Me’yoriy (normativ) xarajatlar hisobi va «standart-kost» tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Me’yoriy (normativ) xarajatlar hisobi va «standart-kost» tizimi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.025390625 KB

Ko'chirib olish

Me’yoriy (normativ) xarajatlar hisobi va «standart- kost» tizimi Reja: Me’yoriy (normativ) xarajatlar hisobi va «standart-kost» tizimi  Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda normativ usuldan foydalanish.  Chetlanishlar hisobi – xarajatlarni nazorat qilishdagi muhim vosita

Boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritishda xarajatlarni hisobga olish va ularni boshqarish muhim ahamiyat kasb etadi. To’g’ri, moliyaviy hamda ishlab chiqarish hisobi obyekti sifatida xarajatlar belgilangan tartibda hisobga olinadi va ularni tashkil etish hamda yuritish uchun o’rnatilgan shakllarda ular to’g’risida ma’lumotlar turli xil hisobotlar, shuningdek jadvallar ko’rinishida shakllanadi. Lekin, boshqaruv hisobi – bu nafaqat o’tgan davr ko’rsatkichlarini hisobga olish va ularni tahlil qilishni, balki xo’jalik yurituvchi subyektning istiqboldagi ko’rsatkichlarini ham ko’ra bilishni, ularni oldindan boshqara olishni, tegishli vaqtlarda talab qilinadigan bo’lsa, ularning ayrim moddalariga o’zgartirishlar kiritib borishni ham talab qiladi. Shuning bilan birgalikda boshqaruv hisobida xarajatlar mohiyatiga to’g’ri baho berish va uni boshqaruv qarorlari ta’siriga tushirish uchun, moliyaviy va ishlab chiqarish hisoblarida ularni hisobga olishda foydalaniladigan usullari va yondashuvlaridan ham foydalaniladi. Ana shunday usullardan biri - xarajatlarni hisobga olishning normativ usulidir. Dunyoning rivojlangan juda ko’p mamlakatlarda ham xuddi shunday yondashuv mavjud. Ammo, iqtisodiy adabiyotlarda xarajatlarni hisobga olishning normativ usulini – bu moliyaviy va ishlab chiqarish hisobini yuritishda foydalaniladigan usul, shuning uchun boshqaruv hisobi – bu ishlab chiqarish hisobi deb talqin qilinadigan noto’g’ri yondashuvlar ham mavjud. Bu usul chet mamalakatlarda juda ko’p ishlatilganligi uchun ham, juda ko’p mamlakatlarda uni qulay bo’lishi uchun "Standart-kost" tizimi, deb ham ataydilar. Boshqaruv hisobi manfaati jihatidan qaraladigan bo’lsa, oddiy qilib aytganda, "Standart-kost" tizimi boshqaruv tomonidan xarajatlarni rejalashtirish va ularni nazorat qilish uchun ishlatiladigan quroldir. U o’z o’zidan xarajatlarni hisobga olish tizimi sifatida ishlatilmaydi, jarayon bo’yicha tannarx hisob-kitob uslublari, yoki ularning har qanday kombinatsiyalarida buyurtma sifatida ishlatilishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyekt «Standart-kost» tizimini to’liq qo’llaganda, sotilgan mahsulotlar tannarxi va zahira hisobiga ta’sir etuvchi barcha xarajatlar amalga oshirilgan xaqqoniy xarajatlar ko’rinishida emas, balki oldindan aniqlangan xarajat yoki me’yoriy ko’rinishda ifodalanadi. Xarajatlar xarakati va

hisob tizimiga kiritilgan me’yoriy xarajatlar «xarajat - hajm - daromad» ko’rsatkichlari bilan birgalikda byudjetlarni nazorat qilishda ma’lumotlar manbaini ta’minlaydi. Bu usuldan – xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarishning turli qirralarida va maxsus ishchilarning ish faoliyatini baholashda, har xil ishlab chiqarish istiqboli variantlarini ko’rib chiqishda va byudjetni tayyorlashda foydalaniladi va bu usul, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulotga (bajarilgan ishga, ko’rsatilgan xizmatga) sotish bahosini belgilashda yordam beradi. «Standart-kost» tizimi rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarish kompaniya va xo’jalik yurituvchi subyektlarining deyarlik barchasida qo’llaniladi. Lekin, bu tizimda qo’yilgan maqsadga erishishda omillarning mohiyatini va ta’sirini baholash turli mamlakatlarda turlicha (jadvalga qarang). Masalan, ahamiyatlilik darajasiga qarab tizimda tutgan o’rni AQShda Kanadada Yaponiyada Angliyada Xarajatlarni boshqarish 1 1 1 2 Baholarni belgilash va baho siyosati 2 3 2 1 Byudjetli rejalashtirish va uni nazorat qilish 3 2 3 3 Moliyaviy hisobotni tayyorlash 4 4 4 4 Me’yoriy xarajatlar (standard costs) - oldindan obdan hisoblanilgan, bir dona mahsulotni tayyor holga keltirish uchun zarur bo’lgan xarajatlarni hisoblab belgilash usuli. Me’yoriy xarajat hisobi va ishlab chiqarish xarajati hisoblari o’zaro o’xshash bo’lsa ham, ularning har birining o’ziga xos xususiyatli tomonlarini bilish, shuningdek bir-biridan farqiga borish kerak. Me’yoriy xarajatlar va byudjet xarajatlari orasida kontseptual farq yo’q. Nazariy jihatdan olib qaraganda ular bir xil aniqlanadi. Lekin, amaliyotda «me’yoriy xarajatlar» atamasi, odatda tugallangan maxsulot biriligiga tegishli, «byudjet xarajati» esa umumiy miqdorga bog’liq bo’ladi. «Standart-kost» tizimidan foydalanishning asosiy yutug’i iqtisodiy hisobotni o’z vaqtida va tahliliy jihatdan qulay tarzda yozib borishdir.

Boshlanishda me’yorlardan foydalanish hisobotni olib borish uchun haqiqiy chiqimlarni hisoblash tizimiga ko’ra katta xarajat kerak bo’ladiganga o’xshaydi. Lekin, me’yoriy xarajatlarni qo’llash hisobga olishni soddalashtiradi. Masalan, materiallar (turli narxli partiyalar) haqidagi bir oydagi ma’lumotlarni qo’shib yig’ish mumkin, shuningdek har bir ishchi tomonidan aniq bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanishi lozim bo’lgan vaqt miqdorini belgilash va umuman barcha to’g’ri mehnat xarajatlari me’yorini avvaldan aniqlash mumkin. «Standart-kost» tizimidan foydalanilganda individual me’yorlarni o’rnatish (tuzish)dagina qo’shimcha xarajatlar paydo bo’ladi, lekin bunday qo’shimcha xarajatlar miqdori juda kam bo’ladi. Ko’pchilik me’yorlar oylar bo’yicha va xatto yillar davomida o’zgarishsiz qo’llaniladi. Uni o’zgartirish zaruriyati faqat quyidagi hollarda yuzaga keladi: mahsulot konstruktsiyasi o’zgartirilganda, yangi buyumni yasashni o’zlashtirishda, yangi texnologik jarayon joriy qilish maqsadida mashina - uskunalar almashtirilganda va shu kabi holatlarda. Albatta, har qanday xo’jalik yurituvchi subyektda, uning faoliyat turi va mulk shaklidan qat’iy nazar, uning mutaxassislari va rahbarlari tomonidan optimal me’yorlar belgilangan bo’lishiga qaramasdan, amaliyotda bari-bir haqiqiy xarajatlar sodir bo’ladi. Haqiqiy xarajatlar miqdori esa aksariyat paytda me’yoriy ko’rsatkichlar miqdoridan farq qiladi. Xaqiqiy va me’yoriy ko’rsatkichlar farqi me’yordan “chetlanish” deyiladi. Agar me’yordan chetlanish aniqlansa, mutaxassis uning vujudga kelish sabablarini aniqlashi kerak bo’ladi. Bu jarayon me’yordan “chetlanishlar tahlili” deb yuritiladi hamda bu jarayon xarajatlarni nazorat qilish va butun xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarish uchun foydali qurol hisoblanadi. Me’yoriy xarajatlarning e’tiborga olinishi lozim bo’lgan quyidagicha ko’rsatkichlari mavjud: 1. Ideal (nazariy) me’yor . Bu ko’rsatkichlar asosan uskunalarning maksimal darajada foydali bo’lishiga asoslanadi va bunda ish to’xtamaydi, buzilish bo’lmaydi, deb qaraladi. Bunda mavjud ishlab chiqarish quvvati uchun mumkin bo ’ lgan xarajatlar minimal

bo ’ lishi kerak . Byudjetni ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish zahiralari tannarxini baholash maqsadida ideal me ’ yor qo ’ llanilmaydi , chunki amaliyotda ideal holat kam bo ’ ladi . Lekin , bunday me ’ yorlarni qo ’ llash , raqobat muhiti keskinlashib borayotgan va buning natijasida mahsulot sifatini uzluksiz oshirib borish talabi oshayotgan hozirgi taraqqiyot davrida , rivojlangan mamlkatlarda ko ’ proq ishlatilmoqda . 2. Asosiy ( birlamchi , bazaviy ) me ’ yor . Bunday ko ’ rsatkichning o ’ zgartirilishiga deyarlik ruxsat etilmaydigan – ular e ’ tolon sifatida belgilab olinadi . Amaliyotda juda kam uchraydi. 3. Real me’yorlar . Bu ko’rsatkich amaliyotdagi barcha holatlarni hisobga olib tayyorlanadi va shuning uchun ham undan aksariyat hollarda samarali foydalaniladi. Bu me ’ yorlar o ’ zlarida asosli tarzda o ’ rtacha sharoitlarni aks ettiradi . Masalan : mehnat bo ’ yicha me ’ yoriy ish kunida tanaffus , ishlab chiqarish davomida asboblarni qayta moslash uchun to ’ xtatish hisobga olinadi va h . k . Ishlab chiqarilayotgan har qanday mahsulot birligi bilan bog ’ liq bo ’ lgan me ’ yoriy xarajatlar ana shu olti element orqali hisobga olinadi : 1. To’g’ri materiallarning me’yoriy bahosi; 2. To’g’ri materiallarning miqdori; 3. Me’yoriy ish vaqti (to’g’ri mehnat xarajatlari); Me’yorlashtirilgan xarajatlar klassifikatsiyasi Ideal, nazariy Birlamchi (baza) Real1 2 3

4. To’g’ri mehnat to’lovining (vaqtining) me’yoriy mezoni; 5. Shartli o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajati koeffitsienti me’yori;6. Shartli doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy koeffitsienti. Materiallar sarfining me’yoriy xarajatlari. Ular materiallar me’yoriy bahosining to’g’ri materiallarning me’yoriy miqdoriga ko’paytmasi bilan aniqlanadi. To’g’ri materiallarning me’yoriy bahosi – ushbu hisobot davridagi ma’lum bir aniqlangan to’g’ri materiallar uchun xarajat bahosining mukammal miqdorini ifodalaydi. Sotib olish agenti barcha to’g’ri materiallarning me’yoriy baholarini o’rnatish uchun javobgar. U me’yoriy bahoni aniqlashda baholarning barcha mumkin bo’lgan oshishini, materiallar bozoridagi miqdoriy o’zgarishlarini hisobga olishi hamda materiallarni yetkazishning yangi manbalari va boshqalarni e’tiborga olishi kerak. Shuningdek, u barcha amaliy sotib olishlarni bajarishi va baholar farqi natijasida bo’ladigan materiallar sarfi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishi lozim. 2 To ’ g ’ ri material xarajatlarining me’yorlashtirilgan miqdori (soni) 3 Me ’ yorlashtirilgan ish vaqti ( to ’ g ’ ri ish vaqti sarfi ) 4 Ish vaqtining me’yorlashtirilgan ma’lum pul miqdori 5 O ’ zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yorlashtirilgan koeffitsienti 6 Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yorlashtirilgan koeffitsienti Materiallar sarfining me’yoriy miqdori – bu bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun ishlatilishi kerak bo’ladigan materiallar miqdorini oldindan aniqlashdir. Bir ko’rinishda unchalik qiyindek ko’rinmasada, uni aniqlash eng murakkab masalalardan hisoblanadi. Unga mahsulotlarning muxandislik Me’yorlashtirilgan to ‘ g ‘ ri material xarajatlari1 Bir dona ishlab chiqarilgan mahsulotga to ‘ g ‘ ri keladigan me’yorlashtirilgan xarajatlar 6 elementdan iborat bo ‘ ladi:

tafsirlanishi, materiallar sifati, mashina va uskunalarning yoshi va unumdorligi hamda ishchilarning tajribasi va malakasi ta’sir etadi. Materiallarning me’yoriy miqdorini aniqlashda ma’lum miqdorda mahsulotning chiqitga chiqishi va yo’qotilishi mumkinligini e’tiborga olish lozim. Odatda bu me’yoriy mezonni ishlab chiqarish menejerlari, buxgalter yoki yo’qotishni hisoblovchilar o’rnatadilar va ular tomonidan bu jarayonga ishlab chiqarish uchun muxandislar hamda materiallarni sotib olish agentlari va mashina operatorlari jalb qilinadi. To’g’ri mehnat xarajatlari me’yori. To’g’ri mehnat uchun zarur bo’lgan xarajat me’yori to’g’ri mehnat uchun sarflanishi lozim bo’lgan vaqt miqdorining to’g’ri mehnat uchun to’lanishi belgilangan mablag’ miqdorlari ko’paytmasi sifatida aniqlanadi. Ish vaqti me’yori – ishlab chiqarilishi mo’ljallanayotgan mahsulotning bitta partiyasi yoki bir donasini bajarish (ishlab chiqarish) uchun kerak bo’lgan har bir stanok, bo’lim uchun kerak bo’lgan vaqt miqdori sifatida hisoblanadi. Odatda ish vaqti mezoni bitta miqdor uchun soatning kichik qismi sifatida belgilab olinadi. Ish kuchi malakasi o’zgarsa yoki mashina va uskunalar almashtirilsa mehnat xarajati me’yorining miqdori o’zgartiriladi yoki qayta ishlab chiqiladi. To’g’ri mehnat haqini to’lash me’yori. Har bir jarayon yoki ish turini bajarish uchun hisobot davrida to’lanishi belgilanayotgan mehnat xarajatlarini ifodalaydi. Amaliyotda mehnat haqini to’lash oson aniqlanadi, chunki ular mehnat shartnomasida qayd qilingan yoki xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari tomonidan belgilab qo’yilgan bo’ladi. Har bir ishchi razryadi uchun maosh oralig’i (diapozon) belgilangan bo’lib, bu diapozon ichida ham turlicha bo’lishi mumkin va ular har bir jarayon uchun o’rta me’yoriy maosh bilan aniqlanadi. Agar, mahsulotni ishlab chiqargan ishchi haqiqiydan kam olsa ham haqiqiy mehnat xarajatini hisoblashda maosh to’lash me’yoridan foydalaniladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari me’yori. Bu xarajat me’yorlari koeffitsientlarni hisoblash orqali amalga oshiriladi. Koeffitsientlarni hisoblash esa avval amalga oshirilgan ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash koeffitsientini hisoblashga o’xshaydi. Lekin bitta asosiy farq bor – u ham bo’lsa umumishlab

chiqarish xarajatlari ikki qismdan iborat: shartli o’zgaruvchan va shartli o’zgarmas (shartli doimiy) xarajatlar bo’lib, ularni hisoblash uchun turli manbalardan foydalaniladi. Shartli o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy koeffitsienti. U rejalashtirilgan o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari miqdorini asosiy mezon sifatida rejalashtirilayotgan koeffitsientga (masalan, mashina-soat miqdoriga, asosiy ishlab chiqarish jarayonida band bo’lgan ishchilarning ish haqi miqdoriga va sh.k.) bo’lib aniqlanadi. Umuman olganda deyarlik barcha rivojlangan mamlakatlarda ana shu borada mezon sifatida uchta ko’rsatkichdan biri tanlab olinadi. Bular: mashina soat, asosiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar ish haqi miqdori yoki ishlab chiqarish xarajatlari miqdori. Bunda boshqa asosdan ham foydalanish mumkin. Shartli doimiy umumishlab chiqarish xarajatining me’yoriy koeffitsienti. U doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari miqdorining odatdagi ishlab chiqarish quvvatiga (bu holda to’g’ri mehnat sarfi soat me’yorida aniqlanadi) nisbati sifatida aniqlanadi. Odatdagi (normal) quvvatdan asosiy mezon sifatida foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki, u ko’proq real holatni o’zida aks ettiradi va shunga muvofiq uning ishonchlilik darajasi yuqori bo’ladi. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda normativ usuldan foydalanish Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari, nafaqat rahbar, balkim shu xo’jalik yurituvchi subyekt bilan u yoki bu darajada bog’langan xodim, ishchi, xizmatchi albatta uning moliyaviy holati, istiqboldagi rejalari bilan qiziqadi va umuman kelajakda bu xo’jalik yurituvchi subyektni nimalar kutayapti degan savollar ustida doimo bosh qotiradi. Boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish ana shu kabi savollarga aniq va istalgan paytda javob berishga xizmat qilishi lozim. Buni qay tarzda amalga oshirish imkoniyati borligini quyida, amaliyotga yaqin bo’lgan oddiy misolda ko’rib chiqishga harakat qilamiz. Buning uchun albatta, xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan bir qator ko’rsatkichlar miqdori haqidagi ma’lumotlar talab qilinadi.

Ishlab chiqarilishi belgilanayotgan mahsulot birligi uchun uning tannarxi ma’lum bo’lsa - mahsulot bahosini belgilash uchun asosiy boshqarish qarorlarini qabul qilish, xarajat va foydalarni rejalashtirish va xarajatlar ko’rsatkichlarining asosiy moddalari o’zgarishini kuzatib turish hamda ishlab chiqarish zahirasini xohlagan vaqtda aniqlash mumkin bo’ladi. Misol. Xo’jalik yurituvchi subyekt ruchkalar ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlar me’yorini aniqlayapti: to’g’ri materiallar xarajati har bir ruchka uchun - bitta (0,040 kv. metr) plastmass korpusdan va ruchkani harakantlantiruvchi qismdan iborat bo’ladi. Shundan, to’g’ri materiallar xarajati bir metr kvadrat uchun - 90 so’mni va bitta harakatlantiruvchi mexanizm uchun 2,50 so’mni tashkil qiladi. To’g’ri mehnat xarajatlari - shtampalash sexida, bitta ruchka uchun - 0,01 soatni va yig’ish sexida - 0,05 soatni tashkil qiladi. To’g’ri mehnat xarajatlarining bir soatlik me’yorlashtirilgan pul miqdori, shtamplash sexida – 80 so’mga va yig’ish sexida 100 so’mga teng. Umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy koeffitsientlari quyidagicha: o’zgaruvchan xarajatlari qismi uchun, bir soatlik mehnat xarajatlari miqdoridan 135 so’mga va doimiy xarajatlari qismi uchun – 90 so’mga. Shu misol shartlaridan kelib chiqadigan bo’lsak, bir dona ruchkaning me’yorlashtirilgan ishlab chiqarish tannarxi quyidagicha bo’ladi: Yechimi: Xarajatlar turlari va markazi Bahosi, so’mda 1 To’g’ri material xarajatlar: a) Plastmassa (90 so’m x 0,040 metr kvadrat) b) Bir dona xarakatlantiruvchi mexanizm 3,60 2,50 2 To’g’ri ish haqi xarajatlari: a) shtamplash sexida (0,01 soat/qalam x 80 so’m) b) yig’ish sexida 0,80 5,00

(0,05 soat/qalam x 100 so’m) 3 Umumishlab chiqarish xarajatlari: a) o’zgaruvchani (0,01 + 0,05) = 0,06 x 135 so’m b) doimiysi (0,01 + 0,05) = 0,06 x 90 so’m 8,10 5,40 Bir dona ruchkaning me’yorlashtirilgan ishlab chiqarish tannarxi (1+2+3) 25,40 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan bir dona mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 25 so’m 40 tiyinga teng bo’lmoqda. Navbatdagi masala, uning sotish bahosini belgilab olish. Agar shu ko’rsatkich belgilab olinsa, yuqorida qayd qilganidek, mahsulotni sotishdan olinadigan daromadni, xarajatlarni hisoblash va olinadigan daromaddan to’lanadigan soliq miqdorlarini hisoblash va nihoyat sof foydani ham hisoblab topish mumkin. E’tibor qilingan bo’lsa, ushbu misolni yechish jarayonida ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan bir dona mahsulotning nafaqat ishlab chiqarish tannarxini, shuningdek boshqa bir qator muhim amallarni ham bajarilgan va me’yorlar hisoblangan, ko’rsatkichlar topilgan. Xususan, bir qator me’yorlarning ishlash mexanizmini kuzatilgan, xarajatlarni alohida turlari bo’yicha hisobga olish hamda ishlab chiqarish tannarxini hisoblash tartibi keltirilgan. 6 Chetlanishlar hisobi – xarajatlarni nazorat qilishdagi muhim vosita Mulkchilik shakli va faoliyat turidan qat’iy nazar, xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarish va rahbarlikni tashkil qilish, uning samarasini ana shu xo’jalik yurituvchi subyektdagi har bir alohida olingan bo’limlar faoliyatini to’g’ri baholash va bunda ulardagi xarajatlar miqdori ustidan qanday nazorat tizimi o’rnatilganligi bilan uzviy bog’liqdir. Mahsulotni ishlab chiqarishga, ularning sotilishiga hamda ko’rsatilgan xizmatlar uchun rahbarlar kabi, ishlab chiqarishning turli bo’g’inlarida mas’ul hisoblanadigan barcha menejerlar ham javobgardirlar. Ular hamma vaqt nima bo’lishi kerak edi (rejalashtirilayotgan yoki me’yoriy xarajatlar), haqiqiy holatda

nima yuz berdi (haqiqatdagi xarajatlar) – doimo solishtiriladi. Ana shu solishtirishlar natijasida nafaqat alohida olingan bo’g’inlar, balki butun xo’jalik yurituvchi subyekt miqiyosida aniq holat tafsiloti yuzaga keladi. Aniq holatni bilishgandan keyin unga yarasha qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari ham asosli bo’ladi, uning ta’siri seziladi (rag’batlantirish, jarima solish, mukofotlar belgilash va shu kabi tadbirlarni amalga oshirish orqali). Buning uchun esa ana shu haqiqiy holat tafsilotini aniq bilish uchun qanday ishlar bajarilishi lozimligini har bir xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari o’ziga aniq tasavvur qilib olishi lozim. Bu borada quyidagilarni e’tiborga olishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Ta’kidlab o’tilganidek, me’yoriy va haqiqiy xarajatlar orasidagi farq - chetlanish deyiladi. Chetlanish miqdori va ularning vujudga kelishi sabablarini aniqlash chetlanishlar tahlili, deb ataladi. Har qanday xo’jalik yurituvchi subyektda istalgan sohadagi chetlanishlarni aniqlash va uning sabalarini tahlil qilib ko’rish jarayoni, shu borada muhim sanaladigan - barcha ko’rsatkichlarning faoliyat boshlanishi davriga byudjeti (rejasi) hamda haqiqiy holati to’g’risidagi axborotlarni haqqoniy aks ettiradigan ma’lumotlar manbai shakllanishidan boshlanadi. Shu kurs doirasidagi oldingi boblarimizda xo’jalik yurituvchi subyektlarda alohida olingan sohalar bo’yicha byudjetlarni (ishlab chiqarish byudjeti, sotuv byudjeti, tijorat xarajatlari byudjeti, pul oqimlari byudjeti va sh.k.) tuzish hamda xo’jalik yurituvchi subyekt bo’yicha bosh byudjetni shakllantirish, shuningdek har bir alohida olingan byudjetning asosiy ko’rsatkichlarini rejalashtirish jarayonini ko’rib chiqqan edik. Ana shu boblarda e’tiborga olingan quyidagi tushunchalar: turg’un (o’zgarmaydigan) byudjet; egiluvchan byudjet; davriy byudjet ko’rsatkichlari mohiyatini yana bir bor esga olish lozim bo’ladi. Ana shundan keyin chetlanishlar tahlili jarayonini boshlash mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991.

2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

O'xshashlar

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari

Budjet tashkilotlarida moliyalashtirish, pul mablag‘lari va xarajatlar hisobi

Boshqaruv hisobini ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog'liqligi