Kredit tizimi va uning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit tizimi va uning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Kredit tizimi va uning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar Reja: 1. Kredit tizimining mohiyati va tarkibi 2. Kreditlashni tashkil qilish prinsiplari 3. Kredit tizimining barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar

Kredit tizimining mohiyati va tarkibi Iqtisodiy tizimda moliyaviy mablag`larning ortiqcha va defitsitli birliklar o`rtasida qayta taqsimlanish jarayonlari bilan maxsus moliya instituti shug`ullanadi. Bu institut moliyaviy vositachi deb nomlanadi va kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. Moliyaviy vositachilarning jamg`aradigan va undan foydalanadigan mablag`lari boshqa sektordan kelib tushadigan mablag`lardan sezilarli darajada ortiq bo`ladi. Moliyaviy vositachilik muomalasi moliya institutlar o`rtasida amalga oshiriladi, masalan Angliyada institutlar sifatida g`azna veksellarini tijorat banklari o`rtasida joylashtirishni hisobga olish bilan shug`ullanadigan uy mavjud. Ular tijorat banklari bilan Markaziy bank o`rtasida moliyaviy vositachilik muomalasini amalga oshiradilar. Milliy qonunchilik hujjatlarida «kredit tizimi» tushunchasi «bank tizimi» tushunchasiga nisbatan kam uchraydi. Ammo ushbu tushunchalarni aynan bir- biriga ma’nda tenglashtirib bo`lmaydi. Banklar faqat bitta yoki bir necha kredit tashkiloti sifatida eng ko`p tarqalgan yuridik shaxs bo`lib hisoblanadi. SHu sababli bank tizimi mantiqan kredit tizimining iuayyan bir segmenti bo`lib hisoblanadi, barcha banklar kredit tashkiloti tizimining yadrosini tashkil etadigan yuridik shaxslardir. Milliy kredit tizimini mamlakatda kredit tashkilotlari majmui sifatida qarash mumkin, ularning faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar va o`rnatilgan tartiblar boshqa xo`jalik yurituvchi sub’ektlar bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Kredit tizimining institutsional asosini kredit institutlari majmui, ularni nazorat qiluvchi organlar va turli xil tashkilotlar, moliyaviy uyushmalar, assotsiatsiyalar, xoldinglar va muayyan munosabatlar bilan bog`liq boshqa tashkilotlar tashkil etadi. Ushbu institutlar majmuini mamlakatning kredit sektori sifatida ko`rish mumkin. Har bir davlatning o`zga xos takrorlanmas kredit tashkilotlari mavjud, ular kredit sektorining tarkibiga kiradi. Bu kredit munosabatlari rivojlanishining tarixiy xususiyatlari, shuningdek kredit institutlarining faoliyatini tartibga soluvchi qonuniy xususiyatlar bilan o`zaro bog`liq. Bozor iqtisodiyoti asosida rivojlanayotgan mamlakatlarda kredit institutlarining o`xshash shakllari keng doirada ko`paymoqda. Ammo

«bank», «kredit tashkiloti», moliyaviy institutlar kabi qonuniy tushunchalar bir- biridan o`zaro farq qiladi, ular kredit tashkilotlari yoki banklar sifatida qaraladi. Ular bajarayotgan bank operatsiyalarining ro`yxati orqali aniqlanadi, unda odatdagi qo`shimcha belgilar ko`rsatiladi, bu institutlar tijoratning boshida turib faoliyat ko`rsatuvchi yuridik shaxslar bo`lishi lozim. Mamlakat kredit tizimi tarkibiga ko`proq institutlar majmui kiritiladi, ular moliyaviy vositachilik funksiyalarini bajaruvchi institutlar, xususan, sug`urta kompaniyalari, pensiya fondlari, investitsiya fondlari va kompaniyalar, xayriya fondlari, lombardlar va hokazolardan tarkib topadi. Har qanay institut u yoki bu shakldagi kreditning funksiyasini amalga oshiradi. YUqorida nomlari keltirilgan instiutlardan eng ko`pini kredit tashkilotlari tashkil etmaydi. Ular qonunga ko`ra yuridik yoki jismoniy shaxs sifatida ssudalar bera olmaydi. Bu tarkibga sug`urta kompaniyalari, pensiya fondlari, investitsiya fondlari va kompaniyalar, xayriya fondlari kiradi. Bu tashkilotlarning asosini qimmatli qog`ozlarga yo`naltirilgan investitsiyalar majmui tashkil etadi. Sug`urta kompaniyalari va pensiya fondlari ko`chmas mulkka, bank omonatlari (depozitlar)ga, valyuta qimmatliklariga, hisobvaraqlarga o`zlarining pul mablag`larini yo`nalitirishi mumkin. Hissali qimmatli qog`ozlarga qilingan investitsiyalarning mohiyatiga ko`ra, ularni qarz shaklida qarash mumkin emas. Kredit sektorida yagona asos bo`lgan hissali qimmatli qog`ozlarga qilingan mablag`larni investitsiyaga yo`naltirish mumkin. Ular investitsiyaning qarz shakli sifatida harakatda bo`ladi. Demak, kredit sektorining nobank tashkilotlarini aniqlashda ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: ular kredit funksiyalariga ega, shuningdek qimmatli qog`ozlar bozorida investitsiya qilishga asoslangan (masalan, lizing, faktoring, forfeyting kompnaiyalari, lombardlar, moliyaviy kompaniyalar) tashkilotlardir. Moliya-kredit institutlarining asosiy turlari kredit sektorining institutlari, ixtisoslashtrilgan moliya-kerdit tashkilotlari, investitsiya kompaniyalari, investitsiya fondlari, pensiya fondlari, sug`urta kompaniyalaridan tashkil topadi. Kredit sektorining institutlari, mamlakat Markaziy banki yoki boshqa kompetentli organlar tarkibini tijorat banklari va davlat ulushi ishtiroki etgan banklar,

ixtisoslashtirilgan moliya-kredit tashkilotlari, lizing kompaniyalari, faktoring kompaniyalari, forfeyting kompaniyalari, moliya kompaniyalari, korporativ kredit institutlari, kredit koopreativlari, kredit uyushmalari va notijorat kredit jamiyatlaridan iborat. Kredit sektori tarkibiga faqat qarzlar beruvchi va kredit ajratuvchi moliya institutlari kiradi. Ixtisoslashtirilgan moliya-kredit muassasalarida ta’kidlab o`tidgan moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilmaydi yoki cheklangan doirada amalga oshiriladi. Demak, mamlakat kredit sektori boshqa sektorlardan o`zaro farq qilar ekan. Xususan, ixtisoslashtirilgan moliya-kredit tashkilotlarining barchasi teng huquqiy asosda bank sektorining tarkibiga kiradi. Mamlakatda investitsiya kompaniyalari va fondlarning faoliyatini tartibga solish va uning nazoratini maxsus organlar amalga oshiriladi. Masalan, O`zbekistonda fondlarning faoliyatini tartibga solish va uning nazorati bo`yicha funksiyalarni fond bozori va qimmatli qog`ozlar bo`yicha komissiyalar amalga oshiradi. Kredit institutlarining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: 1) pul kapitalini jamg`arish va muayyan maqsadlarga safarbar qilish; 2) pul kapitalini qayta taqsimlash; 3) pul aylanmasini tartibga solish; 4) moliya kapitalini etkazib beruvchilar uchun moliyaviy risklarni kamaytirish. Bu funksiyalar moliyaviy vositachi sifatida kredit institutlarining rolini belgilab beradi. Ammo ularni amalga oshirish xarakteriga ko`ra, ular o`z navbatida boshqa kredit tashkilotlaridan farq qiladi. Kelgusida mamlakatda moliya-kredit institutlari ko`proq moliya-kredit sektori deb yuritiladi. Ular kredit sektori va ixtisoslashtirilgan moliya-kredit tashkilotlari tarkibidan iborat bo`lib faqat moliyaviy xizmatlar turini ko`rsatadi va qimmatli qog`ozlar bozorida harakat qiladi. Moliya-kredit tizimi universal va ixtisoslashtirilgan banklar turiga ajratiladi. Universal moliya-kredit tizimi tarkibida banklar tomonidan moliya xizmatlarni amalga oshirish qonuniy jihatdan chegaralanmaydi. Bu esa muhim belgilardan bir hisoblanadi. Bu tizimning klassik andazasini nemislar yaratganlar. Ayrim hollarda

universalizmning teskari ko`rinishi, ya’ni nobank tashkilotlari tomonidan bank funksiyalarini amalga oshirish uchun yaratilgan imkoniyat deb ham hisoblanadi. Bu fikr mutlaqo to`g`ri va aniq emas. Amaliyotda esa barcha mamlakatlarda kredit tashkilotlarm segmentlashtirilgan tizim sifatida qaraladi, ularga bank operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshirishga ruxsat beriladi, ularning bunday qilishga haqlari yo`q. Bu birinchidan nobank kredit tashkilotlari ekaniligi hammaga ma’lum. Demak, milliy moliya-kredit tizimini shakllantirish uchun bankning qonun hujjatlariga muvofiq banklar qaysi operatsiyalarni bajarishi yoki bajarmasligi kerakligini barcha bilishlari kerak. Bank operatsiyalari belgilangan ro`yxat asosida, ularning tarkibi davriy asosida qonun hujjatlariga muvofiq o`zgartirish kiritish mumkin. Segmentlashtirilgan moliya-bank tizimi tarkibida banklarga nobank operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat berilmaydi. Majburiy bo`lmagan qo`shimcha belgilar kredit tashkilotlari faoliyatining ayrim operatsiyalarida uchraydi. Demak, segmentlashtirilgan tizimda bank operatsiyalari depozitlarni qabul qilish va ularni kreditga berish, sanoat kompaniyalarning qimmatli qog`ozlarini chiqarish va joylashtirish va boshqa xizmatlar turi bilan bog`liq operatsiyalar alohida qonun asosida tartibga solinadi. Segmentlashtirilgan tizim uzoq vaqtlar davomida AQSHda va YAponiyada hukmronlik qilib kelgan. Hozirgi sharoitda moliya-kredit tizimining universal va ixtisoslashtirilgan kabi turlarga bo`linishi cheklanmagan xarakterga ega emas. Birinchidan , har bir moliya- kredit tizimi o`zining rivojlanish bosqichlariga ega bo`lib, ular gohida universal andazalar, gohida esa segmentlashtirilgan andazalar sifatida hukmronlik qiladi. Xususan, Fransiya, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarning moliya-kredit tizimi uchun bu hodisa o`ziga xos xarakterga ega. Ikkinchidan , oxirgi o`n yilliklarda ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda moliya-kredit tizimini universallashtirish jarayoni sodir bo`lmoqda. SHu sababli hozir segmentlashtirish qat’iy tartibda amalga oshirilmasdan kelmoqda, ammo segmentlashtirish

elementlari bilan universallashtirish elementlari aralashgan moliya-kredit tizimini tashkil etmoqda. Oxirgi o`n yilliklarda banklar bilan moliya institutlari (nobank kredit tashkilotlari) o`rtasidagi chegara ko`pmoqda. Bu jarayon rivojlangan mamlakatlar uchun o`ziga xos xarakterga ega. Bu quyidagi sabablarga ko`ra ro`y beradi: birinchisi , banklar boshqa moliya institutlari faoliyati sohasida ko`proq tarqalmoqda, ikkinchisi, operatsiyalar spektri tobora kengayib bormoqda, ularni nobank tashkilotlari amalga oshiradi. Banklar faktoring va lizing operatsiyalari, trast va boshqa xizmatlarni amalga oshirish uchun ular faol ishtirok etmoqdalar, bu operatsiyalarni ixtisoslashtirilgan moliya institutlari ham amalga oshirmoqda. Nobank tashkilotlari o`zlarining faoliyatini universallashtirishda muayyan ko`rinishdagi qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ammo ular odatdagi bank operatsiyalari (pul hisob-kitoblari, firmalarni qisqa muddatli kreditlash, kredit kartochkalar bilan bog`liq operatsiyalar, jamg`armalar qabul qilish, joriy hisobvaraqlarni yuritish va boshqalar) bilan faol shug`ullanmoqdalar. Zamonaviy banklar moliya bozorining turli segmentlarida operatorlar sifatida faoliyat ko`rsatmoqdalar. Ularning mohiyatiga ko`ra, ssuda kapitali bozorida operatsiyalarni amalga oshirishi tan olinmoqda, ammo o`rta va yirik banklar qimmatli qog`ozlar bozori, valyuta bozori va hosilaviy moliya instrumentlari bozorlarining faol ishtirokchilariga aylanib bormoqdalar. Bu holatlar ular faoliyatida universallashtirish jarayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo`lmoqda. Ixtisoslashtirilgan moliya-kredit tashkilotlari moliya bozorining ayrim segmentlariga ta’sir ko`rsatadi. Mamlakat kredit sektorining tarkibiga odatda quyidagi moliya institutlar turi kiradi: 1) markaziy bank; 2) turli tipdagi tijorat banklari , jumladan universal ( bank operatsiyalarini amalga oshirish va xizmat turlarini ko ` rsatish ) va ixtisoslashtirilgan ( jamg ` arma bank , investitsiya banki , ipoteka banki , savdo banki va boshqalar ) banklar ; 3) nobank tipidagi ixtisoslashtirilgan kredit tashkilotlari;

4) ixtisoslashtirilgan kredit institutlari (kredit kooperativlari, kredit uyushmalari, ssuda jamg`armasi assossiatsiyalari va boshqalar), ular hamma joyda ham kredit tashkilotlari sifatida tan olinavermaydilar, ammo ayrim bank operatsiyalari va bank xizmatlari turining muayyan qismlarini amalga oshiradi. Bank sektori va bank tizimi tarkibiga yuqorida ta’kidlangan moliya institutlari tarkibidagi dastlabki ikkita institut kiradi. Bu institutlar qonun hujjatlariga muvofiq bank sektori tarkibiga kiradi. Evropaning bir qator mamlakatlarida (Germaniya, Gollandiya, Fransiya, Avstriya va boshqalr) kredit tashkilotlari kooperativ kredit institutlarining yirik qismi sifatida qaraladi. Kredit institutlarining boshqa institutlari bilan bog`liq ko`rinishda bo`linishi yohud ular tijorat tashkilotlari tarkibiga kirishidan qat’iy nazar ularning faoliyatini tartibga solish nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Agar bunday institutlar tijorat tashkilotlari deb tan olinsa, u holda ular kredit ishi to`g`risidagi qonunga muvofiq faoliyat ko`rsatishlari kerak bo`ladi, aks holda bu tashkilotlar faoliyatini belgilovchi boshqa asosiy qonunlarda ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Kredit tashkilotlarining faoliyati davlat nazorat organlari tomonidan ularning nazorati olib boradi. Ular kredit tashkilotlari uchun kapitalning etarliligi, likvidlilik va boshqa me’yorlar, metodik tavsiyalar ishlab chiqadilar hamda ularning ijrosini ta’minlash nazorat qilinadi, ularga litsenziyalar beriladi. Bu organ boshqa mamlakatlarda o`zaro bir-biridan farqlanadi. O`zbekistonda ularni tartibga solish - Markaziy bank, YAponiyada – Moliya vazirligi, Germaniyada esa kredit ishi bo`yicha Federal idora tomonidan amalga oshiriladi. Kredit tashkilotlari, jumladan, banklar o`zining funksiyalarini amalga oshirish bilan birga mustaqil ravishda xususiy yoki davlat mulklari asosida shakllanadilar. Ayrim mamlakatlar bank tizimi tarkibida aralash davlat-xususiy kredit tashkilotlari (banklar, lizing, moliya kompaniyalari va boshqalar) ham mavjud. Kredit tizimining manzarasi batafsil ko`rinishda gavdalanmaydi, qachonki pochtalarni moliyaviy xizmatlar ko`rsatuvchi tashkilot sifatida tilga olinmasa. Ayrim mamlakatlar hududida joylashgan yirik tarmoqlar, pochta-jamg`arma tizimi omonatlarning yirik qismini jamg`arib berish uchun xizmat qiladi (masalan,

YAponiyada ular 20%dan ortig`ini tashki etadi, bunda jamg`arilgan mablag`lar qariyib 2 trln.dollarni tashkil etadi). Pochta-jamg`arma tizimi mijozlarga kredit bermaydi. Pochta-jamg`arma tizimi pul mablag`larini jamg`arishning odatiy funksiyasini amalga oshirish orqali ularni sug`urtalash bilan shug`ullanadi va moliyaning boshqa xizmatlar turiini amalga oshiradi. YAponiya pochta-jamg`arma tizimi xususiy jamg`armalarni jalb qilish miqdori bo`yicha dunyoda eng yirik muassasalardan biri bo`lib hisoblanadi. Mutaxassislar yaponiyaning moliya kapitalini iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuch-qudratga asoslanganligini tasdiqlaydi. YAponiya aholisining jalb qilingan pul mablag`lari hukumat farmoyishiga ko`ra, «ikkinchi davlat byudjeti» sifatida kirim qilinmoqda, ular yalpi milliy mahsulotning qariyib 10%ni tashkil etadi. YAponiyaning pochta-jamg`arma tizimi orqali arzon pul mablag`larini jalb qilinishi yaqin kunlarga qadar davlat qarz majburiyatlari bozorining rivojlanishi uchun kerak bo`lmagan. Notijorat kredit tashkilotlariga asosan kredit kooperativlarining turi kiradi. Ular ko`pincha kichik kredit tashkiloti deb ham yuritiladi. Kredit kooperatsiyasi deganda kooperatsiya sub’ektlarini moliyaviy jihatdan qo`llab-quvvatlashning o`ziga xos shakli tushuniladi. Bunda kredit kooperatsiyalarining asosiy funksiyasi tijorat banklari sifatida kreditlashni amalga oshirishdan iborat. Ammo ular o`zining tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy asoslari tayangan holda keyingi kooperatsiyalardan farq qiladi. Kredit kooperatsiyasi XIX asrda Germaniya, G`arbiy Evropaning qator mamlakatlari va Rossiyada ma’lum edi. F.Rayffayzen va X.SHuls-Delich tomonidan kredit kooperatsiyalarining shakllari, Rayffayzen kooperativlari – ssuda jamg`armalari, kredit shirkatlari va boshqalar xalq banki sifatida shakllantirilgan. Kooperativ kredit ishining evolyusion rivojlanishi Evropa va Amerikada boshlangan, natijada qator mamlakatlar (Germani, Avstriya, Fransiya, Italiya, AQSH va boshqa mamlakatlar) da raqobatga asoslangan ko`rinishdagi ko`p bosqichli kooperativ kredit tizimlari shakllantirilgan. Kredit kooperativ tizimining asosiy modellarini kontinental evropacha va amerikacha modellarga ajratamiz. Kontinental evropacha modelidan Germaniyada

keng doirada foydalaniladi. Ularning tashkiliy farqlarining mavjudligiga qaramasdan ularning prinsiplari yaxlit ko`rinishda shakllanadi. Ular tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Moliyaviy qo ` llab - quvvatlash jarayonini ko ` proq kredit kooperativi a ’ zolari amalga oshiradi . Kredit kooperatsiyasining paydo bo`lish bosqichida faqat kredit kooperativining a’zolari vakil sifatida qatnashadi. Hozirgi sharoitda kooperativ banklarda ko`proq kredit kooperativi rivojlanmoqda, ular mijozlar hisobidan kengaymoqda. Germaniyada kooperativ banklar 30 mln.dan ortiq o`z mijozlariga xizmat ko`rsatadi. Bu banklar boshqa tijorat banklari bilan raqobatni yuzaga keltiradi. SHu bilan birga, bank a’zolari imtiyozli sharoitda ko`proq xizmat ko`rsatishni amalga oshiradi. AQSHda kooperativ banklar shaxslarni kreditlash huquqiga ega, ammo ular a’zo bo`lib sanalmaydi, balki ular kreditning limitini aniqlab beradi. Bu esa banklar tomonidan berilgan tashqi shaxslarga berilgan kreditlar umumiy miqdorining 1%dan ortig`ini tashkil etadi. 2. Kredit kooperativining asosiy maqsadi maksimal darajada foydani olishga qaratilga emas, balki o`zining a’zolariga moliyaviy xizmat turlarini ko`rsatishdan iborat. Ammo kredit kooperativi bank sifatida o`z operatsiyalarini amalga oshirish orqali daromadlar jamg`arishga intilmaydi. Masalaning bunday qo`yilishi ularning faoliyatiga zarar keltiradi. Har qanday kredit kooperativida uning a’zolari qarzlarni to`lovlar asosida qaytarishlik va muddatlik shartlarida beradi, ularning bunday munosabatlari tijorat banklarining kreditlaridan tubdan farq qiladi. Kredit kooperativi mijozlarning omonatlari bo`yicha foiz hisoblaydi va ularni jamg`arma hisobvaraqlari orqali beradi. Kooperativ banklar zamonaviy hisobvaraqlarning barcha turlarini, jumladan, hisob- kitoblarni amalga oshirish, kassa hujjatlarini yuritish maqsadida ochadilar. Kredit kooperativlari tijorat yoki kooperativ banklarda o`zining hisob-kitoblar hisobvarag`iga ega bo`ladilar. 3. Kredit kooperativlarida olingan daromadlar asosan ssuda fondlarini ko`paytirish va jamg`arma hisobhisobvarag`i bo`yicha foiz to`lovlarini undirish orqali shakllanadi. Daromadlarni taqsimlashda kredit kooperativlarining tijorat banklaridan o`zaro farqlanishi kelib chiqadi.

4. Kredit kooperativlari boshqarishning demokratik xarakteriga tayanadi. Ularning yakka ovozga ega bo`lgan a’zolari rahbar organlarida ishtirok etishlari mumkin. Tijorat banklarida mulkka vakillik qilishi ularning ustav kapitalidagi ulushlari bilan belgilanadi, bu holat aksionerlik banklari uchun o`ziga xos xarakterga ega. 5. Kooperativlar faoliyatida kredit, savdo va ta’minot funksiyalari o`zaro birgalikda amalga oshiriladi. Banklar nomoliyaviy xarakterdagi operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega emas. Bu cheklovlar kredit kooperativlari uchun o`rnatilmaydi. Germaniyada kredit kooperativlarining barchasi ¼ miqdordagi savdo va ta’minot funksiyalarini amalga oshiradi. Kredit kooperativ tizimi modellari to`g`risidagi faoliyatni tashkil etishning umumiy prinsiplari milliy kredit tizimida zamonaviy holatini xarakterlovchi umumiy xususiyatlarga ega. Birinchidan , barcha mamlakatlarda kredit kooperativlari sektorining tarixiy rivojlanishi qishloq va shahar kooperativlari asosida shakllantirilgan. Ular ko`pgina mamlakatlarda xalq banki nomi bilan yuritiladi. Qishloq kooperativlariga nisbatan ular yuqori saviyadagi tijorat banklari faoliyatining o`ziga xos prinsiplariga rioya qiladi. Kredit kooperativlari ayniqsa qishloq joylarida keng doirada rivojlanmoqda. U AQSHda fermer krediti Tizimi (Farm Credit System – FCS) nomi bilan yuritiladi. Ikkinchidan, har bir milliy kredit tizimida kredit kooperativi tashkilotlari ikkita sinfga ajratiladi. Birinchi sinfga ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun kreditlar berishga mo`ljallangan kreditlar kiradi. Ular fermerlar, kichik tadbirkorlar va boshqa shaxslarni tashkil qiladi, qarzlar ishlab chiqarish va tadbirkorlik maqsadlariga beriladi. Bunday kooperativlarda iste’mol qarzlari keng doirada tarqalmagan. Ammo amaliyotda boshqa nom bilan ishlatiladi. Kredit kooperativi tashkilotlarining ikkinchi sinfi tarkibiga kredit uyushmalari kiradi, ular asosan mijozlarga iste’mol qarzlari beradilar. Bu tashkilotlar jismoniy shaxslarni yaxlit ko`rinishda bir joyga birlashtiradi, joriy iste’mol yoki uy-joy qurilishi maqsadlari uchun qarzlar beradilar. Kredit kooperativlari va kredit uyushmalari, qoidaga ko`ra, o`ziga tegishli bo`lgan Bosh kredit kooperativlari ko`rinishdagi tarkibiy tuzilishga ega.

Kreditlashni tashkil qilish prinsiplari Kreditlashning o`ziga xos qoidalari borki, ular maxsus tamoyillar asosida shakllanadi. Bu tamoyillar tarkibi kreditning qaytuvchanligi, kreditning muddatligi, kreditning ta’minlanganligi, kreditning maqsadliligi, kreditning to`lovliligi, kreditning samaradorligi va differensial yondashuv kabi prinsiplarni tashkil etadi. Kreditning qaytuvchanligi . Kreditni qaytarib berish ikki taraflama jarayonni tashkil etadi. Bu jarayon kreditor uchun ham qarz oluvchi uchun ham bir xil darajadagi manfaatdorlikni ko`zda tutadi. Bu tamoyil bank amaliyotida kreditdan foydalanilganlik uchun hisoblangan foiz summasini kreditorning hisobiga o`kazishda o`z aksini topadi. Kreditor shu yo`l orqali kredit resurslarini yana qaytadan shakllantirib boradi. Kreditning muddatligi . Qarz oluvchiga kreditor muayyan muddatga kredit beradi. Qarz oluvchi bankdan kredit olish paytida uning qancha muddatga berilishi to`g`risidagi tuzilgan kredit shartnomasida bayon etadi. Kredit shartnomasi bank bilan qarz oluvchi o`rtasidagi bitim bo`lib, unda kreditning qaysi muddatga berilganligi, kredit uchun qancha ustama haq to`lanishi va kreditni qaytarish uchun garov ta’minoti yoki kafolatlar qayd qilinadi. Kreditning muddatliligi kreditor uchun ham qarz oluvchi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Agar kreditor tomonidan qarzni foiz bilan birgalikda belgilangan muddatga ko`ra qaytarib olinsa, u holda qarz oluvchining kreditor oldidagi ishonchi mustahkamlanadi, bu holatda qarz oluvchi takroran kredit olishi uchun qulay imkoniyat yaratiladi. Kreditning muddati bo`yicha shartnomada ko`rsatilgan shartlarning buzilish qarz oluvchiga nisbatan iqtisodiy jazo choralarini qo`llashga olib keladi. Kreditning muddatliligi kreditning pulga aylanish davri, tushgan mablag`larning tejamli va qayta ishlatilish muddati, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jo`natish muddati, tovarlarni sotish muddati hamda aylanma mablag`larning doiraviy aylanuvchanlik tezligi bilan bog`liq. Kreditning ta’minlanganligi . Pul massasi bilan ishlab chiqarish o`rtasidagi mutanosiblikning bir me’yorda bo`lishi kreditning ta’minlanganlik prinsipi

yordamida ta’minlanadi. Xo`jalik aylanma mablag`larida ishtirok etuvchi mablag`larning har bir so`miga tovar-moddiy qiymatliklar bir so`mining mos kelishi taqozo etiladi. Banklar tomonidan beriladigan kreditlar tovar-moddiy qiymatliklar va muayyan miqdordagi xarajatlar bilan to`liq ta’minlangan bo`lishi lozim. Iqtisodiyot tarmoqlariga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarning bankka qaytib kelmasligi uchun asos bo`ladi. Bu esa bankning likvidlilik darajasiga va pul muomalasiga jiddiy ta’sir ko`rsatadi. SHu sababli banklar tomonidan beriladigan kreditlar tovar-moddiy qiymatliklar va xarajatlarning ta’minlangan bo`lishiga alohida e’tibor qaratiladi. Garov ta’minoti banklarga kredit qaytarilmay qolgan holatlarda uning qaytarilishini qoplash uchun asos sifatida xizmat qiladi. Kreditning maqsadliligi . Banklardan olingan kreditlar muayyan bir maqsadni amalga oshirish uchun yo`naltirilgan bo`lishi lozim. Kredit muayyan bir (ishlab chiqarish zahiralari, ishlab chiqarish xarajatlari, tayyor mahsulotlar, jo`natilgan tovarlar va hakozo) ob’ektlar uchun bank tomonidan maqsadli ajratiladi. Kreditning to`lovliligi . Banklar tomonidan kreditlar ustama haq undirish maqsadida beriladi. Buning uchun bank qarz oluvchidan foiz shaklida qarz mablag`larini undiradi. Qarzni bank qarz oluvchiga tekindan-tekinga beravermaydi. Foiz – bu berilgan qarzdan undirib olinadigan ustama haqdir. Kreditning miqdori berilgan qarzlarga nisbatan foiz hisobida belgilanadi. Foiz kreditning bahosi bo`lishi bilan birga kreditdan foydalanganlik uchun undiriladigan haqdir. Kreditning to`lovliligi uni to`liq miqdordagi summada o`z egasiga qaytarish zarurligini emas, balki kredit uchun foiz shaklida to`lov bilan birga qaytarilishini bildiradi (imtiyozli kreditlar bundan mustasno). Kreditning samaradorligi. Iqtisodiyotning real tarmog`i yoki korxona tomonidan olingan kredit summasi va unga hisoblangan foizning banklarga qaytarib to`lanishidan qancha miqdorda samardorlikka erishilganligi kreditning samaradorligi prinsipi yordamida aniqlanadi. SHu sababli bank kredit berishdan

oldin berilayotgan kreditning qancha miqdorda samara keltirishini hisob-kitob qilishi lozim. Masalan, investitsion loyihaga yo`naltiriladigan mablag`lar miqdori bankka qancha miqdorda samara keltirgandagina bu loyihaga bank mablag` ajratish mumkin ekanligi maqsad qilib qo`yiladi. Bank amaliyotida kredit samaradorligi mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiining mijozga ajratilgan kreditning o`rtacha hajmiga nisbtan aniqlanadi. Qachonki, bankka kredit resurslari kam miqdorda jalb qilingan bo`lib uning bir so`miga ortiqcha mahsulotlar sotilgan bo`lsa, u kreditning samaradorligi shuncha miqdorda yuqori darajada bo`lishini ko`rsatadi. Kreditning differensial yondashuvi . Kreditlashning mohiyatini o`zida aks ettiruvchi jihatlar kreditning differensial yondoshuvi prinsipiga asoslanadi. Bank kredit munosabatdlarida barcha mijozlarga bir xil ko`rinishda yondoshavermaydi. Masalan, ishonchli mijozlarga kredit ta’minoti talab qilinmasdan ham kreditlar ajratilishi mumkin yoki ishonchsiz mijozlardan kredit qaytimidan ortiqcha qiymatga ega bo`lgan garov ta’minotlari talab qilinishi mumkin. Kredit uchun foiz stavkasini belgilash chog`ida bank mijozlarga turlicha yondashuvlarni amalga oshirishi mumkin. Kredit tizimining barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar Kredit tizimining barqarorligi - bu tizim faoliyati bilan bog`liq bo`lgan sifat parametrlarining takomillashuvi va uning elementlari faoliyatining iqtisodiyot manfaatlariga ta’sir etishini xarakterlovchi kompleks ijobiy jihatdir. Kredit tizimining barqarorligi quyidagi turlarga bo`linadi: 1) moliyaviy barqarorlik; 2) tashkiliy barqarorlik; 3) xodimlar barqarorligi; 4) operatsion barqarorlik; 5) ishbilarmonlik barqarorligi. Kredit tizimining moliyaviy barqarorligi bankning yakuniy faoliyati, resurslari, kapitali, daromadlari va xarajatlari, foyda (zararlari) hamda fondlar bilan

bog`liq bo`ladi. Moliyaviy barqarorlik tarkibida tizimdagi har bir elementning moliyaviy holati o`z aksini topadi. Bu faoliyatning sintetik ko`rsatkichlari indikatorlar orqali ifodalangan bo`lishi mumkin. Moliyaviy barqarorlik iqtisodiyot tizimining muayyan bo`g`ini sifatida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ularning yakuniy faoliyatlarida kamchiliklarga duch kelish mumkin. Bugungi kunga qadar O`zbekiston iqtisodiyotida ham 10 ga yaqin tijorat banklari reestrukturizatsiya qilganligi yoki ular boshqa turdagi tijorat banklariga qo`shib yuborilganligini kuzatishimiz mumkin. Kredit tizimining tashkiliy barqarorligi bankdagi boshqarish apparatining tarkibiy tuzilishi orqali belgilanadi. Bozor iqtisodiyotida kredit tizimining elementlari tarkibining ikki bosqichda bo`lishi, ularning har biri boshqa mamlakat kredit tizimining elementlariga nisbatan alohida farqlanishga ega bo`lishi mumkin. Masalan, bir qator mamlakatlarda kredit muassasalari faoliyatining nazorati Markaziy bankning vazifasiga kiradi va aksincha, ularni nazorat qilish ayrim mamlakatlarda ixtisoslashtirilgan davlat organlarining kompetensiyasiga kiradi. Boshqaruv apparatining tuzilishi turli tarkibiy ko`rinishga ega bo`lishi mumkin. Markaziy banklarda tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash, tartibga solish va nazorat qilish departamenti tashkil etilgan. Bundesbankda (Germaniya) kredit muassasalari faoliyatini nazorat qilish bu bankning vazifasiga kirmaydi va shu sababli uning tarkibida bu kabi o`xshash funksiyalar mavjud emas. Kredit tizimining xodimlar barqarorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu holat O`zbekiston Respublikasi bank tizimini shakllantirishning dastlabki bosqichlarida yuzaga kelgan. Markaziy bank apparatidan yuqori malakali va tajribali xodimlarning ishdan ketib qolish holatlari mamlakat bankining ish faoliyati samaradorligiga, pul aylanmasini tartibga solish sohasiga va bank nazorat sohasiga jiddiy ta’sir ko`rsatadi. Markazi bankdan o`zining oldiga qo`yilgan vaziflarni boshqarishi va tashkil etishi uchun apparatga bo`sh o`rinlarni sifatli xodimlar bilan to`ldirib borish talab etiladi. Kredit tizimining operatsion barqarorligi bank xizmatlari turini ko`rsatish va bozor talabining adekvatli operatsiyalarini amalga oshirish bilan xarakterlanadi.

Raqobotchilik sharoitida kredit tashkilotlarining ahvoli bank xizmatlari va mahsulotlar turlari, shuningdek mijozlar talabiga javob beradigan bank xizmati turlarini ko`rsatish bilan bog`liq. Yirik banklar universal kredit muassasalari sifatida rivojlanishi, bank mahsulotlari va xizmatlari turining hajmini ko`paytirish, turli mijozlarga bank xizmat turlarini ko`rsatish imkoniyati ularning barqarorligini qo`llab-quvvatlaydi. Kichik kredit muassasalari universal bank sifatida xizmatlar turini ko`rsatishning imkoniyati yo`q, ular o`zining ichki imkoniyatlari orqali barqarorlikni ta’minlaydi, bank operatsiyalarining muayyan turdagi assortimentlari bilan ta’minlashga ixtisoslashadi. Ammo ikki holatda ham barqarorlik tushunchasi bank operatsiyalari hajmini amalga oshirishda bankning imkoniyati bilan bog`liq, bu imkoniyat ularning faoliyatini bozor sharoitida samarali ta’minlab berishi mumkin. Kredit tizimining ishchanlik (tijorat) barqarorligi bank tizimi faoliyatini samarali yuritishda muhim ahamiyat kasb etadi. U kredit tizimining oldida turgan maqsadi va vazifalarini amalga oshirishni belgilab beradi. Kredit institutlari o`zining mohiyatiga ko`ra, yagona bank, u o`zining maqsadi va vazifalariga ko`ra muayyan farqlarga ega. Amaliyotda kredit tizimining barqarorligi qator omillar bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Odatda, omil deganda qandaydir jarayonning sababi, harakat kuchi, uning xarakterini ifodalovchi hodisa yoki o`ziga xos xususiyatlar tushuniladi. Barqarorlik tushunchasini aniqlovchi omillarning ko`pchiligi bank tizimi tarkibidagi tijorat banklariga mos keladi. Qoidaga ko`ra, barqarorlik omillari to`g`risida gapirilganda ular ichki va tashqi omilarga murojaat qilinadi, bunda ichki omillar (kompyuterlashtirish) - tijorat banklari uchun; tashqi omillar esa (bank infrastrukturasi, bank raqobati) kredit tizimi uchun mos keladi. Kredit tizimi barqarorligining ichki omillarini 1) tashkiliy omillar; 2) texnologik omillar; 3) iqtisodiy omillar kabi guruhlarga ajratish mumkin. Kredit muassalari barqarorligining tashkiliy omillari guruhiga bank menejmentining holati; innovatsiyaga, o`zgarishga va qayta qurishga bo`lgan

imkoniyat; bank boshqaruvining ichki tarkibiy tuzilishi kabi omillarni kiritish mumkin. Boshqaruv sifatining tahlili bank menejmenti maqsadining muvaffaqiyatga erishishini tashkil etadi. Bank rentabellikka erishi uchun mijozlar talabini resurslar hajmi, tarkibi va xizmatlar sifati bilan maksimal darajada ta’minlash, jamoaning ishlab chiqarish va ijtimoiy muammolarini hal qilishi, balans likvidliligini ta’minlash, xodimlar malakasini oshirishni rag`batlantirish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim bo`ladi. Menejment o`z navbatida ob’ektiv va sub’ektiv omillar yordamida baholanadi. Baholash jarayoni bank faoliyati erishgan natijalarni tahlil qilish bosqichidan boshlanadi. Menejment yordamida bankning aktivlari va passivlari sifati yaxshilanadi, kapitalning etarliligi va likvidlilik darajasi ta’minlanadi. Menejment qonunlar, nizomlar va qoidalarga rioya qilish nuqtai nazaridan baholanadi, unga bank nazorati organlaridagi mavjud hisobotlarning sifati va ularni o`z vaqtida ta’minlash jarayoni kiradi. Ular bilan bir vaqtda olib borilayotgan siyosat, nazorat tizimi, prognozlash, rejalashtirsh va operativ boshqarish imkoniyati nuqtai naziridan menejmentni baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Bank menejmenti o`zining faoliyatida miqdor, sifat va ijtimoiy ko`rsatkichlar orqali namoyon bo`ladi. Bunda miqdoriy ko`rsatkichlarga mijozlar soni, ko`rsatilayotgan xizmatlar turi, depozitlar hajmi, kredit va investitsiya portfelining hajmi; sifat ko`rsatkichlariga - ROA, ROE, mablag`lar aylanmasining aylanuvchanlik tezligi, mijozlar tomonidan berilgan savollarining ta’minlanish darajasi, bank xizmat turlari va ularning sifati; ijtimoiy ko`rsatkichlarga – xodimlar qo`nimsizligi, kasbiy tayyorgarlik darajasi kiradi. Bankning barqarorligini ta’minlovchi texnologik omillar guruhiga zamonaviy bank texnologiyasini rivojlantirish yo`llari, bozoning yangi bank mahsulotlari va xizmatlar turiga bo`lgan talabi kiradi. Ma’lumki, oxirgi 10-15 yilda jahon bank hamjamiyati o`zining amalga oshirayotgan operatsiyalari orqali muhim yangilanishga qadam qo`ydi. Axborotning qog`oz vositalari o`rnini kompyuter jihozlari egalladi, aloqa va kommunikatsiyaning yangi vositalari tezlashdi, bank

xizmatlar turining sifati oshirilmoqda. Bankomatlar, plastik kartochkalar zamonaviy bank tizimining oddiy vositasi bo`lib qolganligini kuzatishimiz mumkin. Bankning barqarorligiga ta’sir qiluvchi iqtisodiy omillar guruhi eng muhim omillar guruhidan biri bo`lib hisoblanadi. Ma’lumki, bankning ahvoli kapitalning etarliligi, aktivlar va passivlar sifati, foydalilik va likvidlilik darajasi bilan o`zaro chambarchas bog`liq. Bu omillar bank faoliyatinining barcha tomonlarini izohlab beradi va uning barqarorligining umumiy mezoni sifatida xizmat ko`rsatadi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

O'xshashlar

Kredit bo’yicha foiz stavkalar va unga ta’sir qiluvchi omillar

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar

Tovarlar sifatiga ta’sir qiluvchi omillar va ularning fizik xususiyatlari

Kredit va kredit tizimi

Tovarlar sifatini shakllantiruvchi va saqlash davrida ularni sifatiga ta’sir qiluvchi omillar.