng nufuzli talabnomalarni olishga harakat qiladi. Mehnat vositachiligi doirasida kadrlar agentligi davlat ish bilan bandlik xizmati bilan raqobatlasha oladimi? - degan savol yuzaga keladi. Bizningcha, yo‘q. Ish beruvchilar kadrlar agentligiga o‘zlarida mavjud bo‘sh ish o‘rinlariga xodimlarni tanlash bo‘yicha murojaat qilganlarida nomzodlarga katta talablarni qo‘yadilar. Shuning uchun agentlik mehnat bozorining ma’lum segmentida faoliyat olib boradi. Agentlik ko‘p mehnat talab qiladigan ish joylariga ishchi kuchini qisqa kunlarda ishga joylashtiradi. Kadrlar agentligi o‘rtacha bir oyda 10-12 talabnomani bajaradi, bunda har bir agentlik fuqarolarning aniq kasbiy guruhlari va kategoriyalari bo‘yicha ixtisoslashadi. Ma’lumki, kadrlar agentliklari faoliyatlari miqdoriy natijalar bo‘yicha aniq kasb yoki kategoriyalari asosida ishga joylashtirish bo‘yicha qo‘shimcha omillardan foydalanadilar. Mehnat bozorida ish bilan bandlik sohasidagi institutsional tuzilmalar ichida davlat ish bilan bandlik xizmati monopol bo‘lib, o‘zining faoliyatlari samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Biroq, amaliyotda davlat ish bilan bandlik xizmatiga fuqarolar ommaviy ravishda murojaat qilmaydilar, ular tijorat ish bilan bandlik xizmatlaridan foydalanishdan tashqari, bo‘sh ish o‘rinlari to‘g‘risida ma’lumotlarni izlashning boshqa kanallarini izlaydilar. Masalan, gazetalar, televideniya, har xil e’lonlar va internet orqali. Shunday bo‘lsada, davlat ish bilan bandlik xizmatining ijtimoiy funksiyalarini bajarishi bo‘yicha majburiyatlari yo‘qolmaydi . Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida nodavlat ish bilan bandlik organlari faoliyatlarining barqarorligi ahamiyatli ravishda o‘smoqda. Samarqand viloyatida imts&Metropolis (Samarqand) Kadrlar Agentligi, Samarqand Kadrlar Klubi, Beruniy nomidagi sotsiologik ilmiy amaliy bo‘limi, Test markazi, Trening markazi va Dasturiy ta’minot xizmatlari kabi nodavlat tashkilotlar samarali ish bilan bandlik faoliyatlarini amalga oshirmoqdalar.

Ular ishsizlikni o‘sishi davrida mehnat bozorini tartibga solish bo‘yicha qo‘shimcha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiy konyukturaning jonlanishi va ishsizlikning kamayishi davrida tadbirkorlikning boshqa sohalarida faoliyat olib borishlari mumkin. Mehnat bozorida nodavlat ish bilan bandlik organlarining faoliyatlari moslashuvchan xususiyatlarga ega. Nodavlat ish bilan bandlik organlari mehnat bozorida xizmatlar sifatini oshirishlari, bu yo‘nalish bo‘yicha xizmatlar doirasini kengaytirishlari va ijtimoiy kafolatlangan minimumdan yuqori darajada xizmatlar ko‘rsatishlari mumkin. Bunda nodavlat ish bilan bandlik tuzilmalari davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyati doirasidan alohida holda mehnat bozori segmentida ish yuritadilar. Nodavlat ish bilan bandlik tuzilmalari faoliyatlari mehnat bozorini boshqarish va ish bilan bandlikni tartibga solish samaradorligini oshishida muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga tijorat bandlik organlari va o‘quv markazlari budjet mablag‘larini talab etmaydi, balki buning aksi davlatga ma’lum miqdorda aniq daromadlarni keltiradi. Shunday qilib , davlat ish bilan bandlik xizmatining asosiy vazifasi nodavlat ish bilan bandlik organlarini tashkil etish va mehnat vositachiligi bilan samarali shug‘ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratishga ko‘maklashish zarur . Mehnat bozorida tashkiliy tuzilmalarni ish bilan bandlik sohasidagi faoliyatlarining asosiy maqsadi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida muvozanatni va aholining ish bilan oqilona bandligini ta’minlashdan iborat.

Xulosa: Mehnat va aholi ish bilan bandligi sohasida bozor aloqalarini rivojlantirish yangi va o‘xshash bo‘lmagan yondashishni, mehnat bozori elementlarini o‘rganishda muntazamlikni, bozor kategoriyalari va tushunchalarining uslubiy bazasini yangilashni talab etadi. Iqtisodiyotni qayta qurish va shakllantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish kelgusida aholini ish bilan bandligi sohasidagi institutsional tuzilmalar faoliyatlarini jadallashtirish va normativ-huquqiy bazalarini rivojlantirishni talab qiladi. Mehnat bozori holatining yetarli darajada barqaror ta’minlanishi mehnat bozori infratuzilmasi barcha subyektlari, shuningdek davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari tomonidan ko‘tilayotgan bir qator joriy masalalar va muammolarning muvaffaqiyatli yechimlarini hal etishni talab etadi. Mehnat bozor infratuzilmasining bosh masalasi mehnat bozorini tartibga solishda infratuzilma subyektlari o‘rtasida aloqadorlikni ta’minlovchi mexanizmlarni yaratish va funksiyalarni taqsimlashni nazarda tutadi. Shunday qilib, mehnat bozori infratuzilmasining asosiy subyektlari hamda mehnat bozorini tartibga soluvchi institutsion tuzulmalari sifatida asosan davlat ish bilan bandlik xizmati va ishga joylashtirish bo‘yicha nodavlat ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlaridan iboratdir. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi uning tizimidagi barcha aholini ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi tuzilmalar faoliyatlarining samaradorligiga bog‘liqdir .

Adabiyotlar : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish mezonlari va ko‘rsatkichlari

Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar

Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishi bo‘yicha xorijiy yondashuvlar

Kredit bo’yicha foiz stavkalar va unga ta’sir qiluvchi omillar