Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar Reja: 1. Kredit bahosi va uning shakllanish mexanizmi 2. Kreditning foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari 3. Kredit bahosiga ta’sir qiluvchi omillar

Kredit bahosi va uning shakllanish mexanizmi Iqtisodiyotda banklar tomonidan beriladigan kreditlar uchun iqtisodiy asosga ega bo`lgan bahoni belgilash kredit operatsiyalarning samaradorligi, kredit va unga hisoblangan foizning o`z vaqtida qaytarilishi bilan bog`liq. Kredit bahosi – bu vaqtincha muddatga berilgan qiymatdan foydalanganligi uchun qarz oluvchi tomonidan kreditorga to`lanadigan o`ziga xos to`lovdir. Bankda kreditning to`lovchisi ham ta’minot manbai ham mijozlar bo`lib hisoblanadi. Kredit bahosi tuzilgan shartnomadagi belgilangan foiz stavkasi va qo`shimcha to`lovni tashkil etadi. "Kredit bahosi" atamasi tarixan kredit operatsiyalarning samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkich sifatida qadimgi davrdan kurtaklanib shakllana boshladi. Bu davr ichida u ajib va mazmunli yo`lni bosib o`tdi, uning rivojlanish davrida bir qator maktablar (konsepsiyalar, yo`nalishlar) takomillashdi, u atrof muhit va inson ongida aks etishi borasidagi tasavvurlar klassik, ma’muriy, psixologik, axloqiy va ruhiy jihatdan bir-biriga mustahkam bog`lanishi bilan birga bank sohasining ehtiyojlariga mos ravishda parallel rivojlandi. Qadimda yashab o`tgan faylasuf Platon "Siyosat yoki davlat" nomli asarida "mijozlarga kredit faqat ishonch asosida va foizsiz shaklda berilishi maqsadga muvofiq" yoki faylasuf Arastu esa "... pul pulni yaratmaydi, foiz daromad keltirmaydi" degan mazmunni qo`llab-quvvatlaydi. Bu qarashlar qadimgi davr talablariga muvofiq kelishi mumkin. Sudxo`rlik rivojlangan davrda bu kabi fikrlar jamiyatning rivojlanishida tabaqalanishning cheklanishiga xizmat qilgan. J. Keys "foiz normasi – bu qarzdorning kapitaldan foydalanganligi uchun to`laydigan foydasidir", I. Fisher esa "foiz normasi – bu pulda ifodalangan va bir yildan so`ng to`lanadigan foizning mukoftidir" degan fikrni qo`llab-quvvatlaydi. Bu kabi qarashlar kredit bahosining asosini tushuntirib berishga va uning mohiyatini ochishga yordam bera olmaydi, uning mazmunini ssuda kapitalidan emas, balki kreditlash jarayonidan qidirib topish maqsadga muvofiq bo`ladi. Muallif foiz to`lovlarini daromadning bir ko`rinishi sifatida emas, balki uni daromadning umumiy ko`rinishi sifatida ifodalab bergan. Fikrimizcha, foiz to`lovining manbai – bu qo`shilgan qiymatdir.

O.I. Lavrushin "ssuda foizi – bu vaqtinchalik muddat ichida ssudadan foydalanishdan olinadigan o`ziga xos to`lov" degan mazmunni qo`llab- quvvatlaydi. Muallif kredit bahosining mikro- va makrodarajadagi omillar ta’sirida shakllanishini guruhlarga ajratib tushuntirib bergan. T.M. Qoraliev "pul bozorida kreditga bo`lgan talab va taklif mujassamlanadi va uning zamirida baho, ya’ni ssuda foizi shakllanadi" degan fikrni qo`llab- quvvatlaydi. Bunda muallif ssuda foizi darajasini pul-kredit instrumentlarining ta’sirida shakllanishini e’tirof etadi. SH. Abdullaeva esa kredit bahosini berilgan mablag`lar bahosi bilan kredit operatsiyalari bo`yicha ko`rsatilgan xizmatlar qiymati asosiy mezon sifatida xizmat qilishini e’tirof etadi. Kredit bahosi o`zining shakllariga ko`ra tijorat krediti bo`yicha foiz, bank krediti bo`yicha foiz, iste’mol krediti bo`yicha foiz, lizing shartnomasi bo`yicha foiz, davlat krediti bo`yicha foiz; kredit tashkilotlari bo`yicha Markaziy bank hisobiga foiz, lombard krediti bo`yicha foiz, bank krediti bo`yicha foiz; investitsiyalar turi bo`yicha aylanma mablag`lar uchun berilgan kredit bo`yicha foiz, asosiy fondlar uchun berilgan kredit bo`yicha foiz, qimmatli qog`ozlarga investitsiyalash uchun berilgan kredit bo`yicha foiz; kreditlash muddati bo`yicha qisqa muddatli ssuda foizi, o`rta muddatli ssuda foizi va uzoq muddatli ssuda foizi; kredit tashkilotlarining operatsiyalari bo`yicha depozit foizi, ssuda foizi, banklararo kredit foizi kabi turlarga bo`linadi. Kredit tashkilotlari ssudani asosan o`zining mablag`lar hisobidan emas, balki jalb qilingan mablag`lar hisobidan ajratadi. Vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini qayta taqsimlashdagi vositachilik faoliyati uchun bankning olgan daromad kompensatsiya rolini bajaradi. Bank aktivlari zimmasidagi majburiyatlarning bajarilmaslik riski omonatchilar o`zining passivlari oldidagi majburiyatlarning bajarilmaslik riskining oshishiga olib keladi. Demak, bank ssudalar bo`yicha to`lay olmaslik riskini o`z zimmasiga oladi. Foiz siyosati nafaqat pul-kredit siyosatini muvofiqlashtiradi, hatto kredit munosabatlarini boshqarishda ham ustuvor iqtisodiy dastak vazifasini bajaradi.

Bank foizining shakllanish mexanizmi deganda ssuda foizi siyosatini olib borishda va uni amaliyotga joriy qilishda qo`llaniladigan vositalar va choralar majmui tushuniladi. Ularning ayrimlari quyidagilar hisoblanadi: foiz darajasini shakllantirish usuli; foiz stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari; Markaziy bank tomonidan foiz me’yorlarini muvofiqlashtirish usuli; foizlar bo`yicha to`lovlar va undirishlar tartibi; foizni to`lash manbalari; qarz oluvchilar manfaatlarini himoya qilish tizimi bilan foiz o`rtasidagi bog`lanish; kredit tashkilotining daromadlari va xarajatlarini shakllantirishda foizning o`rni. Bu mexanizm, bir tomondan , foizni tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy kategoriyasi sifatida ifodalasa, ikkinchi tomondan , uning foiz siyosatini olib borish bilan o`zaro bog`liq ekanligini ifodalaydi. Amaliyotda aksariyat hollarda uning iqtisodiy tabiatiga qarama-qarshi sub’ektiv ustuvorlik namoyon bo`ladi. Bozor munosabatlarigacha, ya’ni xo`jalik mexanizmi amal qilgan davrda bank foizidan foydalanish asosan davlatning xo`jalik yuritish siyosatiga bo`ysungan holda amalga oshirilgan. Ushbu siyosatning o`zgarishi bilan bank foizidan foydalanish mexanizmi ham o`zgardi. Hozir bank foizining quyidagi mexanizmidan foydalanilmoqda: - foiz darajasi kredit resurslariga bo`lgan talab va taklifdan kelib chiqqan holda sub’ektlar o`rtasida tuziladigan shartnoma asosida o`rnatiladi; - ssudalar bo`yicha foiz stavkasini o`rnatish kredit kelishuvlari amalga oshirilayotgan aniq sharoitlarga, ya’ni ssuda summasi va uni qoplash muddati; ssuda ta’minotining mavjudligi; mablag`larni jalb qilish sarfi; kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish xarajatlari; bankning rentabelli bo`lishini ta’minlash zaruriyati; mijozning kreditga layoqatliligi kabi belgilarni inobatga olgan holda bank bilan mijoz o`rtasidagi kelishuvlar asosida amalga oshiriladi. - bankning passiv operatsiyalariga qaraganda foizning ahamiyati oshib boradi, bo`sh pul mablag`larini omonatga qo`yishni rag`batlantiradi; - foizlarni o`rnatish va undirish o`zaro kelishuv bitimi asosida amalga

oshiriladi va, odatda har oyda kredit foizi to`lab turiladi; - kredit jamg`armalarining yo`nalishiga qarab foizlarni to`lash turlicha bo`lishi mumkin: aylanma mablag`lar uchun berilgan kreditlar bo`yicha to`lovlar mahsulot tannarxiga qo`shiladi; asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa aylanma mablag`lari bo`lmagan aktivlarni sotib olish uchun berilgan kreditlar bo`yicha xarajatlar korxona foydasiga qo`shiladi. Bank kreditidan foydalanganligi uchun to`langan foiz xarajatlari Markaziy bank tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkasi doirasida soliqqa tortiladigan bazani kamaytiradi. Ammo muddatdan o`tgan kreditlar foizi soliq bazasini kamaytirmaydi. Foiz mexanizmidan foydalanish foizli daromadlar va xarajatlarning bankning pirovard moddiy manfaatdorligi bilan bevosita bog`liqligida namoyon bo`ladi. Kredit bahosidan foydalanish mexanizmidagi asosiy unsurlardan biri - bu kredit bahosi darajasining shakllanish usuli hisoblanadi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi sharoitida, kredit to`lovlarining erkinligida, makroiqtisodiyot darajasida foiz uchun belgilangan o`rtacha foyda me’yoriga erishish kabi jarayonlar ustuvor vazifa hisoblanadi. Foizning o`rtacha foyda me’yoridan u yoki bu tomonga og`ishiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Ularni ikki guruhga, ya’ni umumiy va xususiy omillarga ajratish mumkin. Umumiy omillarga qarzlarga bo`lgan talab va taklif nisbati; Markaziy bankning muvofiqlashtiruvchi siyosati; qadrsizlanayotgan pulning ta’minot darajasi kiradi. Xususiy omillar tabiati tijorat banklarining faoliyat ko`rsatish sharoitlari, shuningdek, mijozlar bilan tuziladigan bitimlarning xususiyatlari bilan belgilanadi. Bulardan tashqari, bu omillar ssuda foizining ayrim turlari bo`yicha har xil bo`lishi mumkin. Masalan, depozit foizi darajasi yuqoridagi omillardan tashqari quyidagi omillar ta’sirida bo`ladi: bankning aktiv operatsiyalari bo`yicha foiz darajasi; jalb qilinadigan depozitning muddati va summasi; bankning ishonchliligi.

Banklararo pul bozorida foiz darajasi, boshqa sharoitlarni hisobga olmaganda, odatda, depozit foizi me’yoridan oshadi, chunki ssuda berilayotganda kredit muassasasining xarajatlari va manfaatlari hisobga olinadi. Bank aktivlari bo`yicha foiz darajasiga ssuda summasi va uni to`lash (qaytarish) muddati, ssuda summasining ta’minlanganlik darajasi, bank ssuda kapitalining tannarxi, mijozning kreditga layoqatliligi va uning bank bilan o`zaro munosabatining mustahkamligi kabi xususiy omillar ta’sir qiladi. Ssuda kapitalining tannarxi qilingan umumiy xarajatlar summasining maqsadli joylashtirilgan mablag`lar (daromad keltiradigan aktivlar) summasiga bo`lish yordamida aniqlanadi. Bank xarajatlari bank resurslarini shakllantirish bilan bog`liq xarajatlar va bank faoliyatini ta’minlash bo`yicha xarajatlardan iborat. Birinchi guruhga bankka jalb qilingan mablag`lar bo`yicha foiz to`lovlari, zayomlar va depozitlar, muomalaga chiqarilgan qarz majburiyatlari bo`yicha foizlar kiradi. Ikkinchi guruh xarajatlariga ma’muriy boshqaruv va ijtimoiy- maishiy xizmatlar uchun qilingan sarf-xarajatlar, chet el valyuta operatsiyalari bilan bog`liq xarajatlar, qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq operatsiyalar bo`yicha xarajatlar, kassa, hisob-kitoblar bilan bog`liq operatsiyalar, olingan grantlar bilan bog`liq xarajatlar, boshqa operatsion xarajatlar, jumladan, texnikaga ko`rsatilgan sarflar, axborotlashtirish xizmatlari, blankalarni tayyorlash, ularni pochta-telegraf orqali jo`natish, amortizatsiya, bino va inshootlar, transport vositalarini saqlash bilan bog`liq xarajatlar, ijara to`lovlari, nodir metallar bilan bog`liq operatsiyalar bo`yicha xarajatlar, valyuta, faktoring, lizing operatsiyalari bilan bog`liq xarajatlar va boshqalar, jarima, penya va to`langan qarzlar kiradi. Ssuda kapitalining tannarxi amaliyotda aktiv operatsiyalar bo`yicha foiz darajasini aniqlash uchun asos bo`lib hisoblanadi. Kredit bahosining yuqori chegarasi bozor sharoitlari ta’siri ostida shakllanadi. Kredit bahosining quyi chegarasi bankka jalb qilingan mablag`lar bo`yicha xarajatlar bilan kredit muassasasi faoliyatini tashkil qilishga sarflangan xarajatlar ta’siri ostida shakllanadi. Bu esa kredit resurslarining tarkibiy tuzilishi sifatiga bog`liq. Masalan,

mablag`lar uchun to`lovlar salmog`ining oshishi foiz darajasining quyi darajasini ko`tarishga yordam beradi va aksincha. Foiz me’yorini hisoblashda tijorat banklari tomonidan tayanch foiz stavkasining darajasini va har bir bitim (kelishuv) bo`yicha shartlarni hisobga olgan holda risk uchun ajratilgan qo`shimcha mablag`lar ko`zda tutiladi. Bu ko`rsatkichlar, odatda, ta’minlangan ssudalar bo`yicha kreditga layoqatli bo`lgan mijozlar uchun o`rnatiladi. Tayanch foiz stavkasi taxmin qilinayotgan ssuda kapitali tannarxi bilan kelgusi davr uchun mo`ljallangan rentabellik darajasiga asoslangan holda belgilanadi. Kredit resurslarining o`rtacha real bahosi bankka jalb qilingan har bir resursning real bahosi bilan har bir resurs salmog`ining ko`paytmasi va ularning bankka jalb qilingan umumiy (to`lovli va to`lovsiz) resurslariga bo`lgan nisbati bilan aniqlanadi. Har bir resursning o`rtacha real bahosi resurslarning bozordagi nominal bahosi va Markaziy bankka majburiy zaxira qilinadigan deponentlar me’yoriga o`zgartirish kiritish asosida aniqlanadi. Xuddi shu tartibda boshqa turda jalb qilinadigan resurslarning real bahosi ham aniqlanadi. Marja – bank aktivlari keltiradigan daromadlar foizi bilan bank majburiyatlari bo`yicha xarajatlar foizi o`rtasidagi tafovutdir. Bank marjasi foizli va foizsiz marjalarga bo`linadi. Foizli marja - bu daromad keltiradigan aktivlar (qimmatbaho qog`ozlar, kreditlar, boshqa investitsiya loyihalari)dan keladigan foiz daromadlari bilan bank tomonidan jalb qilingan resurslar bo`yicha foiz majburiyatlari (xarajatlari) o`rtasidagi farqdir. Foizli marja tijorat banklari tomonidan foyda darajasini rejalashtirish jarayonida asosiy strategik ko`rsatkich bo`lib hisoblanadi. Bu erda daromad keltiruvchi aktivlardan olinadigan foiz daromadlari majburiyatlar bo`yicha foiz xarajatlaridan katta bo`lishi foyda miqdorini ko`paytiradi. Foizli marjaning nisbiy ko`rsatkichi foiz evaziga erishilgan sof daromadning daromad keltiruvchi bank aktivlari summasiga bo`lgan nisbat bilan aniqlanadi. Foizli marjaning o`zgarishiga kredit qo`yilmalarining

hajmi, tarkibi va manbalari, to`lov muddatlari va foiz stavkalarini qo`llash xarakteri va ularning dinamikasi kabi omillar ta’sir qiladi. Foizsiz marja – bu bank tomonidan ko`rsatilgan xizmatlar bo`yicha olinadigan haq bilan bank tomonidan to`langan komission to`lovlar o`rtasidagi farqdir. Foizsiz marjadagi o`zgarishlar bank xizmatlari bo`yicha belgilangan haqlar hajmini o`zgartirish orqali amalga oshiriladi. Erkin foiz siyosatini yuritish uchun kredit muassasasi avvalo bank xizmatining ichki qiymati qanday oraliqda bo`lish kerakligi va bu koeffitsient qanday darajalar doirasida bo`lishini bilishi shart. Bu ko`rsatkich bank tomonidan joylashtirilgan mablag`lar va ularning har bir so`mi sarflangan xarajatlarning har bir so`mini qanchalik darajada qoplaganini ifodalaydi va minimal foizli marja ko`rsatkichi deb yuritiladi. Minimal foizli marja joriy davrda bank faoliyatini ta’minlash uchun sarflangan xarajatlarning bankning boshqa turdagi xarajatlar o`rtasidagi farqi va ularning bankning daromad keltiradigan aktivlariga bo`lgan nisbati bilan aniqlanadi. Joriy davrda bank faoliyatini ta’minlash uchun sarflangan xarajatlar tarkibiga ma’muriyatni saqlash va ijtimoiy-maishiy maqsadlar uchun xarajatlar, kassa va hisob-kitob operatsiyalari, olingan kafolatlar va boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan, texnika qarovi uchun to`lovlar, axborot xizmati, blankalarni tayyorlash, ko`paytirish, jo`natish bo`yicha xarajatlar, amortizatsiya to`lovlari, bino va inshootlarni saqlash, pochta, telegraf xarajatlari, boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, shu jumladan, kredit muassasasidagi anjomlarni sotish, hisobdan chiqarish, debitorlik qarzlarni o`chirish, o`g`irlangan naqd pullar, moddiy mablag`lar, qalbaki qog`oz pullar va tangalarni hisobdan chiqarish uchun qilingan xarajatlar, ijara to`lovlari, arbitraj ishlari bo`yicha sud xarajatlari, auditorlik tekshiruvlari va hisobotlarni ko`paytirish uchun sarflangan xarajatlar kiradi. Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz darajasiga bog`liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga ta’sir etuvchi omillarning xalqaro-valyuta va moliya- kredit munosabatlari bilan bog`liq bo`lganligi sababli foiz stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi. Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez o`zgarib turishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik,

inflyasiyaning kuchayishi, valyuta kursining tebranishi kabi ko`rsatkichlar bilan izohlanadi. Kreditning foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari Amaliyotda olingan qarzlar uchun haq to`lash kreditning asosiy sharti bo`lib hisoblanadi. Olingan haq qarz yig`indisiga nisbatan foiz hisobida kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi yoki kredit foiz stavkasi berilgan kreditga nisbatan foizda belgilangan holda kreditning bahosini ifodalaydi. Foiz stavkasining o`sishi kreditning qimmatlashuvi, foiz stavkasining kamayishi kreditning arzonlashuvi bilan xarakterlanadi. Kredit bahosi pul bozorida shakllanadi. Bozorda foiz stavkasi o`zining o`zgarishiga qarab qat’iy belgilangan foiz stavkasi va suzib yuruvchi foiz stavkasi turlariga bo`linadi. Qat’iy belgilangan foiz stavkasi qarz mablag`laridan foydalanilgan barcha davr uchun bir xil darajada yoki o`zgarmaydigan tarzda belgilangan stavkadir. Bu stavka kredit shartnomasining shartlari bajarilgunga qadar o`zgarmasdan qoladi. Qat’iy belgilangan foiz stavkasi tijorat banklari uchun noqulay stavka bo`lib hisoblanadi, bunda bank o`z aktivlarining muayyan bir qismini yo`qotishi mumkin. Masalan, bank 30% stavkada bir yil muddat uchun kredit berdi. Uch oydan so`ng ssuda kapitali bozorida bir yil muddatga berilgan kreditning foiz stavkasi 35%ga ko`tarilsa, u holda bu holat tijorat banklari uchun zarar keltiradi. Suzib yuruvchi foiz stavkasi – bu o`rta va uzoq muddatga mo`ljallangan kreditlarga beligilanadigan foiz stavkasi bo`lib, uning darajasi pul-kredit bozoridagi kon’yunkturaga bog`liq ravishda tebranib turadi. Suzib yuruvchi foiz stavkasi pul-kredit bozoridagi kon’yunkturaga bog`liq ravishda o`zgarib turadi. Bu foiz stavkasi uchun odatda kredit resurslarining banklararo stavkalari (Londonda – LIBOR, Parijda – PIBOR, Singapurda – SIBOR, Quvaytda – KIBOR, Lyuksemburgda – LYUKSIBOR va hokazo) qo`llaniladi. Kredit shartnomasida belgilanagan foiz stavkalari nominal foiz stavkasi deb yuritiladi. Amaliyotda nominal foiz stavkasi odatda bozor joriy foiz stavkasi deb

ataladi. Inflyasiya darajasini hisobga olgan stavka odatda real foiz stavkasi deb e’tirof etiladi. J. Fisher nominal foiz stavkasi bilan real foiz stavkasi o`rtasidagi bog`lanishni quyidagi ko`rinishda ifodalagan: Real foiz stavkasi = Nominal foiz stavkasi – Inflyasiya darajasi Qachonki, inflyasiyaning o`sish sur’ati foiz stavkasidan yuqori darajada bo`lsa, u holda real foiz stavkasi salbiy ko`rsatkichga aylanishi mumkin. Real foiz stavkasini aniqlash bevosita inflyasiya darajasini aniqlash bilan bog`liq. Tasodifiy inflyasiya sur’atlari sharoitida pul mablag`larini olish qarzga oluvchilar uchun qulay bo`lib, ular keyinchalik qarzlarini qadrsizlangan pul bilan qoplaydilar. Kreditorlar kredit bahosining to`xtovsiz o`sishi sharoitida daromad olishni yutqazadi. Bank krediti uchun foiz stavkalarining darajasi pul bozoridagi talab va taklif nisbati bilan bevosita bog`liq. Agar bu nisbat muvozanatda bo`lsa, u holda bazaviy stavka bilan foiz marjasi miqdorini aniqlash mumkin. Tijorat banklari mijozlarga iste’mol kreditini berayotganda ular bilan kelishgan holda kreditga foiz stavkasini yillik foiz stavkasida, oddiy foiz stavkasida, diskont foiz stavkasida yoki murakkab foiz stavkasida belgilashi mumkin. Yillik foiz stavkasi bir yil uchun to`lanadigan umumiy to`lovlarning kredit summasiga bo`lgan nisbati bilan aniqlanadi. Bu stavka jismoniy shaxslar uchun eng qulay kreditni tanlab olish uchun yordam beradi. Kredit bozorida kreditdan foydalanish muddatiga qarab unga oddiy foiz stavkasi va murakkab foiz stavkasi belgilanadi. Odatda odiy foiz stavkasi qisqa muddatli kreditlar uchun qo`llaniladi. Har chorakda yoki boshqa beliglangan muddat uchun tuzligan shartnomaga ko`ra kreditorga foiz to`lab boriladi. Odiy foiz stavkasi usulida qarzdorning to`laydigan umumiy to`lov summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: T = Q(1+n*i) bu erda T – boshlang`ich qarzni hisobga olgan holda kredit uchun to`lanadigan to`lov summasi; Q – boshlang`ich qarz; i – foiz stavkasi; n – ssudaning

davomiyligi (yil yoki ssudadan foydalanish kunlari uchun qo`llaniladigan bazaga nisbati (360 yoki 365 kun)). Oddiy foiz stavkasining xususiyatida, mijoz bankka kreditni bosqichma- bosqich to`lashi natijasida foiz stavkasi qarzning qoldiq summasidan undiriladi. Bank amaliyotida oddiy foiz stavkasi usuli bilan birgalikda murakkab foiz stavkasi usuli ham qo`llaniladi. Bu usuldan uzoq muddatli kreditlashda keng foydalaniladi. Murakkab foiz stavkasi usulida asosiy summaning ustiga qo`shib hisoblangan summa shartnomaning oxirgi muddatiga qadar kreditorga to`lab berilmaydi, natijada mijozning qarzi ketma-ket ko`payib boraveradi. Bugungi kunda bank amaliyotida bu usul yordamida hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayoni jismoniy shaxslarning depozit hisobvaraqlari bilan bog`liq operatsiyalarda kuzatiladi. Murakkab foiz stavkasini hisoblashda qo`shib hisoblanadigan summa qarz summasiga qo`shiladi. Bu summaga foiz summasi qo`shib hisoblanadi. Murakkab foiz stavkasi o`zgarmas foiz stavkasi orqali hisoblanganda quyidagi formula yordamida T = Q(1+i) n , foiz stavkasi o`zgaruvchi foiz stavkasi orqali hisoblanganda esa quyidagi formula yordamida T = Q(1+i 1 ) t 1 *2*(1+i 2 ) t 2 . . . k*(1+i k ) t k hisoblash mumkin. bu erda T – k yildagi qarzlar; Q – berilgan ssuda summasi; i k – k foiz stavkasi; t k – berilgan ssudaning davomiyligi (yillar). Agar foizlar yiliga bir necha marta qo`shilib borilganda murakkab foizlarni hisoblash formulasi quyidagi ko`rinishni oladi: T = Q(1+m*i) N bu erda m – yil davomida qo`shilgan foizlar soni; N – foiz qo`shiladigan davrlarning umumiy soni. Bank qaysi operatsiyalarni amalga oshirsa yoki qaysi usulni qo`llagan taqdirda ham ko`proq foyda olishini ketma-ket tahlil qilib borishlari lozim.

Masalan, inflyasiyani hisobga olganda bank qancha foyda yoki zarar ko`rishi mumkin? YOki qo`shilgan foizlarning yig`ilgani ma’qulmi? YOki har yiliga kredit to`lovlarini talab qilgan ma’qulmi? Foizlarni qo`shish ssudadan foydalanadigan kunlarning o`zgarishi va bir yil ichida kunlarning davomiyligi bilan belgilanadi. Masalan, ssudadan foydalanish kunlari aniq yoki taxminan aniqlanishi mumkin, bunda har bir oy 30 kun, yildagi kunlar 365 yoki 366 deb qabul qilinadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotda foiz stavkasini hisoblash oddiy shartnoma usuli yordamida amalga oshiriladi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: bu erda &#55349; &#55349; – foiz miqdori;&#55349; – bank hisobvarag`idagi mablag`larning o`rtacha qoldig`i; &#55349;– kredit uchun foiz stavkasi; &#55349;– davrdagi kunlar soni. Markaziy bank qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq operatsiyalarni amalga oshirish uchun hisob (diskont) stavkasini qo`llashni joriy etadi. Diskont inglizcha «discount» so`zidan olingan bo`lib, hisoblamoq ma’nosini beradi. Banklar tomonidan qimmatli qog`ozlarni muddatidan oldin qaytarib sotib olish (aksiya hisobi) da, qimmatli qog`ozlarni qayta sotib olganda bank undiradigan foizlar yoki tovar narxi (masalan, sifatli standartga to`g`ri kelmaganda), birja va valyuta bitimlarida valyuta narxidan chegirma (tashlama)lar hisob-kitob qilinganda diskont stavkasini qo`llash mumkin. Ushbu usulda foiz oldindan to`lanishi ko`zda tutiladi, ya’ni to`lanadigan foiz miqdori oldindan hisoblanadi va kredit berilayotganda hisoblangan foiz summasi ushlab qolinadi. Kredit miqdori belgilangan summa hisobiga kam miqdorda beriladi. Lombard krediti – bu Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog`ozlarini garovga olgan holda, o`zgarmas yoki kimoshdi savdosi orqali shakllanadigan foiz stavkasida banklarga beriladigan kreditdir. Bank lombard krediti va unga hisoblangan foizlar summasining etarli darajada ta’minlanganligi garovga qo`yilgan davlat qimmatli qog`ozlarining bozor narxi sifatida rasmiy e’lon qilinadigan o`rtacha narx bilan qabul qilinadi. Lombard kreditining summasi (kredit uchun hisoblangan foizlar summasi) garovga qo`yilayotgan davlat qimmatli qog`ozlarining Markaziy

bank belgilagan tuzatish koeffitsientiga ko`paytirilgan bozor narxidan oshmasligi lozim. Agarda bankning garovga olingan davlat qimmatli qog`ozlari bo`yicha bozor narxi (Markaziy bank belgilagan tuzatish koeffitsientiga ko`paytirilgan) lombard kreditiga doir asosiy qarz va unga hisoblangan foizlarni ta’minlash uchun etarli yoki undan ko`p bo`lsa, lombard krediti etarli darajada ta’minlangan deb hisoblanadi. Kredit bahosiga ta’sir qiluvchi omillar Iqtisodiyotda kredit bahosining shakllanish mexanizmi eng avvalo unga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashni taqozo etadi. Baho - kreditga ta’sir etuvchi omillar natijasida o`zgarib turadi. Kredit bahosiga pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi, qarzni to`lash muddati va sharti, qarzning qanday pul bilan berilishi, inflyasiya darajasi, pulni qarzga berishdan ko`ra boshqa yo`sinda ishlatishdan tushadigan daromad, qarz berishning risk darajasi kabi omillar ta’sir ko`rsatadi. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati bozorda qanday miqdorda qarz puliga nisbatan talab bor va unga nisbatan qanday miqdorda qarzga beriladigan pulning chiqarilganligi kabi bilan izohlanadi. Bunda talab oshganda, foiz ortadi, taklif oshganda esa talab kamayadi. Qarzga olinadigan pulning ishlatilishidan kutiladigan naf darajasi shu pulning iste’mol qiymati bilan belgilanadi. Qarz puli tadbirkorlar uchun ko`proq foyda keltirsa yoki iste’molchining ehtiyojini to`laroq qondirilsa, u holda foiz darajasi yuqori bo`ladi, aks holda uning foiz darajasi pasayib ketadi. Bu holatda puldan foydalanishdan kelib chiqadigan naflik o`zaro qiyoslanadi. Qarzni to`lash muddati va shartida uzoq muddatga berilgan qarzning foiz bilan birga qaytarilishi izohlanadi. Bunda qarz asta-sekin, kichik-kichik qismlarga ajratilgan holda bemalol qaytarilishi mumkin bo`lsa, qarzdor past darajali foizni afzal ko`radi. Qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, undan shuncha muddatga foydalangan holda

daromad ko`rish mumkin va shular hisobidan bankka foiz undirish osonroq amalga oshiriladi. Qarzning qanday pul bilan berilishi erkin konvertirlangan valyutada yoki oddiy valyutada berilishi bilan izohlanadi. Agar qarz erkin konvertirlangan valyutada berilsa, u holda foiz yuqori darajada belgilanadi. Agar qarz oddiy valyutada berilsa, u holda foiz nisbatan past darajada belgilanadi. Konvertirlangan pul obro`li bo`lganligi sababli undan foydalanish oson bo`lib, undan tez furs’at ichida daromad olish mumkin bo`ladi. Inflyasiya darajasi qarzga berilgan pulning egasiga etib kelguniga qadar sotib olish quvvatini qisman yo`qotishi bilan belgilanadi. Qachonki, inflyasiya yuz bersa, qarzga berilgan pul uning egasiga qaytib kelgunga qadar o`z qadrini qisman yo`qotadi. Bu holatda pulning egasi yutqazadi. SHu sababli foiz stavkasi inflyasiya darajasini hisobga olgan holda belgilanadi. Foiz stavkasi inflyasiya darajasining shiddatiga nisbatan to`g`ri mutanosiblikda o`zgaradi. Pullarni qarzga berishdan ko`ra uni boshqa usulda foydalanishdan kelib tushadigan daromad pul egasining afzal ko`rish tamoyiliga asoslanadi. Agar aksiyadan ko`rilgan dividend yuqori miqdorda bo`lsa, u holda foiz stavkasi pasayadi va aksincha. Agar aksiya uchun 15% dividend berilsa, u holda foiz stavkasi undan yuqori darajada bo`lishi shart, aks holda pul egasi uni qarzga bermaydi va u aksiya sotib olishni afzal ko`radi. Qarz berishning risk darajasi qarzning qaytib kelish ehtimolligini izohlaydi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlangan bo`lsa, u holda foiz stavkasi past darajada, agar u riskli bo`lib, qarz qaytishi shubhali bo`lsa, u holda foiz stavkasi yuqori darajada belgilanadi. Odatda moliyaviy barqaror va nufuzli xo`jalik yurituvchi sub’ektlar uchun foiz stavkasi alohida belgilanadi. YUqori foiz bilan past foiz o`rtasidagi farq pul egalari uchun muayyan darajadagi qarz riskini kamaytiradi, chunki foiz stavkasining biron joyda past darajada bo`lishi, boshqa joylarda foiz stavkasining yuqori darajada bo`lishi bilan qoplanadi. Kredit bahosiga ta’sir qiluvchi omillarni ichki va tashqi omillarga guruhlab o`rganish mumkin. Ichki omillar kredit operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari,

resurslar qiymati va sherikchilik munosabatlarini o`zida aks ettiradi. Tashqi omillar esa makrodarajadagi ko`rsatkichlar o`zagrishini ifodalaydi. Ma’lumki, iqtisodiyotda kreditga bo`lgan talab ko`pgina omillarga bog`liq bo`lib, u mamlakatdagi baho darajasi bilan funksional bog`liqlikda bo`ladi. Iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar bahosining ko`tarilishi sharoitida xo`jalik yurituvchi sub’ektlar pul mablag`lariga ehtiyoj sezadi, chunki mahsulot ishlab chiqarish uchun tovarlar va xizmatlar bahosining ko`tarilishi qo`shimcha mablag`larni talab etadi. Bu holat moliyalashtirish manbaiga, bank kreditlariga bo`lgan talabni oshiradi. Kreditga bo`lgan talab jamiyatda olinadigan daromad bilan funksional bog`liqlikka ega. Mamlakatdagi uy xo`jaliklari va yirik firmalar tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad darjasining o`sishi bank kreditlarini olishga moyillikni oshiradi. SHunday ekan, kreditga bo`lgan talab daromad o`zgarishiga nisbatan proporsional ravishda o`zgarib boradi. Respublikamizda yaratiladigan mahsulotlar va xizmatlar qiymati yalpi ichki mahsulotlarda o`z ifodasini topadi. YAlpi ichki mahsulot hajmining oshishi xo`jalik yurituvchi sub’ektlarining daromadlik darajasining oshishini ko`rsatadi. Demak, umumiy kredit qo`yilmalari bilan yalpi ichki mahsulotlar o`rtasida o`zaro bog`liqlik ularning nisbati asosida mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga baho beriladi. Mamlakatda fiskal siyosati yordamida soliq stavkalarining pasayishi, davlat byudjeti kamomadining oshishi bilan davlat xarajatlarining ko`payishi birgalikda kreditga bo`lgan talabning oshishiga olib keladi. Real daromadning o`sishi kreditga bo`lgan talab bilan taklifga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Natijada iqtisodiyotda pul resurslari ko`payib, ularning doiraviy aylanishi tezlashadi. Damromad samarasining mexanizmi iqtisodiy sikl davridagi foiz stavkasi darajasi bilan asoslanadi. Foiz stavkasining o`zgarishi daromad darajasining o`zgarishiga mos keladi, chunki real daromadning o`sishi pul mablag`lariga bo`lgan talabni oshiradi. Bu holatda nisbatan bo`lsa-da foiz stavkasi darajasi oshadi. Foiz stavkasi darajasining oshishi daromadning real o`sishiga mutanosib ko`rinishda bo`ladi.

Iqtisodiyotda kutilayotgan inflyasiya darajasi qanchalik yuqori darajada bo`lsa, u holda kredit taklifi shunchalik kam bo`ladi. Markaziy bankning ekspansiv monetar siyosati pul massasining o`sishiga va kredit taklifining oshishiga ta’sir ko`rsatadi. Natijada bank aktivlari tarkibida sezilarli darajada o`zgarishlar yuz beradi. Ayniqsa, qisqa muddatli kreditlarning kredit portfelidagi ulushi keskin darajada oshadi, uzoq muddatli kreditlar hajmi esa kamayadi. Markaziy bank moliya bozoridagi operatsiyalari yordamida foiz stavkasiga tezkor ta’sir ko`rstadi va tijorat banklarining likvidli aktivlarini optimal boshqarishga erishadi. Bu esa banklarning daromad keltiradigan aktivlarini segmentlash va aktivlarning sekyuritizatsiya qilinishiga olib keladi. Markaziy bank pul-kredit siyosati orqali kreditlar hajmini muvofiqlashtirish uchun foiz stavkalarining umumiy darajasiga ta’sir ko`rsatadi. Foiz stavkalarining o`zgarishi kredit berishni rag`batlantirish yoki aksincha, foiz stavkasi darajasini ushlab turish imkonini beradi. Bankka jalb qilingan resurslar hajmi ularning bahosi bilan o`zaro bog`liq. Bank resurslari sifati kreditlashni to`g`ri tashkil qilishning imkonini beradi. Banklar past bahodagi resurslarni jalb qilgan holda yuqori foyda olishni ko`zlaydi. Bu holatda ular bankning likvidlilik darajasi bilan to`lovga qobiliyatliligini ta’minlashi zarur bo`ladi. Banklarda talab qilib olinguncha depozitlardagi mablag`lar qoldig`ini arzon resurslar sifati ishlatiladi. Depozitlar bazasida ular hajmining ko`payishi foizli xarajatlarni kamaytiradi, ammo bankning likvidliligini boshqarishga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Banklarda mijozlarni kreditlash uchun ularning kredit tarixini tahlil qilish orqali ularning majburiyatlarni bajarishi va to`lov intizomiga rioya qilinishiga baho beriladi. Bu holat kredi bahosi bilan bog`liq. Kredit tarixi yaxshi hisoblangan mijozlarga past bahoda kredit berilishi mumkin. Banklarda mijozlarning moliyaviy ahvoli va kreditga layoqatlilik darajasi baholanadi. Bu holat kredit bahosining shakllanishiga asos bo`ladi, baholashdagi muammolarning mavjudligi kredit bahosining shakllanishiga ta’sir ko`rsatadi.

Kredit ta’minoti va uning sifat darajasi kredit bahosining shakllanishiga o`z ta’sirini ko`rsatadi. Banklar Hukumatning qimmatli qog`ozlari, qimmatbaho metallar va hukumatning kafolati ta’minoti ostida beriladigan kreditlarning bahosini past darajada belgilashi mumkin. Bu holatda kredit riski minimal darajada bo`ladi. Xalqaro kredit bahosiga qarz oluvchining mamlakatdagi valyuta; moliya va kredit; iqtisodiy va siyosiy ahvol; loyiha riski xarakteri; kredit manbalari; kredit qiymatini tartibga solish bo`yicha xalqaro kelishuvlar; foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash); raqobatdagi takliflarning mavjudligi; kredit muddati; inflyasiya sur’ati; kreditning tijorat operatsiyalariga bog`liqligi; jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati; qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati; kreditning ta’minot sifati; kredit bo`yicha sug`urta qoplamasining mavjudligi; qarz oluvchining olingan kreditdan belgilangan muddatda foydalanish majburiyatining mavjudligi; tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvining tuzilgan vaqti; bitim summasi; kredit va to`lov valyutasi; valyuta kursining dinamikasi kabi omillar ta’sir qiladi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

O'xshashlar

Kredit bo’yicha foiz stavkalar va unga ta’sir qiluvchi omillar

Kredit tizimi va uning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar

Tovarlar sifatiga ta’sir qiluvchi omillar va ularning fizik xususiyatlari

Tovarlar sifatini shakllantiruvchi va saqlash davrida ularni sifatiga ta’sir qiluvchi omillar.

Raxbarlikda xokimiyat va unga shaxsiy ta’sir