Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1358 KB

Ko'chirib olish

Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari Reja: 1. Boshqaruv hisobi kontseptsiyasi 2. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobini tashkil etish tajribasi

1. Boshqaruv hisobi tizimida xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash 1.1. Xarajatlarning kelib chiqish joylari va javobgarlik markazlari bqyicha boshqaruv hisobini tashkil etish Javobgarlik markazlari bo’yicha hisob yuritish g’oyasini birinchi bo’lib 1952 yilda Jon Xiggins olg’a surdi. Uning fikricha, javobgarlik markazlari bo’yicha hisob yuritish - bu bevosita xarajatlarni boshqarish hisobidir. Bunda hisob natijalari markaz hisobotida to’planadi va aks ettiriladi. Quyidagi mashhur qoida ham J. Xiggins nomi bilan bog’liq: korxonaning har bir tuzilmaviy birligini u javob berishi mumkin bo’lgan va nazorat qiladigan faqat va faqat o’sha xarajatlar yoki daromadlar to’ldirib turadi. O’zbekiston iqtisodiy adabiyotiga “javobgarlik markazi” atamasi yaqinda kirib keldi va darhol qizg’in bahslarga sabab bo’ldi. Ayrim iqtisodchilarning hisoblashlaricha, xarajatlarning kelib chiqish joyi, xarajatlar markazlari va javobgarlik markazlari bir xil tushunchadir hamda ular faqat sinonimligi atamalari bilangina farq qiladi. Boshqa olimlar esa arzimagan tafovut yuzasidan ularning bo’linishini maqsadga muvofiq emas, deb o’ylashdi. Uchinchi guruh olimlar esa aksincha, ularni bittama-bitta qarab chiqishni taklif etadilar. Masalan, P.S. Bezrukixning yozishicha, ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni “xarajatlarning yuzaga kelish joylari” (tsexlar va boshqa tuzilmaviy bo’linmalar) bo’yicha, keyin esa hisob ob’ektlari bo’yicha guruhlashtirish kerak. Agar xarajatlarning kelib chiqish joylari - bu shubhasiz, o’sha hisob ob’ektining o’zi ekanligi e’tiborga olinsa, muallif ularni bittama-bitta sanab o’tilgan boshqa ob’ektlardan ajratib olishga harakat qiladi. V.B. Ivashkevich xarajatlarni kelib chiqish joylariga (“xarajatlar joyi”) ishlab chiqarish bo’linmalarini kiritadi, xarajatlar markazlariga esa - asbob-uskunalar guruhlarini, mashinalarni, ish joylarini kiritadi. U xarajatlar joylari va markazlari tushunchalarini bir xil ma’noda emasligini alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, “xarajatlar joylarini ishlab chiqarish sohasida xarajatlar yuzaga kelishining

birlamchi markazlari yig’indisi sifatida qarab chiqish lozim” S.A. Stukov G’arb hisobi tuzilmasi to’g’risida fikr yuritar ekan “Korxonaning barcha tsex va bo’limlari, odatda, mutlaqo hisob-kalkulyatsion (ammo ishlab chiqarish emas) bo’linmalarni namoyon etuvchi markazlarga taqsimlangan”-deb ta’kidlaydi. Boshqa iqtisodchilar butun diqqat-e’tiborlarini xarajatlar markazlariga qaratadilar, bu bilan ular xarajatlarning kelib chiqish joylarini birlashtirib yuboradilar. Masalan, S.S. Satubaldinning fikricha, “urushdan keyingi yillarda AO’Sh sanoat firmalarida ishlab chiqarish xarajatlari ustidan nazoratni kuchaytirish uchun tsexlar yoki mahsulotlar bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlari o’rniga xarajatlar markazlari bunyod etila boshlandi”. AO’Sh tajribasini umumlashtirar ekan, N.G. Chumachenko shunday xulosaga keldi: “xarajatlar markazi xarajatlar tahlili hisobining mazkur xarajatlar ustidan nazorat o’rnatish uchun belgilanadigan birlamchi bo’g’inini o’zida namoyon etadi. Xarajatlar markazi tashkiliy birlik bilan mos kelishi mumkin (tsex, bo’lim, bo’linma bilan) yoki bu tashkiliy birliklarning yanada kasrlashgan bo’linmalari bo’lishi mumkin. Foydalaniladigan asbob-uskunalar, ekspertizalar va funktsiyalarni bajarishning yagonaligi xarajatlar markazlarining ajralib chiqishi uchun asos hisoblanadi”. Bizning nazarimizda xarajatlar markazlarining asosiy ajralib chiqish tamoyillari tsexlarda foydalaniladigan jihozlar va bajariladigan operatsiyalar yagonaligiga erishish qiyinligiga ishora qiladi. Zamonaviy korxonalarning yirik tsexlari xarajatlar yagona maqsadli yo’nalishi bilangina cheklanib qolmaydi. V.F. Paliy o’zining “Kalkulyatsiyalash asoslari” monografiyasida xarajatlar markazlarini o’z funktsiyalari va ishlab chiqarish operatsiyalarining bir xilligi, texnik jihatdan jihozlanishi va mehnatning tashkil etilish darajasi, xarajatlarning yo’naltirilganligi bilan farq qiluvchi birlamchi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatuvchi birliklar sifatida ta’riflaydi. Uning fikricha, xarajatlarni yanada batafsillashtirish, xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish va kalkulyatsiyalashtirish aniqligini oshirish maqsadida ularni hisob ob’ektlari miqyosida ajratish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

V.F. Paliy korxonalar xo’jalik hisobi bo’linmalarini ham ana shu javobgarlik markazlariga kiritadi, uning fikricha, “javobgarlik markazi-reja va me’yoriy hujjatlar ustidan nazoratni, jamoa va yakka shaxs mas’uliyati hamda tannarxni pasaytirishga manfaatdorlikni ta’minlovchi (javobgar shaxslar va xo’jalik hisobidagi bo’linmalar bo’yicha ishlab chiqarishga ketgan) xarajatlarni guruhlash zarur”. Turli mualliflarning yuqorida bayon etilgan fikrlarini umumlashtirar ekanmiz, shuni ta’kidlash lozimki, “xarajatlar markazi” va “javobgarlik markazi” atamalari ikki turli tushunchani anglatadi, shu bois, ularni sinonim sifatida qo’llash mumkin. Shu munosabat bilan biz L.V. Sokolovning “javobgarlik markazini xarajatlarning kelib chiqish markazidan farqlash zarur. Masalan, tsexdagi yoritish xarajatlari xarajatlarning kelib chiqish joyi, elektr energiyasi sarfini yozib boruvchi schetchik ko’rsatkichiga javob beruvchi xodim javobgarlik markazidir” degan fikrini to’la qo’llab-quvvatlaymiz. Bizning fikrimizcha, xarajatlar markazi - bu korxona segmenti yoki faoliyati sohasidir. Javobgarlik markazi ham - korxona segmenti bo’lib, unga ko’ra ishlab chiqarish xarajatlari bilan bir qatorda olingan daromad yoki uni investitsiyalash jarayoni nazorat qilinadi. “Javobgarlik markazlari” da ko’rsatkichlarning shakllanish jarayoni uchun rahbar javobgardir. Javobgarlik markazlari bo’yicha hisobning asosiy maqsadi har bir javobgarlik markazi bo’yicha faoliyat xarajatlari va daromadlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish hamda ular bo’yicha mavjud og’ishishlarni muayyan shaxs zimmasiga yuklashdan iborat. Boshqarish nuqtai-nazaridan korxonaning javobgarlik markazlariga bo’linishi, nazarimizda, muayyan vaziyat xususiyati bilan belgilanishi va quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak: - javobgarlik markazlari korxonaning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmasi bilan bog’langan bo’lishi: - har bir javobgarlik markazida faoliyat hajmini aniqlash, xarajatlarni hisoblash va ularni taqsimlash uchun baza vazifasini bajarishi;

- har bir javobgarlik markazi menejerlarining vakolatlari va javobgarligi sohasi aniq belgilanishi zarur. Menejer faqat o’zi nazorat qila oladigan ko’rsatkichlar uchun javob beradi; - har bir javobgarlik markazi uchun ichki hisobot shakllarini o’rnatilishi; - javobgarlik markazi menejerlari o’tgan davr uchun markaz faoliyati tahlilini o’tkazishda va kelgusi davrga rejalar (byudjetlar) tuzishda faol ishtirok etishlari lozim. Bundan tashqari, korxonani javobgarlik markazlariga bo’lishda tegishli markazlar rahbarlarining e’tirozlariga ta’sir qila oladigan ijtimoiy-psixologik omillarni hisobga olmoq zarur. Shuni nazarda tutish lozimki, ishlab chiqarish korxonasini javobgarlik markazlariga bo’lish tarmoq xususiyatlari, ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va uni tashkil etilishi, dastlabki materiallar, ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibi, texnik jihozlanish darajasi va boshqa omillarga bog’liq. Korxonani tashkiliy tuzilma doirasida boshqarishni tashkil etishning chiziqli, funktsional, chiziqli - funktsional va matritsali shakllarini ajratib ko’rsatish mumkin. Chiziqli boshqarish deganda “vertikal bo’yicha” boshqarish tushuniladi, bunda quyida turuvchi bo’g’inlar qat’iy ravishda yuqorida turuvchi bo’g’inlarga bevosita bo’ysunadi. Odatda, chiziqli tizim ishlab chiqarish tsexlari va korxona bo’linmalarini boshqarish uchun xarakterlidir. Funktsional boshqarish - bu alohida funktsiyalar bo’yicha boshqarishdir (moliya, ta’minot, sotish, kadrlar, loyiha- konstruktorlik va texnologik ishlovlar, ish yuritish, tashqi iqtisodiy aloqalar va hokazolar). Amaliyotda boshqarishning chiziqli-funktsional tuzilmasi eng ko’p qo’llaniladi. Bunday tuzilma doirasida chiziqli bo’linmalar mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha asosiy faoliyat bilan shug’ullanadi, ixtisoslashgan funktsional bo’linmalar esa (marketing bo’limi, reja-moliya bo’limlari, kadrlar bo’limi) asosiy bo’linmalarga xizmat qiladi. Bu holda boshqaruvning ixtisoslashuvi, uning tamoyillari birgalikda to’laroq amalga oshiriladi hamda tayyorlanadigan

qarorlarning yuksak darajaliligi va har bir ishlab chiqarish bo’g’iniga yoppasiga rahbarlik qilish ta’minlanadi. Matritsali tuzilmada funktsional bo’linmalar bilan birga muayyan ishlab chiqarish vazifalarini hal etish uchun maxsus organlar (loyiha guruhlari) tuziladi. Bu guruhlar boshqaruvning turli darajalaridagi alohida funktsional bo’linmalar mutaxassislaridan tarkib topadi. Matritsali tuzilmaning afzalligi shunda namoyon bo’ladiki, u korxona ichkarisidagi to’siqlarni bartaraf etish imkonini beradi, bu esa funktsional ixtisoslashish rivojiga xalal bermaydi. Funktsional-qiymat tahlili (FO’T) guruhining vujudga kelishi ham bunga misol bo’lishi mumkin. Uning maqsadi eng kam xarajat qilgan holda eng yaxshi sifatli va zamonaviy, yangi buyumni ishlab chiqarishga erishishdir. Boshqarishni tashkil etishning matritsali shakli yuqori darajada rahbarlarning hamjihatlikdagi faoliyatini, markazlashgan guruh a’zolarini shaxsiy qobiliyatlarini namoyon bo’lishi uchun sharoitlar yaratadi. Mazkur tashkiliy tuzilmaga muvofiq javobgarlik markazlarini tuzish (tsex, bo’lim, uchastka) har bir bo’linma faoliyatini muayyan shaxslar mas’uliyati bilan bog’lashga, har bir bo’linma natijalarini baholashga va ularning korxona faoliyati natijalariga qo’shgan hissasini aniqlashga imkon beradi. (6-chizma). Bu bo’linmalar bo’yicha boshqaruv hisobini tashkil etish uchun ularni quyidagi belgilardan kelib chiqqan holda tasniflash zarur: - vakolatlar va javobgarlik hajmi; - markaz bajaradigan funktsiyalar. Vakolatlar va javobgarlik hajmidan kelib chiqqan holda javobgarlik markazlarini xarajatlar , sotish , foyda va investitsiyalar markazlariga bo ’ lish maqsadga muvofiqdir .

Xarajatlar markazi - bu faqat xarajatlarning maqsadli sarflanishiga ma’sul bo’lgan korxonaning bo’linmasidir (masalan, ishlab chiqarish tsexi, konstruktorlik byurosi va h.k.). Shunday markaz doirasida boshqarish maqsadida ishlab chiqarish xarajatlarini rejalashtirish, me’yorlashtirish va hisobini tashkil etish amalga oshiriladi. Xarajatlar markazini, o’z navbatida, boshqariladigan va erkin xarajatlar markazlariga bo’lish lozim. Boshqariladigan xarajatlar markazining rahbari, eng avvalo, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni eng kam miqdorga keltirishga javob beradi va uning faoliyati mahsulot birligiga ketgan me’yoriy va haqiqiy xarajatlarni taqqoslash yo’li bilan baholanadi. Erkin xarajatlar markazi faoliyatini baholash uchun mezon belgilash murakkabdir, chunki korxona rahbariyati bunday markazlar xarajatlari hajmiga ta’sir qila olmaydi. Konstruktorlik byurosi, kimyoviy-texnik nazorat laboratoriyasi va h.k.lar erkin xarajatlar markazlariga misol bo’la oladi.

Boshqariladigan xarajatlar markazi uchun mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa bo’limlar o’rtasida samarali munosabat o’rnatiladi. Shunday markazlarning xarajatlarini boshqarish oldindan tuzilgan moslashuvchan byudjetlar yordamida amalga oshiriladi. Sotish markazi javobgarlik markazining bir turi hisoblanib, bu bo’linmada rahbar faqat tushumga javob beradi. Shu munosabat bilan sotishdan olinadigan tushum, shuningdek uni belgilovchi ko’rsatkichlar: sotish hajmi va baho asosiy nazorat qilinadigan ko’rsatkichlar hisoblanadi. Javobgarlik markazlari bo’yicha boshqaruv hisobini tashkil etish shuni ko’rsatadiki, har bir bo’linma faoliyati natijalarini baholash uchun muayyan javobgarlik markazining olishi kutilayotgan foydasi hajmini belgilash zarur. Bunday sharoitda javobgarlik markazlari doirasida foyda markazlari tuzish alohida ahamiyatga ega. Foyda markazi - bu bo’linma rahbari xarajatlar va foyda uchun javob beradigan markazdir. Bunday markazlarda daromad va xarajatlar - ishlab chiqarilgan mahsulot puldagi ifodasi bo’lib, foyda esa - daromad va xarajat o’rtasidagi farq hisoblanadi. Foyda markazi menejeri sotish hajmi va bahoni, shuningdek, xarajatlarni nazorat qiladi. Foyda markazi - bu kichik ko’rinishdagi korxona iqtisodidir. Foyda markazi bo’yicha boshqaruv modelidan foydalanish ko’pgina korxonalarda foyda uchun javobgarlikni nomarkazlashtirishga imkon beradi. Foyda markazi, o’z navbatida, bir qancha xarajatlar markazlaridan tashkil topish mumkin. (7-chizma).

Foyda markazini moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, shuningdek, rejalashtirilgan foyda olish jadvali (operatsion byudjet) yordamida boshqarish mumkin. Investitsiyalar markazi - bu rahbar nafaqat daromadlar va xarajatlarga, balki kapital quyilmalarga ajratilgan mablag’larga ham javob beradigan bo’linmadir. Amaliyotda sof foydasini investitsiya qilish huquqiga ega bo’lgan bunday markazning maqsadi nafaqat foyda olish, balki sarflanadigan mablag’larning rentabelligi, investitsiyalarning daromadliligi va xususiy mablag’ning ortishiga erishish ham hisoblanadi. Investitsiyalar markazi faoliyatini rejalashtirilgan foyda olish jadvali (operatsion byudjet), shuningdek, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot, balans yordamida boshqarish mumkin. Javobgarlikning asosiy markazlari bevosita mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanadi. Ularning xarajatlari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi. Asosiy ishlab chiqarish brigadalari va tsexlarini, sotish bo’limini ana shunday markazlarga kiritish mumkin. Javobgarlikning yordamchi markazlari javobgarlikning asosiy markazlariga xizmat qilishi uchun tashkil etiladi. Bu markazlarning xarajatlari avval javobgarlikning asosiy markazlari bo’yicha taqsimlanadi, shundan keyingina asosiy markazlarning umumiy xarajatlari mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi tarkibiga kiritiladi. Ma’muriy-xo’jalik bo’limini, texnik nazorat bo’limini,

ta’mirlash tsexini, asbob-uskunalar ustaxonasi va boshqalarni shunday markazlar jumlasiga kiritish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, javobgarlik markazlarini aniqlashda korxona texnologik tuzilmasini e’tiborga olish, uni gorizontal va vertikal ko’rinishlarga ajratish zarur. Birinchisi, markaz uchun javobgar har bir shaxs faoliyati doirasi bilan chegaralanadi, ikkinchisi boshqaruv qarorlari qabul qilishga vakolatli shaxsning harakatlarini ko’zda tutadi. Javobgarlik markazlarining har biri bir vaqtda xarajatlar, daromadlar, foyda yoki investitsiyalar markazi bo’lishi mumkin. Markaz rahbari vazifalarni bajarish bo’yicha qabul qilingan majburiyatlar bilan birga moliyaviy javobgarlikni ham o’z zimmasiga olishi shart. Bunda har bir markaz o’ziga tayinlangan turli funktsiyalarni bajarishi mumkin (ishlab chiqarish, marketing, texnik xizmatlar, hisob, nazorat va h.k.). Mazkur holatda, muayyan funktsiyalar yoki vositalar emas, balki xodim yoki ma’muriyat javobgarlik markazi ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Korxona javobgarlik markazlarini gorizontal va vertikal ko’rinishlarda ko’rib chiqish, korxona bo’linmalari rahbarlarini ularning markaziy boshqaruvi xodimlari bilan birgalikda hisobga olish imkonini beradi. (8-chizma).

Shunday qilib, javobgarlik markazlari - bu boshqaruv hisobi tizimida muhim ob’ekt hisoblanib, boshqaruv xodimlari xatti-harakatini tashkil etishga yo’naltirilgan yangi psixologik talqindir. Uning asosiy maqsadi nazoratdan ko’ra ko’proq o’z-o’zini boshqarishni tashkil etishda boshqaruv xodimlariga yordam berishdan iboratdir. 1.2. Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash usullari Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish muammosi respublikamiz va chet ellik mutaxassis olimlarining diqqat markazida bo’lib kelgan. A.S. Sotivoldiev, A.X. Pardaev, A. Abdullaev, E. Akramov, H.N. Musaev, A.N. Musaev, R.R. Radjapov, O. Jumanov, N. Jo’raev, A.K. Ibragimov, A. Usanov, MDH va xorijlik olimlardan I.A. Basmanov, P.S. Bezrukix, R.Ya. Vaytsman, E.G. Gilde, A.A. Dodonov, A.Sh. Margulis, I.S. Matskevichyus, A.S. Narinskiy, P.P. Novichenko, K. Druri, R. Entoni, I.A. Lamikin, V.D.

Novodvorskiy, V.F. Paliy, S.A. Stukov, A.D. Trusov, N.G. Chumachenko, A.D. Sheremet va boshqa taniqli iqtisodchi olimlarning ilmiy tadqiqotlari shunga bag’ishlangan. Sobiq sho’rolar tizimidan meros qolgan an’anaviy xo’jalik aloqalarining uzilishi, narxlarning oshishi, birinchi navbatda, xomashyo, energiya va transport xizmatlariga baholarning oshishi, tannarxning keskin ko’tarilib ketishiga, ishlab chiqarish hajmining kamayishiga, ko’p hollarda esa korxona faoliyatining to’xtab qolishi va ularni tugatilishiga olib keldi. Mazkur muammolarni hal etish ko’p jihatdan boshqaruv hisobining, xususan, xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning ta’sirchan tizimini tashkil etishga bog’liq bo’lib qoldi. Shu munosabat bilan mahsulot tannarxini kalkulyatsiyasi hisobi usullariga olimlarning nuqtai-nazarlarini aniqlab olish va o’z fikrimizni bayon etish maqsadga muvofiqdir. Ya.V. Sokolov turli mualliflar nuqtai-nazarini umumlashtirib, mazkur muammoga to’rtta yondashuvni ajratib ko’rsatadi: - kalkulyatsiya xarajatlar hisobini shart qilib qo’yadi; - xarajatlar hisobi kalkulyatsiyani shart qilib qo’yadi; - kalkulyatsiya va hisob bir-biriga o’xshaydi; - kalkulyatsiya va xarajatlar hisobi bir-biriga bog’liq bo’lmagan tushunchalardir. Mazkur muammo bo’yicha turli nuqtai-nazar vakillari o’z fikrlarini qanday asoslashini ko’rib chiqamiz. Birinchi nuqtai-nazar vakillari qatoriga A.Z. Popov, N.A. Blatov, V.A. Bunimovich va boshqalar kiradi. Ular o’z qarashlarini mahsulot tannarxi buxgalteriya hisobining asosiy manbai, korxona faoliyatining sintetik ko’rsatkichi hisoblanishi bilan asoslaydilar. Binobarin, mahsulot tannarxini hisobga olish xarajatlar hisobini yuritish zaruriyatini shart qilib qo’ydi. Ularning fikricha, mahsulot tannarxi - bu maqsad, xarajatlar hisobi esa - maqsadga erishish vositasi hisoblanadi. Mahsulot tannarxini aniqlash chog’ida mutaxassislarni birinchi navbatda,

xarajatlar hisobi tartibi va ularni turli qaydnomalarda aks ettirilishi haqidagi axborot emas, balki ko’proq xarajatlarning o’zi haqidagi axborot qiziqtiradi. Bunda taxminiy yoki rejaviy tannarxni aniqlayotganda buxgalteriya hisobining haqiqiy ko’rsatkichlaridan, odatda, foydalanilmaydi. Ikkinchi nuqtai-nazar vakillari qatoriga K.I. Arnold, D.A. Mudrov, V.I. Stotskiy, R.Ya. Vaytsman, M.X. Jebrak va boshqalar kiradi. O’z nuqtai-nazarlarini asoslashda ular asosiy dastak qilib mahsulot tannarxini hisobga olish uchun birinchi galda uni tashkil etuvchilarni qayd etish, ya’ni xarajatlar hisobini yurgizish zarurligini, shundan keyingina kalkulyatsiya qilinishini oladilar. Ularning fikricha, xarajatlar hisobini kalkulyatsiya shakllantirmaydi, balki aksincha, xarajatlar hisobi mahsulot tannarxini ahamiyatini oshiradi. Bu yondashuvda xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya hisobi qat’iy ajratib qo’yilgan bosqichlar deb qaraladi: - xarajatlar hisobi birlamchi, kalkulyatsiya esa ikkilamchi. Bunda xarajatlar hisobi kalkulyatsiyasiz, kalkulyatsiya esa xarajatlar hisobisiz mavjud bo’la olmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday yondashuv olimlar tomonidan ikki tomonlama tanqidga uchradi: - metodologiya va kalkulyatsiya qilish hisobi maqsadlari o’rtasida chegara paydo bo’ladi; - bir tomondan xarajatlar hisobi bo’yicha, ikkinchi tomondan - mahsulot haqiqiy tannarxini kalkulyatsiya qilish bo’yicha hisob ishlarida bir-birini takrorlash holati paydo bo’lishi mumkin. Uchinchi nuqtai-nazar vakillari S.F. Ivanov, N.V. Bogorodskiy, A.Sh. Margulis va boshqalar oldingi yondashuvni to’la inkor etadilar. Masalan, A.Sh. Margulis yozadiki, “kalkulyatsiya qilish metodi xarajatlar hisobi metodidan uzilib qolishi, buning ustiga metodning iqtisodiy asosda xarajatlarni aniqlash va o’rganishga yondashuv sifatida texnik hisob-kitob varianti bilan almashtirilishi, kalkulyatsiya jarayonining ta’sirini pasayishi uni hisob bazasidan sun’iy ravishda ajratib qo’yishni anglatadi”. Bunday yondashuvda xarajatlar hisobi maqsadi deb boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun axborot taqdim etish emas, balki mahsulot tannarxini kalkulyatsiya

qilish tan olinadi. P.P. Novichenko mazkur nuqtai-nazarni qo’llagan holda xarajatlar hisobi usullarini va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullarini ajratishni taklif qiladi. Biz xarajatlar va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullarini turli tushunchalar degan nuqtai-nazarni qo’llovchi iqtisodchilarning fikrlarini qo’llab- quvvatlaymiz. Shu o’rinda Ya. V. Sokolovning “…xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyani to’la bir-biridan ajratib qo’yish zarur degan fikri to’g’ri fikrdir, chunki bu holda quyidagilar e’tirof qilinadi: 1) haqiqiy xarajatlar hisobi bo’lishi mumkin, ammo kalkulyatsiya bo’lmasligi ham mumkin; 2) haqiqiy xarajatlar hisobi bo’lmasligi ham mumkin, ammo kalkulyatsiya bo’lishi mumkin. Bizningcha, kalkulyatsiya hisobi va xarajatlar hisobi chambarchas bog’liqligiga qaramay, ular hisob sharoitining alohida bosqichlari hisoblanadi, ulardan har biri o’z maqsadi va ob’ektiga ega. S.A. Shenkov ta’kidlaydiki, rasmiy hujjatlarda ham, maxsus iqtisodiy adabiyotlarda ham “Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi metodi” atamasining biron-bir tugal tafsili yo’q. Shu bois, u mazkur atamani “Tannarx hisobi metodi” atamasi bilan almashtirishni taklif qiladi. Bizningcha, biron-bir tushunchalar mohiyatini to’g’ri anglash uchun ular ko’zlagan maqsad va tadqiqot ob’ektlarini ko’rib chiqish zarur. Xarajatlar hisobi va tannarx kalkulyatsiyasi turli maqsadlarni ko’zlaydi. Xarajatlar hisobining maqsadi korxona rahbarlari o’z vaqtida sifatli boshqaruv qarorlari qabul qilishlari uchun ularga axborot etkazib berish hisoblanadi. Kalkulyatsiyaning maqsadi esa, mahsulot (ishlar, xizmatlar) birliklarining tannarxini hisoblashdir. Xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya bir-biridan o’z ob’ektlari bilan ham farq qiladi. Xarajatlar hisobi ob’ekti ular kelib chiqqan joy (javobgarlik markazlari), ya’ni korxona, tsexlar, xo’jalik hisobidagi brigadalar, qayta ishlovchilar,

buyurtmalar, konveyer va h.k.lar hisoblanadi. Xarajatlar hisobi ob’ektini tanlashga texnologik jarayonlar xususan, ishlab chiqarish namunasi, tuzilma, boshqaruv tizimi, ichki xo’jalik hisobining ahvoli va boshqalar ta’sir ko’rsatadi. Kalkulyatsiyaning ob’ektlari esa korxona ishlab chiqaradigan mahsulotlarning ayrim turlari, ishlar va xizmatlardir. Amaliyotda kalkulyatsiya va xarajatlar hisobi ob’ektlari ko’pincha bir-biriga mos kelib turadi. Bunday holatda mahsulot birligi tannarxini hisoblash uchun hisob ob’ekti bo’yicha aniqlangan xarajatlarning umumiy summasi tayyorlangan mahsulotlar miqdoriga bo’linadi. Xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyaning mohiyati, o’zaro munosabati haqidagi turli nuqtai-nazarlarni taqqoslab chiqqach, ularning usullarini ko’rib chiqish lozim. Bu masala bahsli bo’lganligi sababli, avvalo turli adabiy manbalar bo’yicha qiyosiy jadval tuzib olish maqsadga muvofiqdir. (3-ilova). Ilovadan ko’rinib turibdiki, ayrim iqtisodchilar (P.S. Bezrukix, V.A. Beloborodova, A.A. Dodonov, A.Sh. Margulis, I.P. Poklad, A. Djumanov, M. Ostanaqulov, A.X. Pardaev, A.S. Sotivoldiev, Yu.M. Itkin) xarajatlar hisobi usullari va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullarini alohida tushunchalarga ajratmaydilar, balki ularni bitta deb tasavvur qiladilar. Boshqa mualliflar esa (I.A. Basmanov, E.K. Gilde, A.A. Rizaqulov, R. Narziev, S.B. Qodirxonov, N.S. Sanaev) ularni ikki mustaqil usul deb qaraydilar. N.G. Chumachenko va P.P. Novichenko xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya qilish usullarini farqlaydilar. Bizningcha, ishlab chiqarish korxonalarida xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini aniqlash turli usullar bilan tashkil etilishi mumkin. Ularning barchasini birgalikda quyidagi belgilar bilan turkumlash mumkin. (9-chizma). - xarajatlarni baholash usuli bo’yicha; - ishlab chiqarishning texnologik jarayonlariga nisbatan xarajatlar salmog’i bo’yicha; - xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritishning to’liqligi bo’yicha.

Bu usulning afzalligi unda hisob-kitoblarning oddiyligidir. O’uyidagi sabablarni mazkur usulning kamchiliklariga kiritish mumkin: - foydalanilgan zahiralar miqdori va ularga qo’yilgan baholar nazorati uchun me’yorlarning mavjud emasligi; - og’ishishlarni sabablari, aybdorlari, joyini aniqlash va tahlil etishning imkoniyati yo’qligi; - ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar hisob-kitoblari faqat hisobot davri oxirida o’tkazilishi mumkin va h.k. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ usuli xarajatlar hisobi normativ usulining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu usulni qo’llash quyidagi afzalliklarga ega: har bir xarajat turi bo’yicha norma va normativlarning o’rnatilganligi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar birligi tannarxining normativ kalkulyatsiyasini tuzish, amaldagi normalar va ulardan og’ishishlar bo’yicha

xarajatlar hisobini yuritish. Faqat miqdor bo’yicha normalardan foydalanganda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Bunda, M f - xarajatlarning normativ miqdori; M hx - haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi. Sarflangan resurslardan ehtiyojga muvofiq normada foydalanilganda quyidagi formulani qo’llash mumkin: Bunda, M xb - sarflangan resurslarning bahosi o’zgarishi natijasida og’ishishlar. Sarflangan resurslarning miqdori va bahosi bo’yicha normalardan foydalanib, haqiqiy xarajatlarni quyidagi formula yordamida aniqlanadi: H x = (F zx ± M xb ) x (M m ± M ch ) Bunda, M M - normativ miqdor; M 4 - haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi (sarflangan resurslar miqdori o’zgarishi sababli). Xarajatlar hisobining normativ usuli normativ kalkulyatsiyalarni har bir buyum bo’yicha majburiy dastlabki tuzilishini ko’zda tutadi, ular hisobot davri boshida amal qiluvchi xarajatlar normalari bazasida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik tadbirlarni tadbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangilanishi bilan normativ kalkulyatsiyalar ham yangilanadi. Normativ usulda xarajatlar normalar doirasida va ulardan og’ishishlar bo’yicha olib boriladi. Mavjud og’ishishlar haqidagi axborot mahsulot tannarxini shaklantirish jarayonida tezkor ta’sir o’tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun katta ahamiyatga ega. Ushbu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarxi har bir modda bo’yicha normalardan og’ishishlarni qo’shish yoki ayirish yo’li bilan hisoblanadi.

Normativ usuldan muvaffaqiyatli foydalanish uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur: - resurslarning barcha turlari bo’yicha normativ bazani aniqlash; - normativ kalkulyatsiyalarni oldindan tuzish; - xarajatlarning kelib chiqish joylari , normalardan og ’ ishishlarni aybdorlari va normalarning o ’ zgarishini sabablari bo ’ yicha ishlab chiqarish xarajatlarini qayd etuvchi birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish ; - har bir ishlab chiqarish bo ’ linmasi va butun korxona bo ’ yicha mahsulotlar tannarxini shakllantirish ustidan o ’ rnatilgan nazorat natijasi bo ’ yicha tezkor boshqaruv qarorlari qabul qilish va xulosalar chiqarish bo ’ yicha ishlarni tashkil etish . Normativ usul ombor xo’jaligini to’g’ri tashkil etishni ham talab qiladi. Bunda omborni og’irlik o’lchov jihozlari bilan ta’minlash, ishlab chiqarish bo’linmalarini esa - suv, gaz bug’, elektr quvvatini iste’mol qilish uchun o’lchov asboblari bilan ta’minlash, mahsulotlar nomenklaturasini ishlab chiqish, birlamchi hujjatlar va boshqa tashkiliy-texnik tadbirlarni sifatli rasmiylashtirishdan iborat. Normativ usul umuman xarajatlarni boshqarish vazifasini samarali hal etadi. Bu usulning asosiy afzalligi quyidagilardan iborat: - normativ kalkulyatsiyalar tuzish, haqiqiy miqdorlarni normativ miqdorlar bilan taqqoslash orqali xarajatlar ustidan nazorat o’rnatish imkoniyati; - haqiqiy xarajatlarning normativ xarajatlardan og’ishishidagi yuzaga kelish joylari, sabablari hamda aybdorlarini aniqlash va tahlil qilish imkoniyati; - faqat hisobot davri oxiridagina emas, balki ishlab chiqarish jarayonida ham tezkor choralar ko’rish imkoniyati va h.k. Bu usulning kamchiliklariga esa hisob-kitob ishlarining mehnattalabligi va xarajatlarni normadan og’ishishlari bo’yicha hisob yuritish zaruriyatini kiritish mumkin. Rejali (taxminiy) tannarx usuli bilan xarajatlar hisobini tashkil etishda mahsulotlar birligiga sarflanadigan taxminiy xarajatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Bunda rejali tannarx mavjud ishlab chiqarish resurslarini hisobga

olgan holda -materiallar, yoqilg’i, energiya, ish haqi xarajatlari va boshqa xarajatlarni progressiv normalaridan kelib chiqib tashkil etiladi. Ushbu usulning asosiy afzalligi shundan iboratki, rejali xarajatlar erishilgan natijaga emas, balki kelgusidagi taxminga asoslanadi. Bunda texnologiya xarajatlaridan, kelgusi davrga mol etkazib beruvchi va birjalarning baholar haqidagi ma’lumotlari, ekspert baholari va h.k.dan foydalaniladi. Rejali (taxminiy) tannarx bo’yicha xarajatlar hisobi usuli barcha ijobiy xususiyatlarini saqlab qoladi, biroq ularga qaraganda ko’proq qo’shimcha afzalliklarga ega, normativ hajmlarga nisbatan rejalashtirilgan hajmlarini chuqurroq asoslanganligi, taxminlar aniqligi nazorat samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. Texnologik jarayonga nisbatan xarajatlar hisobini jarayonli va buyurtmalar bo’yicha tashkil etish mumkin. Xarajatlar hisobini jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz. Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlov mahsuloti keyingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot sanaladi yoki tashqariga sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor mahsulotlarni haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo’yicha, hisob-kitob yoki mahsulotni sotish baholari bo’yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida -2100- “O’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar” nomli aktiv schetda aks ettiriladi. Yarim tayyor mahsulotsiz variantda har bir qayta ishlov bo’yicha, asosan, faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi. Yuqoridagi usulni qo’llashda tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash, uning tugash paytini aniqlash muammo hisoblanadi. Fikrimizcha, bu muammoni hal qilish uchun O’zbekiston Respublikasi 4-sonli «Tovar-moddiy zahiralari» nomli BHMS normativ hujjatida keltirilgan AVECO (average cost method of

valuation) va FIFO (FIFO method of valuation) usullaridan foydalanish lozim. AVECO usulini qo’llashning muhim talabi, tugallanmagan ishlab chiqarish davr boshiga boshlangan bo’lib, hisobot davri oxirigacha tugallangan bo’lishi lozim. FIFO usulida davr boshida mavjud bo’lgan tugallanmagan ishlab chiqarish tugatilib, keyin yangi materiallar sarflanishi mumkin. (9-jadval). Masalan, pishloq tannarxini aniqlash uchun jarayonli tannarx aniqlash usulini qo’llash samara beradi. Ishlab chiqarish jarayoni bir bosqichli bo’lib, dastlab xomashyo hisoblangan materiallar so’ngra tayyor mahsulotga aylanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i har bir xarajat moddasi bo’yicha baholanadi. (9-jadval). Xarajatlar hisobining buyurtmali usuli xususiy va mayda turkumli ishlab chiqarishda, shuningdek, tajriba-eksperimental ishlab chiqarishda va ta’mirlash ishlarida qo’llanishi mumkin. Buyurtmali usulning mohiyati, bir yoki bir xildagi mahsulotlarning uncha katta bo’lmagan turkumini tayyorlashda har bir buyurtma bo’yicha alohida xarajatlar hisobi amalga oshiriladi. Buning uchun har bir buyurtmaga buxgalteriyada alohida kartochka ochiladi, unda buyurtma bo’yicha xarajatlar buyurtmani bajarishning butun muddati mobaynida hisobga olinadi. Bevosita xarajatlar birlamchi hujjatlar asosida tsexlar va buyurtmalar bo’yicha hisobga olinadi. Bunda har bir buyurtma uchun alohida birlamchi hujjatlar rasmiylashtiriladi. Bilvosita xarajatlar korxonada mutanosib ravishda qabul qilingan taqsimot bazasiga binoan taqsimlash yo’li bilan mahsulotlar tannarxiga kiritiladi. Buyurtmani bajarish davrida xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarish sifatida hisobga olinadi.

9-jadval Jarayonli usul bilan tugallanmagan ishlab chiqarishni hisobga olgan holda mahsulot tannarxini aniqlash (FIFO va AVECO usullari asosida) T /r Ko’rsatkichlar Hisob-kitob Jami tonna so’mda 1 2 3 4 5 1 . Hisobot davri boshiga qoldiq 6 9000000 2 . Ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot 105 157500000 3 . Hisobot davri oxiriga qolgan qoldiq 3 4500000 4 Chorak bo’yicha jami 108 162000000 1 . FIFO usuli bo’yicha: To’liq tugallangan mahsulot, tonna 108 2 . Hisobot davri boshiga qolgan shartli mahsulot birligi miqdori, tonna 6 3 . Hisobot davri oxirida qolgan shartli mahsulot birligi miqdori, tonna 3 4 . Shartli mahsulot birligi miqdori, tonna (108+3-6) 105 5 Jami mahsulotning tannarxi, so’m 157500000 6 . Bir birlik mahsulotning tannarxi, so’m/kg 1500 1 . AVECO usuli bo’yicha: To’liq tugallangan mahsulot, tonna 108 2 . Hisobot davri oxirida qolgan shartli mahsulot birligi miqdori, tonna 3 3 . Hisobot davri boshiga qolgan shartli mahsulot birligi miqdori, tonna 6 4 . Shartli mahsulot birligi miqdori, tonna (108+3) 111 5 . Hisobot davri boshiga qoldiq mahsu - lotiga to ’ g ’ ri keladigan xarajatlar , so ’ mda 900000 0 6 . Chorak bo’yicha jami 162000 00 0 7 . Jami mahsulotning tannarxi, so’m 9000000+1620000000 =171000000 8 . Bir birlik mahsulotning tannarxi, so’m/kg 1540,54 Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni tugagandan keyin kartochka yopiladi va buyurtmani bajarishga ketgan xarajatlar hisoblab chiqiladi . Bu xarajatlardan qaytarilgan chiqindilar , mutlaqo brak va foydalanilmagan materiallarni omborga qaytarish xarajatlari chiqarib tashlangach , buyurtma

bo ’ yicha ishlangan mahsulotning haqiqiy tannarxi kelib chiqadi . Agar buyurtmaga muvofiq bir necha xil buyum tayyorlansa, haqiqiy xarajatlar summasini ishlab chiqilgan mahsulot miqdoriga kalkulyatsiya moddalari bo’yicha bo’lish bilan bir birlik mahsulotning tannarxi aniqlanadi. Ko’pincha korxona amaliy faoliyatida jarayonli usul bilan bir qatorda buyurtmali usulning unsurlarini birgalikda qo’llovchi aralash tizimlardan foydalaniladi. Bunday tizimlar turkumli va seriyali mahsulot ishlab chiqarishlarda qo’llaniladi. Jumladan, operatsiyalar bo’yicha tannarx aniqlash usuli istiqbolli aralash tizimlardan biri hisoblanib, unda xarajatlarni hisobga olishning asosiy ob’ekti operatsiya hisoblanadi. Umumishlab chiqarish xarajatlari mazkur operatsiyadan o’tgan mahsulot birliklari o’rtasida asosiy ishlab chiqarish xodimlarining asosiy ish haqi salmog’iga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Asosiy materiallarga ketgan xarajatlar ham buyurtmali usul kabi mahsulotning muayyan turi tannarxiga kiritiladi. Operatsiyalar usulining afzalligi kalkulyatsiyani texnologik sharoitga yaqinlashtirishdan iborat. Xalqaro amaliyotda korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining schetlar tizimida tannarxni shakllantirish usuliga qarab xarajatlar hisobini to’liq yoki cheklangan tannarx (marjinal daromad usuli) bo’yicha tashkil etishlari mumkin. To’liq tannarx bo’yicha xarajatlar hisobi usulida mahsulot tannarxiga doimiy va o’zgaruvchan, bevosita va bilvosita xarajatlarga bo’linishidan qat’iy nazar, korxonaning barcha xarajatlari kiritiladi. Bevosita mahsulotga kiritib bo’lmaydigan xarajatlar avval ular kelib chiqqan javobgarlik markazlari bo’yicha taqsimlanadi, keyin esa tanlangan bazaga mutanosib ravishda mahsulot tannarxiga kiritiladi. Ko’pincha taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi, ishlab chiqarish tannarxi va h.k.lar hisoblanadi. To’liq tannarx bo’yicha xarajatlar hisobi usuli faqat birgina buyumni ishlab chiqarish va sotish munosabati bilan korxona sarflaydigan barcha xarajatlar haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Masalan, korxona “A” buyumni ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi va bu buyum birligini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar 57,80 so’mni tashkil etadi. Agar buyum bahosi 70 so’m bo’lsa, “A”

buyum birligini sotishdan korxona oladigan foyda 12,20 so’mni tashkil etadi. Mazkur usul mamlakatimizda keng tarqalgan va moliyaviy hisob hamda soliqqa tortish bo’yicha normativ hujjatlar talablari va O’zbekistonda yuzaga kelgan an’analarga mos keladi. Biroq, mazkur usul buyum birligi tannarxi mahsulot ishlab chiqarish hajmi o’zgarganda sodir bo’ladigan o’zgarishni hisobga olmaydi. Xo’jalik yuritishning hozirgi sharoitida cheklangan tannarx ya’ni marjinal usul bo’yicha xarajatlar hisobi usuliga alohida e’tibor berilishi zarur. Bu usulga muvofiq mahsulot tannarxiga korxona xarajatlarining hammasi kiritilmaydi, balki uning bir qismi - o’zgaruvchan xarajatlar kiritiladi. Ushbu usulda doimiy xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritmaydilar va shunday xarajatlar yuzaga kelganda o’sha davr foydasini kamaytirishga yo’naltiriladi. Aniq tasavvur hosil qilish uchun quyidagi misolni ko’rib chiqamiz. “A” buyum birligini ishlab chiqarish va sotishga qilingan korxona xarajatlari so’mda quyidagicha: 1. Baho 70,00 2. O’zgaruvchan xarajatlar 42,00 3. Marjinal daromad (1q-2q) 28,00 4. Doimiy xarajatlar 15,80 5. Foyda (3q-4q) 12,20 Misoldan ko’rinib turibdiki, buyum birligidan olingan marjinal daromad 28,00 so’m (70,00-42,00) ni tashkil etadi va o’ziga xos yalpi foyda-brutto foydasini namoyon etadi. Doimiy xarajatlarni marjinal daromadni kamaytirishga hisob qilingandan keyin operatsion foyda-netto foydasi hosil bo’ladi. Amaliyotda marjinal daromad ancha faol rol o’ynaydi va butun mahsulot kabi alohida buyum rentabelligining umumiy darajasini ifodalaydi. Binobarin, mahsulotlarning sotish bahosi va o’zgaruvchan xarajatlar summasi o’rtasidagi farq qancha ko’p bo’lsa, marjinal daromad va rentabellik darajasi ham shuncha baland bo’ladi. Bundan tashqari, xarajatlarning doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linishi korxona faoliyatini boshqarish va tahlil qilishda muhim

ahamiyat kasb etadi, jumladan u assortiment siyosati, zararli faoliyat yuritgan holda yopib qo’yish yoki inqirozga uchraganligini e’lon qilish haqida qaror qabul qilish uchun zarur. Bu usulning asosiy afzalligi doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarning birlashishidan iborat. Bu xarajatlarni boshqarish quyidagi eng muhim vazifalarini hal etish imkonini beradi: - mahsulot yoki buyurtma bahosining quyi chegarasini aniqlash; - mahsulot turlari foydaliligini qiyosiy tahlili; - mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturini aniqlash; - mahsulot yoki xizmatlarning o’z mahsuloti va ularni chetdan sotib olish o’rtasidagi tafovut; - ishlab chiqarish texnologiyasining iqtisodiy nuqtai-nazardan qulayligini tanlash; - korxona raqobatbardoshliligi zahirasi hamda zararsizlik nuqtasini belgilash va h.k. Samarali faoliyat yuritish, ishlab chiqarishni rejalashtirish va tartibga solish xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullariga bog’liq. Sutni qayta ishlash korxonalarida mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari texnologiya va ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilishni taqozo etadi. Hozirgi paytda tarmoqda oddiy, jarayonli (shu jumladan, bo’linmali) va buyurtmali usullar xarajatlarni hisobga olish va tannarxni aniqlashning normativ usuli bilan bog’lab olib borilmoqda. Kalkulyatsiya ob’ektlarini belgilashda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlariga muvofiq ularning nomi, yog’lilik darajasi va idishning turiga qaraladi. Masalan, bir metr sig’imdagi qog’oz idishdagi 3,2%lik yog’lilikka ega sut, 0,5 metr sig’imdagi polietilen idishdagi 20%lik yog’lilikdagi smetana, 250 g og’irlikdagi o’rama qog’ozli yog’sizlantirilgan tvorog va h.k. Kalkulyatsiya birligi bo’lib, bir tonna (tsentner) mahsulot, sut-konserva ishlab chiqarishda esa-bir tuba, bir ming dona banka hisoblanadi. 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schetining har bir mahsulot turlariga ochilgan

analitik schetlarida xarajatlar belgilangan xarajat moddalari bo’yicha hisobga olib boriladi. Analitik schetlar sut qayta ishlashdan o’tadigan texnologik jarayonlar bo’yicha ochiladi. Xarajat moddalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizomga muvofiq olib boriladi. Xomashyo va asosiy materiallar sut va pishloq sanoatida bazis yog’liligi 3,6% bo’lgan sut hisoblanadi, shuningdek, xomashyoga qaymoq smetana, tvorog ham kiritilsa, materiallar tarkibiga shakar, uzum, tsukat, vanilin, kofe, kakao poroshogi va boshqalar kiradi. Qaytariladigan chiqindilar mahsulot tannarxini aniqlashda chiqarib tashlanadi. Ularga ayron, zardob, paxta kabi qaymoq, saryog’ va tvorogdan olinadigan qaytariladigan chiqindilar kiradi. Tranport-tayyorlov xarajatlari qabul punktlarini saqlash va sut mahsulotlarini qayta ishlash korxonalariga tashib keltirish xarajatlarini o’z ichiga oladi. g’rdamchi materiallar texnologik maqsadlar uchun sarflanib, ular jumlasiga filtrlovchi to’qimalar, turli fermentlar, ximikatlar, dezinfektsiyalovchi va yuvish vositalari, o’rash materiallari, bir martalik idishlar xarajatlari kiradi. Yuqoridagilardan tashqari sut sanoatida quyidagi xarajat moddalari ham mavjud: - texnologik maqsadlar uchun yoqilg’i va energiya; - ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi; - ishlab chiqarish ishchilarining qo’shimcha ish haqi; - ijtimoiy sug’urta va ta’minotga ajratmalar; - mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari; - umumishlab chiqarish xarajatlari; - brakdan yo’qotishlar (tayyor mahsulot tannarxiga olib borilgan, hali qaytarilmagan brakdan olingan yo’qotishlar); - boshqa ishlab chiqarish xarajatlari.

Xarajatlarni umumlashtirish usulida mahsulot tannarxi buyumning alohida qismlari yoki ularni tayyorlash jarayoni bo’yicha aniqlanadi. Bu usul, odatda, bir xil mahsulot ishlab chiqarilganda qo’llaniladi. O’o’shimcha mahsulotga xarajatlarni chiqarib tashlash usuli shundan iboratki, bunda ishlab chiqarishdan olinadigan mahsulotlar asosiy, qo’shimcha va yondoshlarga bo’linadi. Asosiy mahsulot tannarxini aniqlash uchun qo’shimcha mahsulotlar va chiqindilar oldindan belgilangan baholar bo’yicha umumiy xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Xarajatlarning mutanosib taqsimlash usuli mahsulotlarning bir necha turini bir vaqtning o’zida ishlab chiqarish sharti bilan mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish uchun qo’llaniladi, ularga xarajatlarni bevosita kiritib bo’lmaydi. Ushbu usulga asosan aralash mahsulotlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Xarajatlar hisobi ishlab chiqiladigan mahsulotlar guruhi bo’yicha tashkil etiladi, guruhlar ichidagi xarajatlar esa iqtisodiy jihatdan asoslangan, ba’zida mutanosib ravishda mahsulotlarning alohida turlariga taqsimlanadi. Kalkulyatsiya qilishning aralash usuli sanab o’tilgan usullarning har birini alohida qo’llash imkoni bo’lmasa yoki mahsulot tannarxini asosli hisobga olish ta’minlansa, bir nechtasini o’zaro birikuvini namoyon etadi. Mahsulot tannarxini hisobdan chiqarishda kalkulyatsion birlikni aniq belgilash muhim masala hisoblanadi. Kalkulyatsiya birligi - bu kalkulyatsiya ob’ekti o’lchovidir. Uni tanlash mahsulot tayyorlash xususiyatlari, nomenklatura kengligi, o’lchashda qo’llanadigan birliklar, amaldagi andozalar va ishlab chiqiladigan buyumning texnik shartlariga bog’liq bo’ladi. Amaliy faoliyatda ishlab chiqarish korxonalari kalkulyatsiya birliklarning quyidagi guruhlaridan foydalanadilar: - tabiiy birliklar - donalar, kilogramm, tonna, metr, kub metr, kilovatt-soat va h.k.; - shartli-tabiiy birliklar - konservalarning 100 shartli bankalari, ma’lum turdagi 100 juft poyafzal va h.k.;

- foydalaniladigan (ekspluatatsion) birliklar - quvvat, mahsuldorlik va h.k; - ishlar birliklari - tashib keltirilgan yukning bir tonnasi, yo’l qoplamasining yuz metri va h.k.; - vaqt birliklari - mashina-kun, mashina-soat, norma-soat va h.k. Ko’pchilik MDH davlatlarida «Davr xarajatlari» mahsulot tannarxiga olib boriladi va to’liq tannarx aniqlanadi. Mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlashda 37-«Mahsulot, ishlar, xizmatlarning chiqishi» tranzit scheti qo’llaniladi. Bu schetning qo’llanilishi quyidagi xo’jalik muomalalari bilan rasmiylashtiriladi: Debet-20 schet, Kredit-10, 70, 69, 23, 25 va boshqa schetlar-hisobot davri davomida sutni qayta ishlash korxonalari bo’yicha qilingan haqiqiy xarajatlar summasiga; Debet-46, Kredit-37-hisobot davri davomida normativ tannarx bo’yicha sotilgan sut va sut mahsulotlarini hisobdan chiqarish; Debet-37, Kredit-20-hisobot davri oxirida haqiqiy xarajatlari hisobdan chiqarilganda; Debet-46, Kredit-37-haqiqiy va normativ tannarx bo’yicha ishlab chiqilgan va sotilgan sut mahsulotlari bo’yicha kalkulyatsiya farqlarini hisobdan chiqarishda. Yuqoridagi 37-schet har bir hisobot davri davomida yopiladi va unda qoldiq qolmaydi. Hozirgi paytda sut sanoatida «Standart-kost» tizimini qo’llash bo’yicha intilishlar kuchaymoqda. Ishlab chiqarishning xarakteriga ko’ra, «Standart-kost» tizimi sutni qayta ishlash korxonalarida jarayonli (bo’linmali) usul bilan bog’lab olib borilsa, yaxshi samara beradi. Ushbu usulni qo’llashning muhim sharti xarajatlarni xarajat markazlari bo’yicha aniq bo’lib chiqishdan iborat, ya’ni: - barcha xarajatlar (bevosita material, mehnat va umumishlab chiqarish xarajatlari) xarajat markazlari bo’yicha taqsimlanishi lozim; - ishlab chiqarilgan mahsulot va o’zida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori qat’iy ravishda qayd etilib borilishi lozim, shuningdek, har bir alohida ishlab chiqarish jarayoniga qilingan xarajatlar to’liq nazorat qilib boriladi; - yaratilgan mahsulotning umumiy miqdoriga jami haqiqiy xarajatlar bo’linib

(tugallanmagan ishlab chiqarish inobatga olingan holda), bir birlik mahsulotning haqiqiy tannarxi aniqlanadi; - oldingi davrda o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikatlar xarajatlari keyingi davrning material xarajatlari sifatida e’tiborga olinishi; - ikki yoki undan ortiq mahsulotlar ishlab chiqarilganda yoki ishlab chiqarish jarayonida qo’shimcha va yondosh mahsulotlar olinganida xarajatlarni ular o’rtasida oqilona va aniq taqsimlash. «Standart-kost» tizimi - bu xarajatlar hisobi va tannarx aniqlash tizimi bo’lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxi avvaldan puxta, obdon hisoblab chiqilgan normativ xarajatlar yordamida baholanadi, keyin esa haqiqiy qilingan xarajatlar bilan taqqoslanadi. Normativ va haqiqiy xarajatlar o’rtasidagi farq og’ishish deb ataladi. Xarajatlarni samarali boshqarishning muhim vositalaridan biri og’ishishlar tahlili deb yuritiladi. Odatda, an’anaviy «Standart-kost» usuli mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslar miqdori va bu resurslarga qilingan xarajatlarni baholash nisbatan oson aniqlanadigan ishlab chiqarish korxonalarida qo’llaniladi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, mazkur tizim noishlab chiqarish sohalarida ham yaxshi samara berishi mumkin, shuningdek, yakuniy mahsulot standart bo’lmagan holatda ham bu usulni qo’llash imkoniyati mavjud. Bunday sharoitda normativ xarajatlarning alohida komponentlari ularning haqiqiy xarajatlari bilan solishtiriladi. «Standart-kost» usulining ijobiy va salbiy tomonlarini taqqoslab chiqamiz. «Standart-kost» usuli quyidagi afzalliklarga ega: - «Standart-kost» usuli xarajatlarni operativ boshqarishga ko’maklashadi. Og’ishishlarni o’rganishda e’tibor reja va normativlar mos kelmaydigan ob’ektlarga qaratiladi. «Standart-kost» tizimida og’ishishlar boshqa tizimlardan ko’ra tezkor va ancha aniq hisoblanadi; - ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish va qo’llashga ko’maklashadi. Investitsiyalar asosan tejamli texnologiyalarga yo’naltirilganligi sababli, ishlab chiqarish texnologiyalari doimo qayta ko’rib boriladi. Zarur paytda foydalanilayotgan ayrim elementlargina emas, balki butun texnologiya ham qayta

ko’rib chiqilishi mumkin; - xarajatlarni qattiq va aniq nazorat qilishni ta’minlaydi. «Standart-kost» tizimi tayyor mahsulot va uning tarkibiy qismlari aniq baholanishini nazarda tutadi. Normativ xarajatlar bu tizimda nafaqat o’rtacha norma, balki avvalgi yillar tajribasi asosida sinalgan kompleks baholash mezonlaridir. Yuqoridagi ijobiy tomonlar bilan birgalikda «Standart-kost» tizimining quyidagi kamchiliklari ham mavjud: - yuqori qiymatliligi . «Standart-kost» tizimini qo’llash va uni takomillashtirish ko’p vaqt talab qiladi. Ammo amaliyot ko’rsatishicha, ishlab chiqarish samaradorligini oshishi hisobiga bu xarajatlar tezda qoplanib ketadi. - iqtisodiy barqarorlik bo’lmagan sharoitda samara bermasligi. «Standart- kost» usuli iqtisodiyotda baholar, foiz stavkalari, ishlab chiqarish texnologiyalari va usullari intensiv o’zgarib turadigan, beqaror sharoitlarda ijobiy samara bermay, o’z dolzarbligini yo’qotadi. O’z navbatida, bunday sharoitlarda tizim xarajatlarni operativ nazorat qilishdagi ustuvor vazifalarni bajarmay, samarali boshqarish dastagi rolini ijro etmay qoladi; - kichik miqdordagi og’ishishlar bo’lgan sharoitda past samaradorlikka ega bo’ladi; - mehnat resurslari xarajatlari tahliliga e’tibor kuchayadi. Zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari, robottexnikalari, avtomatlashtirilgan konveyerlar bo’lishiga qaramasdan, qo’l mehnati mavjud bo’lgan jarayonlardagi og’ishishlarga ko’proq e’tibor beradi. Demak, bu tizim insonning ruhiy va jismoniy xususiyatlarini, psixologiyasini hisobga olmaydi. Bundan tashqari avtomatlashtirilgan jarayonlarni mehnat xarajati sifatida baholashning o’zi ham to’g’ri bo’lmaydi. - baholashdagi biryoqlamalik. «Standart-kost» tizimi mahsulot sifati, yangi mahsulotlarni o’zlashtirish vaqti, iste’molchilarni ehtiyojlarini qondirish va boshqa ko’rsatkichlarni qamrab olaolmaydi. Shunday qilib, mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ usuli sut

sanoati korxonalarida xarajatlar hisobining xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini aniqroq hisoblashga imkon beradi, bundan tashqari bu usul xarajatlar bo’yicha og’ishishlarni batafsil tahlil etib, aniqlangan chetlanishlarni va og’ishishlarni konkret sabablarini aniqlashga imkon beradi. Demak, mazkur usul xarajatlarni operativ nazorat qilishga va og’ishishlarni boshqarish uchun qulaydir. 1.3. Qqshimcha xarajatlarni taqsimoti uslubiyoti Bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning turlari o’rtasida bilvosita xarajatlarni taqsimlash masalasi nihoyatda dolzarb bo’lib turibdi. Ular, odatda, avval faoliyat turlari (yo’nalishlari) bo’yicha, keyin esa (faoliyatning har bir turi ichida) ishlab chiqariladigan mahsulot turlari bo’yicha taqsimlanadi. Mahsulotning texnologik turlari bo’yicha tannarxni to’g’ri aniqlash bilvosita xarajatlarning qanchalik oqilona taqsimlanganligiga bog’liq. Bu esa, o’z navbatida baho va uning tarkibiy tuzilishi bo’yicha korxona hisob siyosatini shakllantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va uni boshqarish xarajatlari uch qismdan iborat: 1) mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari; 2) umumishlab chiqarish xarajatlari; 3) davr xarajatlari. O’zbekistonda yuqoridagi birinchi va ikkinchi bandlardagi xarajatlar taqsimot bazasiga mutanosib ravishda mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladi. Davr xarajatlari esa korxonaning moliyaviy natijalari hisobidan qoplanadi. MDH davlatlarida esa uchchala xarajatlar ham mahsulot tannarxiga kiritiladi va schetlar tizimi orqali to’liq tannarx hosil qilinadi. Yuqoridagi xarajatlar umumiy xususiyatga ega bo’lishi bilan birgalikda, ularning xususiy jihatlari ham mavjud: mashina va uskunalarni ishlatish va asrash xarajatlari shartli-o’zgaruvchan bo’lib, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga

bog’liq. Umumishlab chiqarish va davr xarajatlari esa - shartli-doimiy xarajatlar hisoblanib, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va uni boshqarish xarajatlarini mahsulot tannarxiga kiritish orqali tannarx aniqlashning ikki asosiy usuli mavjud: - ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini umumkorxona bazasi asosida taqsimlash (plant-wide overhead application base); - ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarining bo’linmalar darajasida taqsimlash (departament wide overhead application base). Umumkorxona bazasi asosida ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini taqsimlashning mahsulotlar turlari bo’yicha tannarxni hisoblash usuli shundan iboratki, korxonaning ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari 2510 «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schetining debet tomonida yig’ilib boriladi va hisobot davri oxirida ularni taqsimoti yagona baza asosida mahsulot turlari bo’yicha taqsimlanadi (masalan, bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarning ish haqi, ishlab chiqarish ishchilarining kishi-soatlari o’lchovidagi ish vaqti, mashina va uskunalarning ish soatlari va h.k.). Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini umumkorxona bazasi asosida taqsimlash usulining afzalligi uning oddiyligi va kam mehnattalabligi, asosiy kamchiligi esa, mahsulotlarning xilma-xil turlari haqiqiy tannarxini aniqlash paytida jiddiy xatoliklarga olib kelishidir. Masalan, korxonada ikki: “A” va “B” mahsulot turi ishlab chiqariladi. Bunda “A” mahsulot mashina texnologiyasi asosida, “B” mahsulot esa qo’l mehnati asosida ishlab chiqariladi. “Bevosita ish haqi xarajatlari” taqsimlash bazasi sifatida qo’llanilganda, birinchi tur mahsulot tannarxi pasaygan, ikkinchisiniki ko’tarilgan, “Asbob-uskunalarning ish soatlari” taqsimlash bazasi sifatida qo’llanilganda esa - buning aksi bo’lgan. Odatda boshqaruv hisobi tizimida hisobot davri ichida umumishlab chiqarish xarajatlari smetasi tuzilib, unga asosan smetadagi xarajatlar haqiqatda erishilgan mahsulot hajmi va haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanib, tuzatilib boriladi. Amaliyotda umumishlab chiqarish xarajatlari O’zbekiston Respublikasi 21- conli BHMSga binoan tasdiqlangan xarajat moddalariga bo’lib hisobga olib

boriladi va korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq alohida hisob ob’ektlari o’rtasida taqsimlanadi. Bizning fikrimizcha, bu xarajatlar moddalarini bir nechta muhim moddalar bilan to’ldirish zarur. (10-jadval). Prof.A. Sotivoldievning quyidagi fikrlari e’tiborlidir: «Mashina va uskunalarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlari yalpi mahsulot tannarxiga qo’shiladi ya’ni tovar mahsulot bilan tugallanmagan ishlab chiqarishlar orasida taqsimlanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi ozgina bo’lgan ishlab chiqarishlarda bu xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarishlarga norma bo’yicha o’tkazilib, og’ishish summasining hammasi tovar mahsuloti tannarxiga kiritiladi.

Buning uchun har bir kalkulyatsiya ob’ekti bo’yicha uskunalarni asrash va ulardan foydalanish smeta (normativ) xarajatlar stavkasi hisoblab chiqiladi. Smeta (normativ) stavkasi quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: N = S õ R Bu erda, N-smeta (normativ) stavkasi; S-uskunalarning bir soatlik ishini smeta xarajatlari summasi; R-uskunalarning ishlagan mashina-soat miqdori. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash jarayonida xarajatlarni hisobdan chiqariladigan ob’ektlar tanlanib, aniq tsex, mahsulot, shartnoma turiga tegishli xarajatlar tanlab olinadi va yig’iladi. Bu sharoitda umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimot bazasini tanlab olish muhimdir. Bo’linmalar darajasida ishlab chiqarishning bilvosita xarajatlarini taqsimlash usuli ancha mehnattalabdir. Biroq u oldingi usulga nisbatan mahsulotlar alohida turlari bo’yicha tannarxni to’liqroq aniqlash imkonini beradi. Mazkur usuldan foydalanish ularning har biri uchun alohida subschyotlar ochish yo’li bilan bo’linmalar darajasida hisobga olinadi. Hisobot davri oxirida mahsulot alohida turlari bo’yicha ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimoti har bir subschyot uchun amalga oshiriladi. Bunda har bir subschyotga bo’linma texnologik jarayoni xususiyatini aks ettiruvchi o’z taqsimot bazasi mos keladi. Masalan, avtomatlashtirilgan tsexni ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari ishlab chiqariladigan mahsulot turlari bo’yicha asbob-uskunalar ish soatlariga binoan, qo’lda yig’ish tsexining ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari esa mehnatning bevosita xarajatlariga ko’ra taqsimlanadi. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini hisobga olishda mazkur usulni qo’llab xatoliklarni batamom bartaraf etib bo’lmaydi, chunki birinchidan, umumkorxona ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotida, ikkinchidan, alohida bo’linma ichida turli ishlab chiqarish liniyalari bo’yicha ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotida xatolar bo’lishi mumkin. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashning eng ma’qul bazasini tanlash korxona (taqsimotning umumkorxona bazasidan foydalanilganda) yoki uning

alohida xizmatlari (bo’linmalar darajasida ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari hisobi usulida) ishining funktsional xususiyati bilan bog’liq qilib qo’yiladi. Korxona alohida bo’linmalari, tsexlarining texnologik jarayonlari mehnat, kapital va materialtalabligi darajalari bilan farq qiladi. Agar bo’linma faoliyati xarajatlari ichida ish haqining hissasi yuqori bo’lsa, shu bo’linma, tsex, brigadaning umumishlab chiqarish xarajatlarini mehnat resurslarini iste’mol qilish bilan bog’liq ko’rsatkichlarni asos qilib olib, ularni mahsulot turlari bo’yicha taqsimlash lozim bo’ladi. Mazkur bo’linma ishlab chiqarishida bilvosita xarajatlar taqsimotining bazasi sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: (11-jadval). - mehnatning haqiqiy xarajatlari (mahsulot turlari bo’yicha 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schet debeti va korrespondentsiyadagi 6710- «Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» scheti krediti); - mehnatning normativ (me’yoriy) bevosita xarajatlari; - ma’lum bir texnologik jarayonlarda ishtirok etuvchi xodimlar soni. 11-jadval “Toshkent-sut” aktsionerlik jamiyati bo’yicha 2002 yil dekabr oyi uchun umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash (taqsimlash bazasi – asosiy ishlabMahsulot turlari Asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi xarajatlari Umumishlab chiqarish xarajatlari, ming so’mdaming so’mda % da 1 2 3 4 Sut 85226,8 23,5 170453,7 Qaymoq 75072,1 20,7 150144,4 Smetana 63466,6 17,5 126933,6 Tvorog 71445,4 19,7 142891 Pishloq 67456,1 18,6 134912,3 Jami 362667 100 725335 Agar bo ’ linma faoliyati kapitaltalab bo ’ lsa ( avtomatlashtirish ishlab chiqarish liniyalari ), shu bo ’ linma umumishlab chiqarish xarajatlarini asosiy vositalardan foydalanish bilan bog ’ liq ko ’ rsatkichlarini asos qilib olib taqsimlash mumkin . Bu erda ishlab chiqarish bilvosita xarajatlar taqsimoti bazasi sifatida:

- mahsulot turlari bo’yicha amortizatsiya chegirmalari; - asbob-uskunalarning haqiqiy ish soatlari; - ma’lum texnik jarayonda harakatga keltirilgan asosiy vositalarning qoldiq qiymati olinadi. Agar bo’linma faoliyati materialtalab bo’lsa (mazkur bo’linmada mahsulot tannarxiga qo’shilgan xarajatlar ko’p hollarda xomashyo va materiallar xarajatlari hisoblanadi) taqsimot bazasiga quyidagilar kiritiladi: - xomashyo va materiallarning haqiqiy bevosita xarajatlari (1010-«Xomashyo va materiallar» va 2110-«O’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar» schetlarining krediti bilan 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» scheti debeti aylanmasi); - xomashyo va materiallarning rejali (normativ) tannarxi. Agar bo’linma faoliyati natijasi qanday bo’lishini (mehnattalab, kapitaltalab yoki materialtalab) aniq belgilash imkoniyati bo’lmasa, taqsimotning resurslari ikki yoki undan ko’proq turlar asosida hisob qilinadigan aralash bazasidan foydalanish mumkin: - to’liq bevosita moddiy xarajatlar (joriy moddiy xarajatlar plyus amortizatsiya) - foydalaniladigan xomashyo, materiallar va asosiy vositalar mahsulotning ishlab chiqarish tannarxida katta salmoqqa ega bo’lsa; - to’liq bevosita xarajatlar - biron-bir zahiralar turi ustuvor bo’lmaganda qo’llaniladi. Taqsimot bazalari korxona funktsional xizmatlari (boshqaruv apparati) uchun ham mavjud bo’ladi. Bunday holda ular, odatdagidek, boshqaruv apparati xizmati bajaradigan asosiy funktsiyalardan birining miqdor jihatini izohlaydi. Bunda ma’lum texnologik liniyada zahiralar xilma-xil turlarining qo’shilib ketishi taqsimot bazasini tanlashning asosiy mezoni bo’lib hisoblanadi. Demak, taqsimotning asosiy bazalari quyidagilar bo’lishi mumkin: - dispetcherlik xizmati uchun - tashib ketiladigan tayyor mahsulot tonna- kilometrda; - ombor xo ’ jaligi uchun – bir birlik mahsulotni bir kun saqlashning normativ xarajatlari ombordagi mahsulotlarning o ’ rtacha qoldig ’ iga ko ’ paytirilgani ;

- yukni jo’natish bo’limi uchun - tayyor mahsulotni yuklab jo’natish bo’yicha shartnomalar miqdori. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarining eng adekvat (mos) bazasini hisoblash uchun ma’lum darajadagi joriy xarajatlar talab qilinishi mumkin. Shu bois, aksariyat hollarda garchi taqsimot bazasi adekvat (mos) bo’lsada, uncha mehnattalab bo’lmagan boshqa “qo’shimcha” taqsimot bazalarini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Korxona xo’jalik faoliyati jarayonida avtomatik tarzda mo’ljal qilinadigan moliyaviy ko’rsatkichlar, odatda, qo’shimcha taqsimot bazalari hisoblanadi. Shu bois, ularning hisob-kitobi qo’shimcha xarajatlarni talab etmaydi. Bunday ko’rsatkichlarga quyidagilar kiritilishi mumkin: - mahsulot ishlab chiqarish hajmi; - mahsulot sotish hajmi; - sotilgan mahsulotni tannarxi; - mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; - xomashyo va materiallarni sotib olish tannarxi; - marjinal daromad; - xodimlarning o’rtacha ro’yxatdagi soni. Mahsulot sotish hajmi va tannarxi (sotilgan mahsulotni tannarxi, ishlab chiqarish tannarxi, xomashyo va materiallarni sotib olish tannarxi) ko’rsatkichlari ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini taqsimlashning qo’shimcha bazalari sifatida qo’llaniladi. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotiga to’g’ri yondashuvni tanlash asosida mahsulotni alohida turlari bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish va sotish tannarxini aniq belgilash aslida korxona uchun ma’lum mahsulotni ishlab chiqarish qanchalik foydali bo’lsa, uning rentabelligi, binobarin, mahsulotni ishlab chiqarish bahoning qaysi darajasi eng maqbul ekanligi haqidagi ishonchli axborotni olishga imkon beradi. Demak, ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotining samarali tizimini tadbiq etish masalalariga e’tiborsizlik ko’p hollarda ishlab chiqarish dasturida, sotishlar va korxona baho siyosatida jiddiy xatoliklarga sabab bo’ladi, bu esa o’z navbatida, korxona moliyaviy faoliyatini salbiy natijalariga olib keladi.

2. Boshqaruv hisobi tizimida ishlab chiqarish va moliyaviy natijalar hisobi 2.1. SVR - boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos sifatidagi tahlil Bozor munosabatlari sharoitida har qanday ishlab chiqarish korxonasi rahbari turli xil oqilona boshqaruv qarorlari qabul qilishga majbur bo’ladi. Baholar, korxona xarajatlari, mahsulot sotish hajmi va tarkibiga oid har bir qabul qilingan qaror pirovard-natijada korxona moliyaviy natijasida namoyon bo’ladi. Zararsizlik nuqtasini aniqlash - korxona daromadlari uning xarajatlarini to’liq qoplash nuqtasi bo’lib, moliyaviy natijalarni aniqlashning oddiy va aniq usuli hisoblanadi. “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” (Cost – Volume -Profit; SVP - tahlil) o’zaro aloqadorlik tahlili uslubiyoti zararsizlik nuqtasini aniqlashda menejerlarning qudratli qurollaridan biri hisoblanadi. Tahlilning bu turi korxona faoliyatini rejalashtirish va taxminlashning eng samarali vositalaridan biri sanaladi. U korxona rahbarlariga o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar, baho va mahsulot sotish hajmi o’rtasidagi qulay mutanosiblikni aniqlash, ishbilarmonlik risklarini kamaytirish imkonini tug’diradi. Mazkur usuldan foydalanib, buxgalterlar, auditorlar, ekspertlar va konsultantlar moliyaviy natijalarga chuqur baho berishlari va korxona faoliyatini yaxshilash uchun tavsiyalarni aniqroq asoslashlari mumkin. Marjinal daromad, rentabellik ostonasi (zararsizlik nuqtasi), ishlab chiqarish dastagi va chidamlilikning marjinal zahirasi CVP - tahlilining asosiy unsurlari hisoblanadi. Ishlab chiqarish korxonalarida marjinal daromad deb, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotishdan olinadigan tushum va uning ishlab chiqarish tannarxi summasi o’rtasidagi tafovutga aytiladi . Rentabellik chegarasi (zararsizlik nuqtasi) - mahsulot sotish hajmini xarakterlaydigan ko’rsatkich bo’lib, bunda mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni

sotishdan olinadigan tushum uning barcha xarajatlari yig’indisiga tengdir ya’ni bu sotishlarning shunday hajmiki, unda korxona foyda ham, zarar ham ko’rmaydi. Ishlab chiqarish dastagi - bu mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish hajmining o’zgarishiga bog’liq holda korxona foydasini boshqarish mexanizmidir. Chidamlilikning marjinal zahirasi - bu mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotishdan olinadigan haqiqiy tushumning rentabellik chegarasidan og’ishish foizidir. Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni qoplovchi tushum hajmini hisob-kitob qilish uchun ishlab chiqarish korxonalari o’z amaliy faoliyatlarida marjinal daromad hajmi va koeffitsienti kabi ko’rsatkichlardan foydalanadilar. Marjinal daromad hajmi korxonaning doimiy xarajatlarni qoplash va foyda olishga qo’shgan hissasini ko’rsatadi. Marjinal daromad hajmini aniqlashning ikki usuli mavjud: Birinchi usulda sotilgan mahsulot uchun korxona tushumlaridan barcha o’zgaruvchan xarajatlar chiqarib tashlanadi. Ikkinchi usulda esa marjinal daromad hajmi korxona doimiy xarajatlari va foydasini qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Marjinal daromadning o’rtacha hajmi deganda, mahsulot bahosi bilan o’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar o’rtasidagi tafovut tushuniladi. Marjinal daromadning o’rtacha hajmi mahsulotning doimiy xarajatlarini qoplashga qo’shilgan hissa va olingan foydani aks ettiradi. Marjinal daromad koeffitsienti deb, mahsulot sotishdan olingan tushumdagi marjinal daromadning ulushi yoki (alohida buyum uchun) tovar bahosidagi marjinal daromadning o’rtacha ulushiga aytiladi. Iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotida CVP - tahlilini o’tkazishning ko’plab usullari mavjud. Ularni sinchiklab o’rganish shuni ko’rsatadiki, zararsizlik nuqtasini aniqlash va unga ta’sir etadigan omillarni hisoblash uchun ko’plab formulalar qo’llaniladi. Shu bilan birga, amaliyotning o’zi ham shunday har tomonlama qulay formulani qo’llashni talab etadiki, u CVP -tahlilini tashkil etuvchi barcha baholarning o’zaro aloqadorligini o’rnatishga va ancha oddiy yo’l

bilan har bir omilning ta’sirini aniqlashga imkon tug’dirishi lozim. Nazarimizda, bunday maqsadga erishish uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Shuni ta’kidlash lozimki, korxona xarajatlarini doimiy va o’zgaruvchanlarga

bo’lish SVR - tahlilining asosiy sharti hisoblanadi. Ma’lumki, doimiy xarajatlar ishlab chiqarish va sotishlar hajmiga bog’liq bo’lmaydi, o’zgaruvchan xarajatlar esa - bu ikkita omilning o’zgarishiga mutanosib ravishda o’zgarib turadi. Shu bois, yuqorida keltirilgan formulalarga asosan zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun mahsulotni zararsiz cotish koeffitsienti ko’rsatkichidan foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 4. Mahsulot birligiga to’g’ri keladigan marjinal daromad summasini aniqlaymiz. 40 x 0,83 = 33,2 so’m. Biz taklif etayotgan SVR - tahlil usuli hisob-kitoblarni soddalashtiradi va ularning mehnat talabliligini kamaytiradi, shuningdek, qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari samaradorligini oshirishga imkon beradi. SVR-tahlilidan foydalanish ishlab chiqarish korxonalarini faoliyatidagi muammoli masalalarni tezkor va sifatli hal etadi. SVR-tahlilini amaliyotda goho zararsizlik nuqtasi tahlili deb ham yuritiladi.

Zararsizlik nuqtasi deganda, korxona ishlab chiqarishining shunday hajmi va tushumi tushuniladiki, bunda barcha xarajatlar qoplanishi va dastlabki foyda olinishi ta’minlanadi. Bu nuqta “Xatarli” yoki “O’lik” yoki “Muvozanat” nuqtasi deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu nuqtani VER (“Break-even point” - qisqartmasi) sifatida belgilanadi va u rentabellik nuqtasi yoki ostonasi deb aytiladi. Zararsizlik (rentabellik ostonasi) nuqtasini hisoblash uchun uch usuldan foydalaniladi: grafik, tenglamalar va marjinal daromad. Grafik usulda zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) ni topish “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” yaxlit grafigini tuzishga olib keladi. (10-chizma). 10- chizma . Zararsizlik nuqtasi ( rentabellik ostonasi ) chizmasi Zararsizlik nuqtasiga mos keluvchi tushum ostonaviy tushum deb aytiladi . Zararsizlik nuqtasidagi ishlab chiqarish ( sotish ) hajmi ishlab chiqarish ( sotishlar ) ning ostonaviy hajmi deb ataladi . Agar korxona sotishlarning ostonaviy hajmidan kam mahsulot sotsa , u zarar ko ’ radi , ko ’ p sotsa foyda oladi . Boshqaruv hisobida ishlab chiqarish hajmi (quvvati) mashina va uskunalarning bo’sh turib qolishi, ularni ta’mirlash vaqti, ishdagi tanaffuslar va shu kabilar bilan bog’liq bo’lib, u optimal yoki real imkoniyat darajasiga ega bo’lishi mumkin. Optimal imkoniyat - mashina va jihozlarning bo’sh turmasdan yuqori

unum bilan ishlash darajasi hisoblanadi. Real imkoniyat esa - mashina va jihozlarning o’rtacha (normal) quvvat bilan ishlashi mumkin bo’lgan imkoniyat darajasidir. Demak, optimal imkoniyatdan real imkoniyatni chegirib tashlasak, ishlab chiqarish quvvati kelib chiqadi, buni amaliyotda nazariy quvvat (imkoniyat) deb ham atashadi. Shuni ta’kidlash zarurki, ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi va yalpi foyda chizmasini tasvirlashda turli darajadagi ishlab chiqarishlar o’rtasidagi bog’liqlikni aks ettirish muammosi paydo bo’ladi. Zararsizlik nuqtasi chizmasi bo’yicha foyda va zararlar o’rtasidagi oqilona nisbatni aniqlash uchun jami xarajatlar va daromadlar o’rtasidagi chiziqlar orasidagi masofani topish zarur. Foydaning oshishiga mahsulot hajmini o’zgarishi ta’sirini aniqlashda qulay usullardan biri foyda va mahsulot hajmi chizmasi hisoblanadi. (11-chizma).

Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, gorizontal o’q ishlab chiqarish va sotish hajmini, vertikal o’q esa hisobot davridagi foyda va zararlarni aks ettirgan. Agar sotish hajmi nolga teng bo’lsa, unda maksimal zararlar doimiy xarajatlar summasiga teng bo’lishi shart, chunki korxonaning zararlari uning doimiy xarajatlari summasidan oshib ketmasligi lozim. Har bir birlik mahsulot sotilganda, doimiy xarajatlardan yuqori 10000 so’mlik yalpi foydaga erishiladi, chunki foyda va zararlarning intervali 10000 so’mdan qilib belgilangan, natijada sotish hajmi 6000 donaga etganda, yalpi foyda doimiy xarajatlar yig’indisiga tenglashadi. Har bir 6000 donadan yuqori sotilgan mahsulot uchun 10000 so’mdan qo’shimcha foyda olinadi. Demak, sotish hajmi 10000 dona bo’lganda foyda summasi 400000000 so’mni (40000 so’mx10000 dona) tashkil etadi. Sotish hajmi va foyda o’rtasidagi bu nisbat chizmada punktir chiziq bilan ko’rsatilgan. Shu o’rinda, ishlab chiqarish hajmi bilan o’zgaruvchan xarajatlar o’rtasida o’zaro chiziqli bog’lanish mavjudligini ham ta’kidlab o’tish lozim ya’ni koordinata tekisligida xarajatlar va mahsulot birligi ma’lum nuqtalarda kesishadi. Biroq

hamma o’zgaruvchan xarajatlar ham ishlab chiqarish quvvati bilan to’g’ri chiziqli bog’lanishda bo’lmaydi. Shu sababli ularni rejalashtirish, tahlil qilish va ulardan boshqaruv qarorlari qabul qilishda foydalanish imkoniyati mavjud emas. Shu boisdan, chiziqsiz bog’langan xarajatlarni shartli ravishda chiziqli bog’lanishga moslashtirish maqsadida «chiziqli aproksimatsiya» usulidan foydalaniladi. (12- chizma.) Professor A. Pardaevning fikricha: «To’g’ri chiziqsiz bog’langan xarajatlarni rejalashtirish qiyin, lekin ularni ham boshqaruv qarorlarini qabul qilishda hisobga olish zarur. «Chiziqli aproksimatsiya» (yoki «relevant darajasi usuli») usulidan foydalanish xuddi ana shunday chiziqsiz bog’langan xarajatlarni chiziqli bog’lanishga moslashishini ta’minlaydi». Relevantli daromad va xarajatlar - haqiqiy olingan daromad va qilingan xarajatlar bo’lmay, ular kelajakda kutilayotgan daromad va xarajatlar hisoblanib, ularni boshqaruv qarorlari ta’sirida o’zgartirish mumkin. Bunda ko’p variantlilik ya’ni relevantlik holati vujudga keladi. (12-chizma). Ushbu chizmadan ko’rinib turibdiki, to’g’ri chiziqli o’zgaruvchan xarajatlar bilan egri chiziqli o’zgaruvchan xarajatlar ma’lum darajada alohida, ma’lum bir

nuqtada esa bir tekisda harakat qiladi va keyinchalik yana ajralib ketadi. Mana shu chiziqlar qo’shilgan oraliq relevantlik darajasi deb ataladi. To’plamlar (tenglamalar) usuli bilan zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) ni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz. Yalpi tushum - O’zgaruvchan xarajatlar-- Doimiy xarajatlar = Foyda . Formula ko’rsatkichlari hisob-kitobini quyidagicha yoyib chiqish mumkin: (Bir birlik mahsulotning bahosi × Bir birlik mahsulotning miqdori) -(Bir birlik mahsulotga qilingan o’zgaruvchan xarajatlar × Bir birlik mahsulotning miqdori) - Doimiy xarajatlar = Foyda Prof.Pardaev A.X. sotishlarning zararsizlik (kritik) nuqtasini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanishni taklif etadi.

Zararsizlik bahosi formulasi yordamida har doim ishlab chiqarishning belgilangan hajmi, sotish va ma’lum darajada foyda olish uchun zaruriy bahoni belgilash mumkin. Ishlab chiqarish dastagi (leverage, so’zma-so’z tarjimada richag, dastak) -bu korxona foydasini boshqarishning doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni mutanosibligiga asoslangan mexanizmidir. Uning yordamida sotish hajmi o’zgarishiga bog’liq ravishda korxona foydasi o’zgarishini taxminlash, shuningdek, zararsiz faoliyat yuritish nuqtasini aniqlash imkoniyati mavjud. Korxona xarajatlarini doimiy va o’zgaruvchanga bo’lishga asoslangan marjinal usuldan foydalanish uchun ishlab chiqarish dastagi mexanizmini qo’llanishi zaruriy shartdir. Korxona xarajatlari umumiy summasidagi doimiy xarajatlarning solishtirma birligi korxona tushumi o’zgarishi hajmidan qanchalik kam bo’lsa, foyda hajmi shunchalik katta darajada o’zgaradi.

Ishlab chiqarish dastagi mexanizmidan foydalangan holda tushum o’zgarishiga bog’liq ravishda korxona foydasi o’zgarishini taxminlash mumkin, shuningdek, zararsiz faoliyat nuqtasini aniqlaymiz. Bizning misolimizda ishlab chiqarish dastagi samarasi 1,50 birlikni tashkil etadi. (600000:400000). Bu shuni anglatadiki, korxona tushumi 1%ga pasayganda, foyda 1,50%ga qisqaradi, tushum 27%ga pasayganda esa, biz rentabellik ostonasiga etamiz ya’ni foyda nol bo’ladi. Faraz qilaylik, tushum 10%ga qisqardi va 1350000 so’mni tashkil etadi (1500000x10:100). Bunday sharoitda korxona foydasi 15%ga qisqaradi va 340000 so’mni tashkil etadi (400000x15:100).

Ishlab chiqarish dastagi menejerga xarajatlar va foydani boshqarishda korxonaning foyda olish bo’yicha strategiyasini tanlashga yordam beruvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Ishlab chiqarish dastagi hajmi quyidagi omillar ta’siri ostida o’zgarishi mumkin: - sotish bahosi va hajmi; - o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar; - yuqoridagi omillar kombinatsiyasi ( moliyaviy va ishlab chiqarish dastaklarini hisoblashda zanjirli bog ’ lanish usulini qo ’ llash ). Yuqorida keltirilgan misol asosida har bir omilning ishlab chiqarish dastagi samarasiga ta’sirini ko’rib chiqamiz. Sotish bahosini 10% (bir donasi 660 so’mgacha) oshishi sotishlar hajmini 1650000 so’mgacha, marjinal daromadning 750000 so’mgacha (1650000-900000) va foydani 550000 so’m (750000-200000) gacha oshishiga olib keladi. Bunda birgina hisob-kitobda marjinal daromad ham 240 so’mdan (600000 so’m:2500 dona) 300 so’mgacha (750000 so’m:2500 dona) oshadi. Bunday tartibda doimiy xarajatlarni qoplash uchun sotishlarning kichik hajmi talab etiladi: zararsizlik nuqtasi 667 donani (200000so’m:300so’m), korxona chidamliligining marjinal zahirasi esa 1833 dona (2500 dona-667 dona) yoki 73% gacha ortadi. Natijada korxona 150000 so’m (550000-400000) miqdorida qo’shimcha foyda oladi. Bunda ishlab chiqarish dastagining samarasi 1,50 dan 1,36 birlikkacha (750000:550000) pasayadi. O’zgaruvchan xarajatlarni 10%ga pasayishi (900000 so’mdan 810000

so’mgacha) marjinal daromadni 690000 so’mgacha (1500000-810000) va foydaning 490000 so’mgacha (690000-200000) ortishiga olib keladi. Buning natijasida zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) 434783 so’mgacha [200000: (690000:1500000)] ortadi, miqdor ko’rinishida bu 174 dona (434783:2500) ni tashkil etadi. Binobarin, korxona chidamliligini marjinal zahirasi 1065217 so’m (1500000-434783) ni yoki 1776 dona (1065217 so’m:600 so’m) ni tashkil etadi. Bunday sharoitda korxonadagi ishlab chiqarish dastagi samarasi bir yarim birlikkacha (690000:490000) pasayadi. Doimiy xarajatlarning 10%ga pasayishi davrida (200000 so’mdan 180000 so’mgacha) korxona foydasi 420000 so’mgacha (1500000-900000-180000) ortadi. Bunday sharoitda zararsizlik nuqtasi pul ifodasida 450000 so’m [180000:(600000:1500000)] hajm ko’rinishida esa 750 donani (450000:600) tashkil etadi. Bunda korxonada chidamlilikning marjinal zahirasi 1050000 so’m (1500000-450000) yoki 1750 dona (1050000:600) ni tashkil etadi. Binobarin, doimiy xarajatlarni 10%ga pasayishi natijasida ishlab chiqarish dastagi samarasi 1,43 birlikni (600000:420000) ni tashkil etadi va dastlabki darajasiga nisbatan 0,07 birlikka (1,50-1,43) pasayadi. Hisob-kitoblar tahlili shuni ko’rsatadiki, ishlab chiqarish dastagi samarasini o’zgarishi asosida korxona xarajatlari umumiy summasida doimiy xarajatlarning hissasini o’zgarishi yotadi. Bunda shuni nazarda tutish zarurki, sotishlar hajmi o’zgarishi foydaning doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga nisbati turlicha bo’lgan korxonalarda bir xilda bo’lmasligi mumkin. Korxona xarajatlari umumiy summasidagi doimiy xarajatlarni solishtirma og’irligi qancha past bo’lsa, korxona tushumi o’zgarishi sur’atlariga nisbatan foyda hajmi shunchalik o’sadi. Shuni ta’kidlash lozimki, muayyan vaziyatlarda ishlab chiqarish dastagi mexanizmining namoyon bo’lishi qator xususiyatlarga ega bo’lib, ularni undan foydalanish jarayonida hisobga olish zarur. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. Ishlab chiqarish dastagining ijobiy samarasi korxona o’z faoliyatining zararsiz nuqtasini bartaraf etgandan keyingina namoyon bo’la boshlaydi. Ishlab chiqarish dastagining samarasi namoyon bo’la boshlashi uchun korxona o’zining avvalgi doimiy xarajatlarini qoplash uchun marjinal daromadning

etarli miqdorini belgilab olishi kerak. Cababi, korxona sotishlarning muayyan hajmidan qat’iy nazar, o’zining doimiy xarajatlari o’rnini to’ldirishga majbur, shu bois, doimiy xarajatlar summasi qancha baland bo’lsa, u boshqa shunday holatlarda shuncha kech o’z faoliyati zararsizlik nuqtasiga etadi. Shuning uchun korxonaning o’z faoliyati zararsizligini ta’minlamaganligi, doimiy xarajatlarning yuqori darajasi zararsizlik nuqtasiga etishga qiyinchilik tug’diradi. 2. Sotish hajmining bundan keyingi ortib borishi va zararsizlik nuqtasidan uzoqlasha borishi bilan ishlab chiqarish dastagi samarasi pasaya boradi. Sotish hajmini o’sishining har bir keyingi foizi foyda summasi o’sishining ortib boruvchi sur’atiga olib keladi. 3. Ishlab chiqarish dastagi mexanizmi teskari yo’nalishga ham ega - sotish hajmining har qanday pasayishida korxona foydasi hajmi yanada kattaroq darajada kamayib boraveradi. 4. Ishlab chiqarish dastagi va korxona foydasi o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud, korxona foydasi qancha yuqori bo’lsa, ishlab chiqarish dastagi samarasi shuncha past bo’ladi va uning teskarisi ham kuzatiladi. 5. Ishlab chiqarish dastagi samarasi faqat qisqa davrda namoyon bo’ladi. Bu shuning bilan izohlanadiki, korxona doimiy xarajatlari qisqa vaqt oralig’idagina o’zgarishsiz qoladi. Sotish hajmining ortishi jarayonida doimiy xarajatlar summasining navbatdagi o’zgarishi ro’y berishi bilanoq korxona zararsizlikning yangi nuqtasini e’tirof etishi va unga o’z ishlab chiqarish faoliyatini moslay olishi zarur. Boshqacha aytganda, bunday o’zgarishdan keyin ishlab chiqarish dastagining samarasi xo’jalik yuritishning yangi sharoitlarida yangicha namoyon bo’ladi. Tovar bozorining sotish hajmi pasayishi mumkinligini belgilab beruvchi noqulay kon’yunkturasida, shuningdek, korxona iqtisodiy faoliyatining ilk bosqichlarida, hali u zararsizlik nuqtasini bartaraf etmagan vaqtda, doimiy xarajatlarni pasaytirish uchun chora-tadbirlar ko’rmog’i zarur va aksincha, tovar bozorining qulay kon’yunkturasida va chidamlilikni ma’lum marjinal zahirasi mavjudligida doimiy xarajatlarni iqtisod qilishni amalga oshirishga bo’lgan

talablar ancha susaygan bo’lishi mumkin. Bunday sharoitlarda korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarini qayta jihozlashi va yangilashi, real investitsiyalar hajmini ancha kengaytirishi lozim. Biroq, ushbu ma’lum to’siqlarga qaramay, zarurat tug’ilganda har bir korxona doimiy xarajatlarning summasi va hajmini pasaytirish uchun etarli darajada imkoniyatlarga ega. Bunday resurslar tarkibi: tovar bozorining noqulay kon’yunkturasida ustama xarajatlar (boshqarish bo’yicha xarajatlar) ni jiddiy qisqartirish, amortizatsiya ajratmalari oqimini pasaytirish maqsadida nomoddiy aktivlar va foydalanilmayotgan asbob-uskunalarni bir qismini sotish, asosiy vositalarni sotib olish o’rniga mashinalar va asbob-uskunalar tizimining qisqa muddatli lizing shakllaridan keng foydalanish, ko’pchilik kommunal xizmatlar hajmini qisqartirish va h.k.lar kiradi. O’zgaruvchan xarajatlarni iqtisod qilishning asosiy zahiralari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: xodimlar mehnati unumdorligini oshirish hisobiga asosiy va yordamchi ishlab chiqarish xodimlari sonini kamaytirish, tovar bozorining noqulay kon’yunkturasi sharoitida xomashyo, materiallar va tayyor mahsulotlar zahiralari hajmini qisqartirish, Xomashyo va materiallarni etkazib berishning korxona uchun qulay sharoitlarni yaratish va boshqalar. Ishlab chiqarish dastagi mexanizmidan foydalanish, doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni aniq maqsadga yo’naltirish va boshqarish, beqaror bozor sharoitlarida ular o’rtasidagi o’zaro nisbatni tezkor o’zgartirib borish korxona foydasini oshirishga imkon beradi. Real bozor xo’jaligi sharoitida faoliyat ko’rsatuvchi ishlab chiqaruvchilar, ayniqsa, sutni qayta ishlash korxonalarida CVP - tahlil usulining tahliliy imkoniyatlarini munosib ravishda baholay oladilar. 2.2. Bahoni shakllantirish bqyicha qarorlar qabul qilish Sotiladigan mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar) ga ilmiy asoslangan baho siyosatini ishlab chiqish boshqaruv hisobining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

O’z mahsulotini ishlab chiqara boshlashidan avval har bir korxona qancha foyda olishi mumkinligini rejalashtiradi. Korxona foydasi, odatda, asosan ikki ko’rsatkichga bog’liq: mahsulot bahosi va uni ishlab chiqarishga sarflanadigan haqiqiy xarajatlar. Erkin raqobat sharoitida mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishi bo’yicha baland yoki past bo’lishi mumkin emas, u talab va taklif asosiga qurilgan bozor qonuniyatlari bilan tartibga solib boriladi. Professor T. Malikov, korxonaga investitsiya va moliyaviy qarorlar qabul qilmog’i uchun birinchi navbatda uning mahsulotiga bo’lgan talab to’g’risida ma’lumot zarur bo’ladi, deb hisoblaydi. Shuning uchun, marketing tadqiqotlarining muhim instrumentlaridan biri talab va taklif egri chiziqlari ekanligini tan olgan holda, shular ustida to’xtalib o’tish maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, inflyatsiya jarayonida baholarning o’sishi sodir bo’layotgan paytda pulning foydaliligi pasayib boradi. Shu sababli bunday sharoitda barcha hisob- kitoblarni qiyosiy yoki bazis davri baholarida amalga oshirmoq zarur. Aks holda, noto’g’ri ma’lumotlarga asosida to’g’ri moliyaviy qaror qabul qilib bo’lmaydi. Shu nuqtai-nazardan qiyosiy baholardan foydalanish moliyaviy menejmentdagi hamma hisob-kitoblarga tegishli bo’lgan talab hisoblanadi. Bunda bir o’lchamning o’zgarishi ikkinchi o’lchamning o’zgarishiga qanday ta’sir etishi tahlil qilinadi. Ishlab chiqarishning hajmi va baholar darajasi turlicha bo’lgan sharoitda foyda summasini solishtirishni bir nechta variantlari mavjud. Mahsulotning qo’shimcha birligini ishlab chiqarish umumiy tushumning ma’lum bir birlikda oshishiga olib keladi va u cheklangan tushum deyiladi. O’z navbatida xarajatlar miqdorining ham bir birlikda oshishi kuzatiladi va u cheklangan xarajatlar deb ataladi. Maksimal foyda cheklangan tushum bilan cheklangan xarajatlar bir-biriga teng bo’lgan yoki ular bir-biriga maksimal darajada yaqinlashgan holda olinishi mumkin. Foydalilikning cheklanganligi nazariyasiga muvofiq, ishlab chiqarishning o’sishi tufayli cheklangan tushum cheklangan xarajatlarga nisbatan tezroq sur’atlarda o’sib borgunga qadar foyda hajmi o’sib boraveradi. Biroq, cheklangan

xarajatlar cheklangan tushumdan oshib ketgan paytda mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirish zarur. Xulosa qilganimizda, cheklangan xarajatlarning cheklangan tushumga yaqinligi (maksimal) eng yuqori darajada ta’minlanganda yoki unga tenglashtirilganda mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va uning bahosi ishlab chiqaruvchini eng yuqori (maksimal) foyda bilan ta’minlaydi. Muallifning yana bir fikri diqqatga sazovordir ya’ni baho oshgan (yoki pasaygan) holatda talab hajmining elastikligi masalasidir. (12-jadval). Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada bahoni shakllantirish va boshqarish bo’yicha tezkor qarorlar qabul qilish zaruriyati tug’iladi. Buning uchun boshqaruv tizimida bahoni shakllantirish bo’yicha funktsional bloklarning o’zaro aloqasini bilish muhim ahamiyatga ega. (13-chizma).

Chizmadan ko’rinib turibdiki, bahoning shakllanishi nafaqat ichki omillardan, balki tashqi muhit ta’siriga ham bog’liqdir. Tashqi muhitdagi quyidagi makrodarajadagi o’zgarishlar korxona darajasida bahoni shakllantirishga shubhasiz ta’sir ko’rsatadi: 1. Iqtisodiyotdagi o’sish va pasayish (har qanday mahsulotga bo’lgan ehtiyoj aholining real daromadlari, investitsiya faolligi, davlat xarajatlari, kredit olish va uni qaytarishga imkoniyatlari, baholarning o’zgarishiga bog’liq). Shu sababli tashqi muhitni tahlil qilish korxonani baholash uchun boshlang’ich nuqta va qadam bo’lib hisoblanadi; 2. Tabiiy resurslarga yaqinlik va ularning zahirasiga ega bo’lish nafaqat mahsulot etishtiruvchi, balki qayta ishlovchi korxonalarni strategik rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega; 3. Siyosat va huquq. Korxonaning faoliyat yuritishida davlatning iqtisodiy barqarorligi, turli xil mulk egalarining huquqiy jihatdan muhofaza qilinganligi, soliq qonunchiligining o’zgarib turishi, bojxona huquqi kabi omillar ham hal qiluvchi ahamiyatga ega;

4. Demografiya. Korxona joylashgan hududdagi aholining soni va tarkibi uning faoliyatiga juda ham bog’liqdir. Agar hududda tug’ilish darajasi yuqori bo’lsa, bolalar assortimentiga talab katta bo’ladi yoki katta yoshdagi aholining hissasiga qarab ularning talabidagi mahsulotlar ishlab chiqarish zarur bo’lsa, korxona shu bozorga qarab mo’ljal olishi zarur; 5. Ijtimoiy-madaniy muhit. Jamiyatning iqtisodiy farovonligi oshib borishi bilan unda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga, kam aholining ta’minlangan va ishsiz qatlamlarini himoya qilishga ehtiyoj oshib boradi; 6. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Baho ciyosati masalasi bo’yicha moliyachi va marketologlar o’rtasidagi bahoga nisbatan ikki muqobil yondashuv - xarajatlar va qiymat yondashuvlari sohasida bahs-munozara kelib chiqadi. Ularning mohiyatini 14-chizma yordamida tasvirlash mumkin. Bahoga nisbatan xarajatlar yondashuvi eng sinalgan va ishonchli yondashuvdir. Uning asosida real kategoriya yotadi, bu - mahsulot ishlab chiqarilishi va sotilishiga sarflanadigan korxona xarajatlaridir. Bu xarajatlar mahsulot ishlab chiqarishga va sotishga qilingan haqiqiy xarajatlar kategoriyasi orqali ifodalanadi va buxgalteriyada dastlabki hujjatlar bilan tasdiqlangan bo’ladi. Buning ustiga, ma’lum darajada bu yondashuvning nufuzi iqtisodiy nazariyada qo’llab-quvvatlanishi bilan bog’liq, chunki, mahsulotlar o’rtasida xarajatlarni to’g’ri taqsimlash, tannarxni shakllantirish va boshqarish bahoni korxona uchun naflilik nuqtai-nazaridan daromad olish manbaiga aylantiradi. (15- chizma).

Mahsulot sotishda baho darajasini sotishning taxminiy hajmi va shunga mos ishlab chiqarishning taxminiy miqyosi belgilaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy nazariya ham, boshqaruv hisobi ham e’tirof etadiki, mahsulot birligini ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari hajmi bevosita ishlab chiqarish miqyosiga bog’liq. Ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’sishi bilan bir buyumga to’g’ri keladigan doimiy xarajatlar summasi va ishlab chiqarishga sarflanadigan o’rtacha xarajatlar hajmi ham o’sadi. Binobarin, uddaburon menejer bahoni belgilayotganda xarajatlar usuli asosida yoki raqobatchilar tomonidan baho bo’yicha qabul qilingan qarorlar ta’siri ostida passiv baho belgilash yo’lini tanlamasligi lozim. Eng oqilona yondashuv - bahoni shakllantirishga faol yondashuv bo’lib, bunda bahoni boshqarish orqali sotishlarning zarur hajmiga mos keluvchi o’rtacha xarajatlar hajmiga erishiladi, bu esa korxonani foydalalilikning kutilayotgan darajasiga olib chiqadi. Bahoni shakllantirishga faol yondashuv mantiqiga o’xshash masalalarni quyidagicha ta’riflash mumkin: “Eng past bahoda sotiladigan tovarlar miqdorini katta miqdordagi foyda olish uchun qanchagacha oshirishimiz kerak?” yoki “Sotiladigan tovarlarning qancha miqdorini yuqoriroq bahoda ko’proq foyda olish uchun qurbon qilishimiz kerak?”. Aynan mana shunday yondashuv “zaif” bozorlarda (ya’ni, talab pasayib boruvchi bozorlarda) yoki “kuchli” bozorlarda (ya’ni, talab ortib boruvchi bozorlarda juda yuqori baholar xarajat yondashchuvini jiddiy kamchiligini chetlab o’tish imkonini beradi). Shuni ta’kidlash joizki, bahoni shakllantirishga xarajatli yondashuvdan voz kechish korxona menejerlariga oson bo’lmaydi, chunki ular ishlab chiqarishga yangi mahsulot uchun investitsiya qilish va bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar qabul qilinguncha, kutilayotgan foydani aniqlashni talab etadilar.

Loyihalashtirilayotgan yangi mahsulot zamonaviy texnik darajaga mos keluvchi o’lchamlar va xossalarga ega bo’lishi, konstruktorlik xizmatlari, texnologlar, moliya-iqtisodiy bo’lim va buxgalteriyada texnik-iqtisodiy asosnoma (TIA) bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Shu bosqichning o’zida baho aniqlanadi, u xarajatlarning o’rnini to’ldirishi va investitsiyalarni zaruriy darajada qoplashi kerak. Shundan so’nggina marketologlar (agar shunday mutaxassislar bor bo’lsa) mahsulot sotish hajmini aniqlaydilar. Ular mahsulot sotishni tashkil etish, mahsulot xossasi va sifatiga xaridorlarni ishontirishga intiladilar. Agar bunday “targ’ibot” natijalari ijobiy natija bermasa, korxona rahbariyati odatda bahoni pasaytirish taklifi hisobiga vaziyatni saqlab qolishga harakat qiladi. Bunday sharoitda, odatda, xaridorlar bozorda ustunlik qiladigan vaziyat yuzaga keladi. Bunda aynan ular o’z shartlarini qo’yadilar va bahoni yanada ko’proq arzonlashtirishga erishadilar, aks holda tovarlarni sotib olishdan butunlay bosh tortishlari mumkin. Professor Vaxrushina M.A. boshqaruv hisobida bahoni belgilashda xalqaro amaliyotda mavjud ikki xil holatni ko’rsatib o’tadi: 1) Bahoning uzoq muddatli quyi chegarasi; 2) Bahoning qisqa muddatli quyi chegarasi. Birinchi holat korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun qilingan jami xarajatlarni qoplash uchun qanday minimal bahoni o’rnatishi zarurligini ko’rsatadi. Bu quyi chegara mahsulotning to’liq tannarxiga mos keladi. Ikkinchi holat korxona xarajatlarning faqat o’zgaruvchan xarajatlarga teng qismini qoplaydigan bahoni nazarda tutadi. Mazkur quyi chegara “direkt-kosting” usuli asosida hisoblanadigan o’zgaruvchan xarajatlarga tengdir. Ayrim vaziyatlarda korxonada ishlab chiqarish quvvatlari to’liq ishlatilmaganda qo’shimcha buyurtmalar uchun qilingan xarajatlar to’liq qoplanmagan holatda ham ularni bajarishga to’g’ri keladi. Bunda korxona buyurtmaning bahosini uning qisqa muddatli quyi chegarasigacha tushirishga majbur bo’ladi. Shu o’rinda professor Jumanov O. ning quyidagi fikrini o’rinli deb hisoblaymiz: “Ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanilmayotgan korxonalarda doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni har bir buyurtma bo’yicha

guruhlarga bo’lish zarurdir. Ba’zan baho belgilash vaqtida bir nechta kichik buyurtmalar uchun taalluqli doimiy xarajatlarni ta’sirini hisobga olmaslik ham mumkin”. Yuqoridagilardan shunday xulosa kelib chiqadiki, bahoni shakllantirishga xarajatli yondashuvga mo’ljal qilib muvaffaqiyatga erishish g’oyat mushkul. Bizning fikrimizcha, bunday sharoitda bahoga qiymatli yondashuvga ko’proq e’tibor berish lozim. (16-chizma). Akad. M. Sharifxo’jaev va prof. G’. Abdullaevlarning «Menej-ment» darsligida yuqori foyda olishning uchta shartini oqilona muvofiqlashtirish sharoitidagina ma’qul va ishonchli qarorlar qabul qilishga, tanlovni to’g’ri bajara olishga erishish mumkinligini ta’kidlashimiz zarur. (17-chizma). 17-chizma. Yuqori foyda olishning uch sharti

Bahoga nisbatan qiymatli yondashuvning vazifasi korxona mijozlarining rag’batlantirilishidan iborat emas. Bunday natijaga bahoga katta chegirmalar berish hisobiga ham erishish mumkin. Lekin, qiymatli yondashuv, korxona uchun sotishlar hajmini tobora avj olishi hisobiga emas, balki “qiymat - xarajatlar” nisbatining mutanosibligiga erishish hisobiga foyda olishni ta’minlashi kerak. Odatda, bahoni shakllanishi mehnat bozorida raqobatda bo’lgan boshqa korxonalar ta’siriga ham bog’liq. Shu bois, korxonaning baho siyosati buxgalterlar, moliyachilar, marketologlar, menejerlar va bozorni o’rganuvchi axborot xizmatchilarining doimiy hamkorligi natijasida tug’iladi va takomillashadi. Bunday sharoitda baho siyosatini shakllantirish korxonaga foyda, xaridorga esa ko’proq naf keltirishi lozim . Bahoni shakllantirishda mahsulotni zararsiz sotilishini belgilash muhim ahamiyatga ega. Buning uchun mahsulotni zararsiz sotish bahosini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz: Ostonaviy tushum Zararsizlik bahosi = Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi Yuqorida ta’kidlangan zararsizlik bahosini aniqlash uchun quyidagi misoldan foydalanamiz. 1-misol. Korxona bir xil tovar ishlab chiqaradi va sotadi. O’uyida uning faoliyatini izohlaydigan ma’lumotlar keltirilgan. Sotishdan olinadigan tushum, so’m 470000 O’zgaruvchan xarajatlar, so’m 280000 Marjinal daromad, so’m 190000 Doimiy xarajatlar, so’m 115000 Operatsion foyda, so’m 75000 Ishlab chiqargan mahsulot hajmi, dona 250 2.1 paragrafda zararsizlik nuqtasi va ostonaviy tushum batafsil ko’rib chiqilgan. Birinchi navbatda, ostonaviy tushumni belgilab olish uchun quyidagicha hisob-kitoblar qilinadi:

1. Marjinal daromad kattaligini topamiz: 470000-280000=190000 3. Marjinal daromad koeffitsientini chiqarib tashlaymiz: 190000:470000=0,4 4. Ostonaviy tushum (zararsizlik nuqtasi) ni aniqlaymiz 115000:0,4=287500 Ostonaviy tushumni hisoblab topgach, uning yordamida mahsulotni zararsiz sotish bahosini aniqlash mumkin: 287500:250dona=1150 so’m. Demak, mahsulotni bir birligini sotish bahosi 470000:250dona=1880 so’m bo’lsa, bir birlikka to’g’ri keladigan foyda summasi 730 so’mni tashkil etadi. Zararsizlik bahosi formulasi mahsulotning belgilangan hajmini sotish jarayonida foydaning ma’lum darajasiga erishish uchun sotishning zararsiz bahosini aniqlashga imkon beradi. Baho ishlab chiqarish bilan bog’liq barcha xarajatlarni qoplashi va korxonaga foyda keltira boshlashiga imkon berish uchun uni sotiladigan mahsulotga qanday belgilash lozim? Bu savolga javob berish uchun quyidagi misoldan foydalanamiz. 2-misol. Korxona 5000 dona mahsulot sotishni rejalashtirgan, bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan o’zgaruvchan xarajatlar 1600 so’mni tashkil etadi Doimiy xarajatlar - 2000000 so’m. Korxona 3000000 so’m miqdorida foyda olishni mo’ljallagan. Mahsulotni qanday bahoda sotish kerak? 1. Dastlab, marjinal daromad hajmini aniqlaymiz. Buning uchun doimiy xarajatlarga foydaning rejalashtirilgan hajmini qo’shamiz. 2000000 so’m+3000000 so’m = 5000000 so’m 2. Bir birlik mahsulotga to’g’ri keladigan marjinal daromad summasini topish uchun yalpi marjinal daromad summasini sotiladigan mahsulotlar miqdoriga bo’lamiz: 5000000 so’m:5000dona = 1000 so’m. 3. Mahsulot birligi bahosini aniqlash uchun o’zgaruvchan xarajatlar orqali

hisoblangan marjinal daromad summasiga doimiy xarajatlar va foydani qo’shish natijasida aniqlangan marjinal daromad summasini yig’ib topamiz: 1600 so’m+1000 so’m = 2600 so’m Transfert baholar mexanizmini ishlab chiqish ham korxona baho siyosatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Transfert baho - bu korxona ichida bir javobgarlik markazidan boshqa javobgarlik markaziga o’tkaziladigan mahsulot (materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar) yoki xizmatlar bahosini aniqlash uchun foydalaniladigan bahodir. Transfert bahoni aniqlash ishlab chiqarishni tashkil etishning mavjud: markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan shakllariga bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish markazlashtirilgan holda tashkil etilgan sharoitda javobgarlik markazlari o’rtasida mahsulot va xizmatlar almashinuvi ko’proq haqiqiy (normativ) tannarx asosida amalga oshiriladi. Markazlashtirilmagan holda tashkil etilgan ishlab chiqarishlarda javobgarlik markazlari nisbatan mustaqil bo’lib, korxona ichidagi uzatuv (topshirish) bahosi har bir bo’linma foydasining aniq va ishonchli ko’rsatkichini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lishi nazarda tutilgan holda o’rnatilgan bo’lishi kerak. Korxona ichidagi uzatuv (topshirish) bahosini tanlash nafaqat bo’linma faoliyati natijalarini aniqlash uchun, balki “qanday qilib ishlab chiqarish va sotib olish”, “sotish va bundan keyin ishlov berish” kabi savollar bo’yicha qarorlar qabul qilish uchun shuningdek, ishlab chiqarishning muqobil variantlarini ko’rib chiqish paytida katta ahamiyat kasb etadi. Transfert bahoni belgilash quyidagi asosiy talablarga javob bermog’i kerak: - ishlab chiqarish korxonasining pirovard maqsadiga erishishini va alohida bo’linmalar maqsadlarini korxonaning umumiy maqsadlari bilan uyg’un holda birikib ketishini ta’minlash; - boshqaruvning turli darajalarida menejerlar uchun moslashuvchan va bir xilda bo ’ lishi kerak . Transfert baho bo ’ linma - sotuvchining mahsulot va xizmatlarini xarid qilgan bo ’ linma - xaridor faoliyatini samaradorligiga salbiy ta ’ sir

qilmasligi lozim ; - markazlashtirilmagan holda boshqarish sharoitida sotuvchi va xaridor bo ’ linmalar rahbarlariga ularning mustaqilligini saqlab qolishga imkon tug ’ dirishi kerak ; - ichki va tashqi bozorlarning o ’ zgaruvchan sharoitlarini tez ilg ’ ab olish , foydani samarali sohalarga yo ’ naltirish imkonini berish . Masalan , yuqori foydani soliqlardan imtiyozlar mavjud bo ’ lgan sohalarga , yuqori bo ’ lmagan foydani esa soliqlari yuqori bo ’ lgan sohalarga yo ’ naltirish lozim , zero ulardan yangi ishlab chiqarish quvvatlari qurilishida foydalanish zarur ; - amaldagi qonunlar talablari asosida shakllantirilishi va ularga mos kelishi. Korxona ichidagi uzatuv vaqtida transfert baholarni belgilashning quyidagi usullari mavjud: - bozor bahosi; - to’liq tannarx plyus foyda (to’liq tannarxdan % sifatida); - o’zgaruvchan xarajatlar plyus foyda (o’zgaruvchan xarajatlardan % sifatida); - tomonlarning o’zaro kelishuvi asosidagi shartnomaviy baho; - to’liq yoki qisqartirilgan tannarx. Afsuski, boshqaruvchilarni ham, bo’linma-sotuvchini ham, bo’linma- xaridorni ham talabini birday qoniqtiradigan yagona transfert baho mavjud emas. Amaliyotda korxonalarning bir qismi shartnomaviy bozor bahosidan transfert baho sifatida foydalanadi, boshqa bir qismi esa «to’liq tannarx plyus foyda» usulidan foydalanishni afzal biladi. Mahsulot yoki xizmatlarning shartnomaviy bozor bahosi hajmi qulay transfert baho hisoblanadi, chunki bu baho har bir markazning foydasini mustaqil xo’jalik birligi sifatida qarab chiqish imkoniyatini yaratadi. Agar tashqi bozorda baho ancha aniq bo’lsa (masalan, yangi mahsulot turiga muqobil tovarlar bozori bo’lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo’lsa), unda «to’liq tannarx plyus foyda» ya’ni to’liq tannarxdan foiz sifatida olingan bahoni qo’llash lozim bo’ladi, chunki bunday baho bozor bahosiga yaqin hisoblanadi va bo’linmalar faoliyati kamchiliklarini aniqlashga imkon tug’diradi.

Bahoga ustama belgilash vaqtida butun korxonani foydalilik koeffitsentini emas, balki mazkur bo’linmaning xarajatlari xususiyatlarini hisobga olish zarur. Amaliyotda foyda ko’pincha moliyaviy qo’yilmalardan olingan daromad sifatida hisoblanadi hamda belgilangan reja ko’rsatkichi bilan solishtirilib boriladi. Agar transfert baho sifatida «smeta tannarxi plyus ustama baho»dan foydalanilsa, xomashyo, materiallar, xizmatlar va ish haqi miqdorlari bahosining o’zgarishlariga tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilish zarur. Amaliyotda transfert baho haqiqiy tannarx plyus qo’shimcha foyda tarzida belgilanishi ham mumkin. Mazkur usuldan menejerlar o’z bo’linmalarida mablag’lar xarajati uchun javobgar bo’lgan joylarda qo’llaniladi. Biroq bu usul mablag’larni tejash imkoniyatini pasaytiradi ya’ni haqiqiy tannarx qancha yuqori bo’lsa, bo’linma-sotuvchi sotish bahosini shuncha baland belgilaydi. Shuni nazarda tutish zarurki, tannarx asosida transfert baholarni belgilash vaqtida korxona tarkibiga kiruvchi bo’linmalarni foyda yoki investitsiya markazlari sifatida emas, balki xarajatlar markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o’zgaruvchan xarajatlar asosida belgilangan transfert baholar samarali hisoblanadi. O’zgaruvchan xarajatlar asosida korxona ichidagi topshiruvlar paytidagi baho usuli to’liq tannarx asosidagi usuldan korxona zahiralaridan yanada samaraliroq foydalanishni ta’minlashga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Yuqorida keltirilgan tadqiqotlar korxona tomonidan moslashuvchan baho siyosati o’tkazilganda uning asosiy axborot negizi hisoblangan boshqaruv hisobi samaradorligini oshirish imkonini beradi. 2.3. Boshqaruv hisobi tizimida investitsiya loyihalari bqyicha qarorlar qabul qilish Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o’z xo’jalik faoliyati jarayonida

investitsiya faoliyatiga alohida e’tibor qaratishi zarur. Shu o’rinda Prezident I.A. Karimovning «Iqtisodiyotimizda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va uni modernizatsiya qilish, eksport rivoji, import o’rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlashning muhim sharti bo’lgan xorijiy investitsiyalar, avvalambor, xususiy sarmoyalarni jalb etish, buning uchun tegishli investitsiya muhiti va investorlar uchun kafolatlar yaratish bu borada, ayniqsa, katta ahamiyatga ega» 1 degan fikrlarini ta’kidlab maqsadga muvofiqdir. Investitsiya faoliyati - korxona tomonidan investitsiya resurslarini (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, aqliy salohiyat, kredit, er va boshqa ko’chmas mulk ob’ektlari kabi) iqtisodiyot sohalariga daromad (foyda) olishni yoki ijtimoiy samaraga erishishni maqsad qilib joylashtirilish jarayonini o’zida ifoda etadi. Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiyalar yo’naltiriladigan sohaga ko’ra ishlab chiqarish va moliyaviy investitsiyalarga bo’linadi. Ishlab chiqarish (real) investitsiyasi - bu korxona faoliyatining muayyan sohasi va turiga, real kapital o’sishiga ya’ni ishlab chiqarish vositalari, aylanma mablag’lar qiymatini o’sishiga, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarini rivojlantirishga asosiy omil bo’luvchi xarajatlardir. Moliyaviy (portfelli) investitsiyalar - esa qimmatli qog’ozlar va boshqa moliyaviy qo’yilmalarga qilingan xarajatlarni ifodalaydi. Bunday xarajatlar o’z- o’zidan real moddiy kapitalni o’stira olmaydi, biroq qo’shimcha foyda keltiradi. Shu jumladan, qimmatli qog’ozlar kursining vaqtga qarab ijobiy o’zgarishi yoki ijobiy valyuta tafovuti qo’shimcha foyda tarkibiga kiritiladi. Investitsiya pul mablag’larini biror-bir faoliyat turiga ma’lum muddatga sarflanishiga qarab, uzoq (1 yildan ortiq) va qisqa muddatli (1 yilgacha) Professor D.G’. G’ozibekov «Investitsiyalarni moliyalashtirish muammolari» nomli asarida investitsiyalarning mohiyatini ta’riflayotganda, ularning turli xil xatarlar va kutilayotgan daromadlar bilan bog’liqligini hamisha yodda tutish zarurligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, pulning daromad keltirish layoqati pul keladigan manbalarga va uning nimalarga sarflanishiga ya’ni pulning qaerdan kelishi va nimalarga investitsiyalanishiga bog’liq. Binobarin, kapital manbalarining

ishonchliligi bilan mablag’larning investitsiyalashning to’g’riligi o’rtasida uzviy bog’liqlik kuzatiladi. Investitsiya ana shu belgilari bilan boshqa mablag’ solishlardan farqlanib turadi. Shuningdek, investitsiyalarning noaniqlik ehtimoli bo’lgan va kelgusida kutilayotgan qiymatga kapitalning aniq bugungi qiymatini almashtirishdan iboratligi, buning dalili sifatida investitsiyalarning safarbar etilishida ularni ongli ravishda aniq va noaniq bo’lgan risklar bilan bog’lanishini keltirib o’tadilar. Va ta’kidlaydiki, investitsiyalar qaratilgan soha va qo’yish ob’ektlari, investitsiyalash sub’ektlari, qayta ishlab chiqarish va harakat yo’nalishlaridan kelib chiqib, muayyan maqsadlarni ko’zlaydi va ular bilan bog’liq bo’lgan aniq va noaniq risklar bilan to’qnashadi. Har bir korxona uchun investitsiya faoliyati murakkab hisoblanadi, chunki investitsiya xarajatlari faqat kelgusida daromad keltiradi. Shu bois, korxonalar oqilona investitsiya qarorlari qabul qilish uchun taklif etilayotgan loyihalarning, eng avvalo, iqtisodiy samaradorligini baholashlari hamda ularning ko’p mablag’ talab qiladigan tomonlari haqida aniq ma’lumot olishga harakat qilishlari zarur. Investitsiya loyihasi – bu aniq, puxta o’ylangan g’oyaga, maqsadga ega bo’lgan (shu jumladan kapital qurilish ham), uni amalga oshirish uchun investitsiya qo’yilishini talab qiladigan xarajat dasturidir. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ikkita sharti mavjud: loyihaga ma’lum miqdorda mablag’lar sarflash zaruriyati, ularni sarflash va qoplash (foyda olish) o’rtasida muayyan vaqt mavjudligi. Investitsiya loyihalarini yaratish va uni amalga oshirish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: - investitsiya g’oyalarining shakllanishi ya’ni g’oyani tanlash va dastlabki asoslash, yangilik, ekologik nuqtai-nazardan bir qarorga kelish, uni amalga oshirish davomida qo’yiladigan talablarga javob berish va davlat idoralari bilan kelishuv; - investitsiya imkoniyatlarini izlash ya’ni ishlab chiqariladigan mahsulotga yoki xizmat turiga bo’ladigan talabni o’rganish loyiha ishtirokchilari tarkibi bo’yicha takliflar, loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash;

- loyihaning texnik-iqtisodiy asoslanishi; - shartnoma hujjatlarini tayyorlash; - tender savdolariga tayyorgarlik; - salohiyatli (potentsial) investorlar bilan muloqotlar; - loyiha hujjatlarini tayyorlash; - nostandart texnologik jihozlarni tayyorlovchi va etkazib beruvchilarni aniqlash; - qurilish-montaj ishlari; - ob’ektni ishlab chiqarishda tajribadan o’tkazish, iqtisodiy ko’rsatkichlar monitoringi va ob’ektni loyiha quvvatiga etkazish. Bizning fikrimizcha, yuqoridagi olimlarning fikrlarini umumlashtirib, loyihalarni amaliyotga tadbiq qilish jarayonini ikkita bosqichga ajratish lozim: Loyihani ishlab chiqish - bu loyiha maqsadlariga erishish uchun qilingan hatti-harakat bo’lib, u hisob-kitoblarni amalga oshirish, qulay variantlarni tanlash, loyiha qarorlarini iqtisodiy jihatdan asoslashdir. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda asosiy vazifa - loyihani amalga oshirish haqida qaror qabul qilish va shu loyihaga investitsiya ajratish maqsadida har taraflama texnik-iqtisodiy asosnoma tayyorlashdir. Agar loyiha tijorat xarakteriga ega bo’lsa, texnik-iqtisodiy asosnomaga qo’shimcha ravishda loyihaning biznes-rejasi ham ishlab chiqiladi. Loyihani amalga oshirish - uni amaliy jihatdan ro’yobga chiqarish, loyihani muayyan iqtisodiy voqelikka aylantirish, loyihada qo’yilgan maqsadlarga erishishdir. Investitsiyalarni loyihalashtirish muammolariga bag’ishlangan adabiyotlarda investitsiya jarayonini uch asosiy fazaga bo’lish qabul qilingan. Bunda investitsiya jarayonining butun davri loyihaning hayotiy muddati yoki hayotiy jarayon deb ataladi. Investitsiya loyihasi jarayonining fazalarini mohiyati va farqini aniq tasavvur qilish uchun quyidagi chizmada loyihani amalga oshirishda sarf qilinadigan investitsiya zahiralari hajmi (chizmaning quyi qismi) va daromad (foyda)ning loyihaga (chizmaning yuqori qismi) kapital sarflashdan keladigan

foyda samarasini tavsiflovchi ko’rsatkich qanday o’zgarishini tasvirlaymiz. (18- chizma) Investitsiya jarayonining dastlabki fazasida loyihani asoslash bo’yicha tadqiqotlar o’tkaziladi, hamda loyiha hujjatlari tayyorlanadi. Mazkur fazada loyihaning iqtisodiy, texnik va texnologik ishlovi bir-biriga o’xshab ketadi. Investitsiya loyihasini ishlab chiqishning asosiy bosqichi bo’lib, investitsiya oldi fazasi hisoblanadi. Bu faza investitsiya loyihasi bo’yicha dastlabki izlanishlardan boshlab uni amalga oshirish bo’yicha qaror qabul qilingungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. (13-jadval). Ikkinchi faza, odatda investitsiya fazasi deb ataladi. Bu fazaning asosiy vazifasi ajratilgan moliyaviy investitsiyalarni to’g’ri sarflanishini hamda loyihada ko’zda tutilgan mahsulot birligini ishlab chiqarish samaradorligini nazorat qilishdir. Mazkur faza jarayonida imoratlar va inshootlar ta’mirlanadi, jihozlar sotib olinadi va o’rnatiladi, ishlab chiqarish infratuzilmasi vujudga keltiriladi, undan keyin mahsulotni turkumli ishlab chiqarish va sotishga o’tiladi.

Investitsiya fazasi tugab, loyiha amalga oshirila boshlagach, investitsiya xarajatlari hajmi kamayib boradi. Investitsiya loyihasi keltiradigan daromad hajmi esa ortadi, chunki u asta- sekin loyiha quvvatiga chiqa boshlaydi, bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib, sotish hajmining ancha ortishiga imkon tug’diradi. Loyihaning bu tariqa rivoji uning foydalanish deb ataluvchi uchinchi hal qiluvchi fazasida kuzatiladi, chunki mazkur faza loyihaga ko’ra yaratilgan ob’ektni ishlatish vaqti va rejimiga muvofiq keladi. Investitsiyaning uchinchi fazasida ishlab chiqarish hajmini saqlab turish va ko’paytirish uchun asosiy vositalarni eskirishi orqali jamg’arilgan manbadan foydalaniladi. Bu fazada mahsulot sotishdan olinadigan daromadning investitsiya xarajatlaridan oshishi kuzatiladi. Bunda t 1 vaqtda daromadning umumiy summasi loyihaga qo’yilgan kapital qo’yilma qiymatiga teng bo’ladi va bu holat loyihani qoplash nuqtasiga etganini anglatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, loyihani ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida uni moliyaviy jihatdan baholash zarur. Buning uchun loyihaning qoplash darajasi va boshqa shu kabi samaradorlik ko’rsatkichlari tahlil qilinadi.

Investitsiyalarning etishmasligi doimo investitsiya zahiralaridan oqilona, samarali foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Agar iqtisodiy loyihani amalga oshirish uchun investitsiyalar hajmi ma’lum bo’lsa, korxona sarflanadigan investitsiya hajmidan, investitsiya zahirasining har bir birligidan ehtimoli kutilgan eng ko’p iqtisodiy samara olishga intiladi. Investitsiyalar samaradorligini baholashda “iqtisodiy samara” va “iqtisodiy samaradorlik” tushunchalarini farqlamoq lozim bo’ladi. Iqtisodiy samara bu investitsiyalash, kapital xarajatlash hisobiga erishiladigan natija bo’lib, quyidagi tenglik bilan topiladi: Iqtisodiy samara = moliyaviy natijalar - xarajatlar Ma’lumki, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrigacha samaradorlikni baholashda xarajatlar mezoni keng tarqalgan edi. Iqtisodiy samaradorlik = moliyaviy natijalar : xarajatlar Aktsionerlik jamiyatlarining paydo bo’lishi, turli xil mulk shakllarining rivojlanishi, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasini kamayishi, ichki va tashqi investorlarning faollashuvi rentabellikni aniqlashga yangicha yondashuv - investitsiyalar (yoki ularning alohida elementlari: kapital qo’yilma, kapital) samaradorligini hisoblashni talab qilmoqda. Sarflangan kapitaldan olinadigan mutlaq iqtisodiy samara (E) xarajatlangan kapital hisobiga olingan daromad (D) va qo’yilmalarning hajmi (K) o’rtasidagi tafovut ko’rinishida aniqlanadi:Э = Д -К Mutlaq iqtisodiy samara vaqt funktsiyasi hisoblanadi. Dastlab bu ko’rsatkich nolga teng bo’ladi, chunki qo’yilgan kapitaldan hali daromad olinmagan. Kapital qo’yilmalardan kelgan daromad miqdori ularning dastlabki hajmiga teng bo’lgan davr investitsiyalarni qoplash muddati deb ataladi. Keyingi holatda kapital sarflashdan olingan daromad kapital qo’yilmadan orta boshlaydi. Bu ko’rsatkich iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasidagi kapital xarajatlash samaradorligining eng zarur ko’rsatkichidir. Amaliyotda kichik tadbirkorlik sub’ektlariga qilingan qo’yilmalar odatda 2- 3

yil ichida qoplanadi, uzoq muddatli qo’yilmalarni qoplash uchun esa 10-15 va undan ko’proq yil kerak bo’ladi. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi kapital qaytimiga nisbatan investitsiyalardan tushgan foyda bilan belgilanadi.

Korxonaning investitsiyalangan kapitali daromadliligini Dyupon piramidasi yordamida ko’rsatamiz. (19-chizma). Nazarimizda, professor T. Malikovning quyidagi fikrlari nihoyatda o’rinlidir: «Investitsiya qarorlari baholanayotgan paytda inflyatsiya ham hisobga olinishi kerak. Agar biz yilning oxirida 100 ming so’mlik foyda olishni mo’ljallayotgan bo’lsak, kutilayotgan inflyatsiya sur’atlari 10%ni tashkil etsa, u holda biz ega bo’lishimiz mumkin bo’lgan foydaning summasi haqiqatda 90 ming so’mni tashkil etadi. Agar investor o’ziga tegishli bo’lgan 100 ming so’mni yillik 15%li stavka bo’yicha investitsiyalashtirmoqchi bo’lgan bo’lsa, inflyatsiya yo’q bo’lgan taqdirdagina uning yillik daromadi (foydasi) yil oxiriga borib 15 ming so’mdan

iborat bo’lishi mumkin. Tabiiyki, yillik 10%li inflyatsiya sharoitida investor uchun o’zining mablag’larini eng kamida 25% (10%+15%)li stavka bo’yicha investitsiyalashtirilsagina, bu operatsiya o’z ma’nosiga ega bo’ladi». Ishlab chiqarish korxonalari o’z mablag’larini kelgusida foiz stavkasi ko’rinishida foyda olish maqsadida joriy qiymatida vaqtinchalik investitsiyalash jarayoni diskontlash, uning natijasida hosil bo’lgan ko’rsatkich - diskontlangan qiymat deyiladi. Pmo-yillik pul mablag’lari oqimi. Darhaqiqat, pullarni darhol sarf qilar ekanmiz, biz ularni bankka joylashtirish imkonini yuqotamiz, bunda ulardan foiz olish ya’ni pullarni kelgusida xarajat qilgan foydaliroqdir. Bu qo’yidagi berilgan foyda kattaligiga hozirgisiga

qiyosan kelgusi xarajatlar qiymatini pasaytiradi. Investitsiyalash jarayoni, odatda uzoq muddat talab qilishi sababli mablag’larni investitsiyalash vaqtida pul mablag’lar qiymatini pul mablag’lari oqimining qaytish qiymati bilan taqqoslashga to’g’ri keladi. Shu maqsadda pul mablag’larining kelgusidagi qiymati va pul mablag’larining haqiqiy qiymati tushunchalaridan foydalaniladi. Pul mablag’larining kelgusi qiymati ayni paytda investitsiyalangan mablag’larning summasini o’zida namoyon etadi, ular foizining stavkasini hisobga olgan holda ma’lum vaqt davri orqali shu summaga aylanadi. Pul mablag’larining kelgusi qiymatini aniqlash yo’li aktivlar qiymatining oshib borish summasini qo’yish yo’li bilan bosqichma-bosqich o’tkazishni o’zida namoyon etadi. Bu summa foiz stavkasi bilan hisob-kitob qilinadi. Investitsiya hisob-kitoblarida foiz stavkasi nafaqat pul mablag’lari qiymatini oshirib borish quroli sifatida, balki undan ko’ra kengroq ma’noda - korxona investitsiya operatsiyalari foydalilik darajasi o’lchagichi sifatida qabul qilinadi. Pul mablag’larining haqiqiy (hozirgi) qiymati foizning ma’lum stavkasi (diskont stavkasi) ni hisobga olgan kelgusi pul mablag’lari summasini ifodalaydi. Pul mablag’larining haqiqiy qiymatini aniqlash ular qiymatini muayyan vaqtdagi diskontlashtirish jarayoni bilan bog’liq, u pul mablag’larining shartlangan kelgusi miqdorida ortib borishiga teskari operatsiyani o’zida namoyon etadi. Bunday holda foiz summasi (diskont) pul mablag’larining yakuniy summasi (kelgusi qiymati) dan chiqarib tashlanadi. Bunday variant ma’lum davrdan so’ng oldingi kelishilgan summani olish uchun qancha miqdordagi pul mablag’ini investitsiya qilish lozimligini aniqlash zarur bo’lgan holatlarda yuzaga keladi. Mablag’larni investitsiya qilish va investitsiya foydasini shakllantirish bilan bog’liq moliyaviy hisob-kitoblarni o’tkazish paytida pul mablag’lari qiymatini oshira borish (kompaunding) va diskontlash jarayonlarini oddiy va murakkab foizlar bo’yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Oddiy foizlar, odatda qisqa muddatli investitsiyalashda, murakkab foizlar esa uzoq muddatli investitsiyalashda qo’llaniladi.

Oddiy foiz deb mablag’larni investitsiyalash jarayonida kelishilgan to’lovning hisobot davri (oy, chorak va h.k.) oxirida qo’yilmaning dastlabki (haqiqiy) qiymati bo’yicha hisob qilinishi tushuniladi. Oddiy foiz summasidan foydalanilganda qo’yilma ortib borishi (kompaunding) jarayonida qo’yidagi formuladan foydalanish mumkin: I p =K 0 x n x S n Bunda, I n - investitsiyalashni kelishilgan davri uchun foiz stavkasi; K 0 - qo’yilmaning dastlabki summasi; n - investitsiyalash davomiyligi (har bir foiz to’lovi amalga oshiriladigan davrlar miqdori bilan ifodalangan); S n - o’nli kasr bilan ifoda etilgan, foydalaniladigan foiz stavkasi. Ushbu holatda qo’yilmaning kelgusi qiymati (K q ) foiz summasini hisobga olgan holda quyidagi formula orqali aniqlanadi: K q = K 0 + I n = K 0 (1 + n • S n ) 1-misol . O’uyida berilgan shartlar orqali bir yil uchun foiz summasini aniqlash zarur. O’uyilmaning dastlabki summasi 500000 so’m. Har kvartalda to’lanadigan foiz stavkasi - 10%. Bu miqdorlarni formulaga qo’yib chiqib foiz summasini aniqlaymiz: I n = 500000 • 4 • 0,1 = 200000 so’m Qavs ichidagi ko’rsatkichlar (1+n• S p ) oddiy foizlar summasini ortib borishi koeffitsienti deyiladi. Bu koeffitsient doim bir birlikdan katta bo’ladi. Pul mablag’i qiymatini diskontlash jarayonida oddiy foiz summasini hisob- kitob qilishda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 1 D=K -K • b0 1+ n •C n 2-misol. O’uyidagi shartlar asosida bir yil uchun oddiy foiz bo’yicha diskont summasini aniqlash lozim. O’o’yilmaning yakuniy summasi 800000 so’m miqdorida belgilangan. Har chorakda to’lanadigan diskont stavkasi 10%ni tashkil etadi. Bu ko’rsatkichlarni diskont summasini hisoblash formulasiga qo’yib chiqsak, quyidagi natijani olamiz:

1 D=800000-800000• =228571,4 1+4•0,1 Demak, bir yildan so’ng 800000 so’m olish uchun zarur bo’lgan investitsiya xarajatlarining haqiqiy qiymati quyidagicha bo’lishi kerak: =- = Murakkab foiz deb, hisoblangan oddiy foiz summasi belgilangan har bir davrdan keyin to’lanmaydigan, balki asosiy qo’yilma summasiga qo’shilib, keying to’lov davrida daromad keltiradigan investitsiya qilish natijasida yuzaga keladigan foyda summasiga aytiladi. Moliya bozorida harakat qilayotgan investitsiyalar bo’yicha daromadlarni hisoblash va taqqoslash naqd pullarni tushumini kelgusidagi tahlili (diskontlangan naqd pullar oqimi) yordamida hozirgi davrga keltirilgan qiymatda aniqlanadi. O’o’yilma summasini hisoblashda murakkab foizlar bo’yicha qo’yilmaning ortib borishi jarayoni qo’yidagi formula orqali ifodalanadi: K bs = K 0 • (1 + S n ) n Bunda, K bs - quyilmaning murakkab foizlar bo’yicha ortib borish qiymati. Ushbu formulaga muvofiq foiz summasi (I n ) quyidagicha hisoblanadi: I n = K 0 + K bs 3-misol. O’uyidagi shartlar asosida investitsiyalashning butun davrida murakkab foiz summasi bilan qo’yilmaning kelgusi qiymatini aniqlash talab qilinadi. O’o’yilmaning dastlabki qiymati 500000 so’m. Murakkab foizli usulda qo’llaniladigan har chorakda to’lanadigan foiz stavkasi - 10%. Investitsiyalashning umumiy davri ko’rsatkichlarini yuqoridagi formulaga qo’yib, qo’yilmaning kelgusi qiymatini aniqlaymiz: К =500000•(1+0,11) =555000 бс Ushbu holatda foiz summasi 55000 so’m (555000-500000) ni tashkil etadi.

Pul mablag’larining haqiqiy qiymatini hisoblashda murakkab foizlar bo’yicha diskontlash jarayonini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: K = х n Bunda, (1+Cn) К Х - murakkab foizlar bo’yicha hisoblangan qo’yilmaning dastlabki summasi. Shunga binoan diskont summasi (Ds) quyidagi formula orqali aniqlanadi: Ds = K 0 – K x 4-misol. Quyidagi shartlar asosida bir yil uchun murakkab foizlar bo’yicha diskont summasi va pul mablag’ining haqiqiy qiymatini aniqlash zarur. Pul mablag’ining berilgan qiymati 500000 so’m. Murakkab foizni diskontlash uchun foydalaniladigan stavkasi har chorakda 10% ni tashkil etadi. Ushbu ko’rsatkichlarni formulaga qo’yib, pul mablag’ining haqiqiy qiymatini aniqlaymiz: 500000 Haqiqiy qiymat = = 342465,8 so’m . 4 (1+ 0,1) Shunga muvofiq, diskont summasi 157534,2 so’m (500000-342465,8) ni tashkil etadi. Pulning vaqtdagi qiymatini baholashda shu narsani nazarda tutish kerakki, baholash natijasiga nafaqat belgilangan foiz stavkasi emas, balki bu yil mobaynida va o’sha umumiy muddatda to’lov davriyligi (to’lov davrlari miqdori) ham ta’sir ko’rsatadi. Pul oqimlarini o’zaro teng to’lovlarining bunday bir tekisligi annuitet deb ataladi. Investitsiyalar bo’yicha har chorakda to’lanadigan foiz to’lovlari summasi, ijaradagi mulk uchun bir tekis to’lov va h.k.lar annuitetga misol bo’la oladi. х

Annuitet ko’rinishidagi pul oqimlari to’lovlarni ketma-ket taqdim etish ortib borish jarayonini ancha engillashtiradi hamda pul mablag’lari qiymatini diskontlash uchun soddalashtirilgan formulalar to’plamidan foydalanish imkonini beradi. 5-misol. Investor 500000 so’mni 1 yil muddat bilan depozit qo’yilmaga joylashtirishni mo’ljallagan. Bir bank investorga murakkab foizlar bo’yicha kvartaliga 7,5% miqdorda to’lashni, ikkinchisi esa 10% miqdorida to’rt oyda bir marta, uchinchisi - 15% miqdorida yilda ikki marta, to’rtinchisi - 30% miqdorida yiliga bir marta to’lashni taklif qiladi. Ushbu variantlarni taqqoslab shunday xulosaga kelish mumkinki, investor uchun birinchi bank taklif etayotgan foiz stavkasi foydali hisoblanadi. Annuitetning kelgusi qiymatini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: А 6 =А× d a Bunda, A b -ma’lum davr oxirida annuitetning umumiy kelgusi qiymati; A- annuitet to’lovi summasi. d a - annuitet qiymati ortib borishini foizning qabul qilingan stavkasi va davrlarini hisobga olgan maxsus jadval bo’yicha aniqlanadigan koeffitsienti. Investitsiyalashning qaysi varianti samaradorliligini aniqlash uchun quyidagi jadvalni tuzamiz. (16-jadval). 16-jadval Investitsiyalashning turli sharoitlarida qo’yilmaning kelgusi qiymatini hisoblash Vari-ant O’uyilmaning haqiqiy qiymati Foiz stavkasi Yakuniy kelgusi qiymat 1 chorak 2 chorak 3 chorak 4 chorak 1 2 3 4 500000 500000 500000 500000 0,075 0,1 0,15 0,3 537500 550000 575000 650000 577812,5 605000 661250 845000 621148,4 665500 760437,5 1098500 667734,5 732050 874503,1 1428050 Shunga binoan, annuitetni haqiqiy qiymatini aniqlash uchun formula quyidagi ko’rinishni oladi:

Bunda, A n - annuitetning haqiqiy qiymati; A - annuitetni qoplash summasi; A d - qabul qilingan diskont stavkasi va davrlar miqdorini hisobga olib, maxsus jadvallar bo’yicha aniqlanadigan annuitetni diskontlash koeffitsienti. Pulning vaqtdagi qiymatini baholash kontseptsiyasiga inflyatsiya omili ham bog’liq, u vaqt o’tishi bilan pul mablag’lari qiymatini tushirib yuboradi ya’ni inflyatsiyaning o’sishi (o’rtacha pul indeksi) pulning sotib olish qobiliyatini pasayishiga olib keladi. Inflyatsiyani hisobga olib investitsiyalash jarayonida pul oqimlarini samarali boshqarish bilan bog’liq hisob-kitoblarda ikki asosiy tushuncha - pul mablag’larining nominal va haqiqiy summasidan foydalaniladi. Pul mablag’larining nominal summasi pulning sotib olish qobiliyati o’zgarishini hisobga olmay uning hajmini baholashni nazarda tutadi. Pul mablag’larining haqiqiy summasi pul mablag’lari kelgusi qiymatini ham, hozirgi qiymatini ham aniqlashda qo’llanilishi mumkin. Inflyatsiyani baholash jarayonida ikki asosiy ko’rsatkichdan foydalaniladi. 1) inflyatsiya sur’ati (T i ). Bu ko’rsatkich muayyan davrda (p) baholarning investitsiya hisob-kitoblarida ifoda etilgan o’nlik kasrdagi o’rta darajada o’sishni ifodalaydi. 2) inflyatsiya indeksi (J i ) 1+T i deb belgilanadigan ko’rib chiqilayotgan davrda (p) inflyatsiyani hisobga olib, pul mablag’larining qo’shilgan qiymati quyidagi formula bilan tuzatiladi: Bunda, K r - pul mablag’larining kelgusi haqiqiy qiymati;

K s - pul mablag’larining kelgusi nominal qiymati; J i - inflyatsiyani taxminiy indeksi. Mazkur formula pul mablag’lari qiymati ortib borishi jarayonida foizning foydalaniladigan stavkasida uning inflyatsiya darajasi hisobga olingan bo’lmasa, pul mablag’larining aniq to’langan qiymatini aniqlash imkonini beradi. 2.4. O’zbekistonda biznes samaradorligini baholashda boshqaruv segmentar hisobotining roli Bozor munosabatlari sharoitida biznes segmenti deb ataluvchi yangi atama boshqaruv hisobiga kirib keldi. Biznes segmenti - bu korxonaning ma’lum qismini yoki nisbatan mustaqil bo’linmasini muayyan vakolatlar va mas’uliyat berish maqsadida ajratishdir. Boshqaruv hisobi korxonaning tashkiliy tuzilmasini hisobga olgan holda, javobgarlikning turli markazlari (biznes segmentlari) majmuidan tarkib topadi. Segmentar hisobotni javobgarlik markazlari bo’yicha shakllantirilgan hisobot sifatida ta’riflash mumkin. Bozor iqtisodiyoti tarkib topgan mamlakatlarda segmentlar bo’yicha hisobotni shakllantirish tartibi 14-sonli moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) bilan tartibga solinadi. Bu segmentar hisobot 1993 yildan amal qilib kelmoqda. Unga ko’ra, segmentlarning ikkita: xo’jalik va jug’rofiy turlari ajratib ko’rsatiladi. Geografik segment - bu muayyan iqtisodiy muhitda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi, risk va foyda kabi iqtisodiy shart-sharoitlar ta’sirida, ma’lum makonda harakat qiluvchi ajratib qo’yilgan komponentdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1996 yil 30 avgustdagi 1-sonli qarori bilan kuchga kiritilgan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunning 7- moddasida ta’kidlanganki, korxona rahbari hisob va hisobotning ichki xo’jalik tizimini, xo’jalik operatsiyalarini nazorat etish tartibini, tashqi iste’molchilar uchun moliyaviy hisobotni, soliqlar va moliyaviy hujjatlarning boshqa shakllarini va h.k. larni tashkil etishga majbur. Tashqi iste’molchilar uchun segmentlar bo’yicha moliyaviy hisobotni tuzish

tartibi O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1998 yil 14 avgustda 474-son bilan ro’yxatga olingan “Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot” nomli O’zbekiston Respublikasining 1-sonli buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) bilan tartibga solinadi. Ushbu standartning 96-bandida quyidagilar ta’kidlanadi: “foydalanuvchi uchun hisob siyosatini yoritishning o’ziga xos ustuvorligi ko’rilganda rahbarlar xo’jalik yurituvchi sub’ektning tavakkalchiligiga va pul oqimining kelajagini baholash imkoniyatini berishini hisobga olishlari kerak. Hisob siyosatining yoritilishi quyidagilarni o’z ichiga oladi, ammo ushbu axborot bilan chegaralanmaydi: 96.17. faoliyat turlarini, geografik segmentlar va chiqimlarni segmentlar o’rtasida taqsimlash usullarini aniqlash”. Shuni ta’kidlash lozimki, yuqorida ko’rsatilgan me’yoriy hujjatlarda segmentar hisob va hisobot muammosi o’zining to’liq echimini topmagan. Tashqi iste’molchilar uchun mo’ljallangan va moliyaviy hisob ma’lumotlari bazasida ishlab chiqiladigan moliyaviy hisobotdan farq qilgan holda segmentar hisobot ichki iste’molchilar uchun mo’ljallanadi va maxfiy hisoblanadi. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunning 22-moddasiga ko’ra, buxgalteriya hisobini yuritishda maxfiylikka rioya qilinadi, buxgalteriya yozuvlari mazmuni bilan tanishishga faqat rahbariyat ruxsati bilan yoki qonunchilikda ruxsat etilgan hollarda yo’l qo’yiladi. Biroq, tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, amaliyotda ko’pincha soliq va boshqa nazorat organlari boshqaruv hisobi hamda hisoboti ma’lumotlariga to’g’ridan-to’g’ri kirib borish imkoniyatiga ega bo’lmoqda. Bizning fikrimizcha, boshqaruv hisobida mustaqil ishlab chiqilgan yoki markazlashtirilgan holda tasdiqlangan boshqaruv hisobotlari bo’lishi lozim. Bu hisobot shakllarini an’anaviy jurnal-order shaklini qo’llamaydigan korxonalar (kichik korxonalar, fermer xo’jaliklari, buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan shaklini qo’llayotgan korxonalar, buxgalteriya hisobini kompyuterda maxsus ishlab chiqilgan jadvallarda olib borayotgan korxonalar), shuningdek, hisobning jurnal-order shaklini qo’llashga moslashtirilgan korxonalar ham (analitik hisob shakllariga o’zgartirish kiritish yo’li bilan, masalan, yangi qo’shimcha qator va

ustunlar qo’shish orqali, ammo mavjud hisob tizimini buzmasdan zarur ma’lumotlar olish uchun u moslashtiriladi) yuritishlari mumkin. Boshqaruv hisobotining standart (minimal) to’plamiga asos bo’ladigan quyidagi muhim shakllarni taklif etamiz: - sotishlar to’g’risidagi hisobot; - tayyor mahsulot zahiralari to’g’risidagi hisobot; - tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha hisobot; - ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmatlar) to’g’risida hisobot; - materiallar va butlovchi qismlar zahiralari to’g’risida hisobot; - xarid qilingan qiymatliklar to’g’risida hisobot; - debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida hisobot; - yig’ma hisobot; - pul mablag’lari harakati to’g’risida hisobot. Fikrimizcha, ushbu hisobot shakllarini, shuningdek, bunga qo’shimcha qilib segmentar hisobot shakllarini (5,6,7-ilovalar) jamlab, O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari tarkibida yangi standart yaratilsa, boshqaruv hisobini me’yoriy-huquqiy bazasini rivojlantirishga qo’shilgan ulkan hissa bo’lar edi. Moliyaviy hisobotning afzallik tomoni moliyaviy holatni, korxona faoliyati natijalarini tahlil etishda axborot bazasi sifatida qo’llanilishida namoyon bo’lsa, segmentar hisobot ma’lumotlari esa biznesning har bir segmenti ish sifatini baholash imkonini beradi. Segmentlarni ajratishni taqozo etadigan, farq qiluvchi holatlarni ya’ni ko’pchilik omillarning mos tushishini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin. (17- jadval).

- Segmentlar ( javobgarlik markazlari ) bo ’ yicha hisobni tashkil etish zarurati munosabati bilan boshqaruv hisobida ularning chegaralarini quyidagi mezonlarga muvofiq belgilash lozim : - mustaqil segment hisobotlari qanday ko’rinishda bo’lishi lozim (ya’ni, segmentar hisobot birliklarini ajratish mezoni); - segmentlararo o’zaro hisob-kitoblarda bahoni shakllantirishning qaysi usuli qo’llanilishi zarur; - daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni segmentlarga taqsimlash uchun qanday asos mavjud bo’ladi? Mustaqil segment hisoboti shakllanishi shart-sharoitlari sifatida har bir xo’jalik va geografik segmentning ichki hisobotlaridan foydalanish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona segmentlari o’rtasida ichki hisob-kitob

narxlarini o’rnatish ya’ni transfert baho hosil bo’lishi ham muhim ahamiyat kasb etadi, bunda bitta javobgarlik markazi o’z mahsuloti yoki xizmatlarini boshqa javobgarlik markaziga uzatadi, natijada bo’linmalar o’rtasida o’sib boruvchi tartibdagi baholar yuzaga keladi. Transfert baholari bo’yicha segmentar hisobotni tuzishda, shubhasiz transfert baholarni hisob-kitob qilishning uchta usulini ko’rib chiqishga to’g’ri keladi: 1) bozor baholari asosidagi; 2) tannarx (o’zgaruvchan yoki to’liq) asosidagi “tannarx plyus” tamoyili bo’yicha; 3) shartnomaviy transfert baholari asosidagi (mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bozor kon’yunkturasi va xarajatlari ta’siri ostida). Bozor baholarini shakllanishi ob’ektiv xarakterga ega bo’lgan sharoitda transfert bahosi ham javobgarlik markazlari menejerlarining va xaridorlarning munosabatlari hamda malakalariga bevosita bog’liq bo’lmaydi. Ushbu usulning zaif tomonini ham ta’kidlash lozim ya’ni uning joriy etilishi rivojlangan va madaniylashgan bozor muhitini talab qiladi, bundan tashqari korxona javobgarlik markazlari (segmentlari) ishlab chiqariladigan mahsulotlar, ko’rsatiladigan xizmatlarga bozor baholarining darajasi to’g’risida axborot yig’ish uchun qo’shimcha xarajatlar qilishi lozim. “Tannarx plyus” degan ikkinchi usulda kutilayotgan foyda miqdori ustiga ma’lum foiz qo’yiladi. Masalan, bitta bo’linma mahsulot (ishlar, xizmatlar) to’liq tannarxining 110 %li hisob-kitobidan kelib chiqsa, boshqa segment esa segmentni uzatuvchi mahsulot birligiga o’zgaruvchan tannarxni 150 %li hisob-kitobidan kelib chiqishi mumkin. Uchinchi usul bo’yicha transfert baho hosil qilishda shartnomaviy bahoni aniqlashning quyidagi formulasidan foydalaniladi: Tb = Mo’t + Umd Bu erda, Tb - transfert bahosi; Mo’t - mahsulotning ishlab chiqarish (o’zgaruvchan) tannarxi; Umd - umumiy marjinal daromad.

Professor Vaxrushina M.A. ning fikricha “segmentlar - javobgarlik markazlarining eng rivojlangan turlaridan biri aynan investitsiyalar markazidir. Bu segmentlar xususiy aktivlarga ega bo’lib, ular majburiyatlarga qiyoslanadi, ularga daromadlar va xarajatlar asoslangan holda kiritilishi mumkin”. 14-sonli Moliyaviy Hisobotning Xalqaro Standarti (MHXS)ga ko’ra, segmentar hisobotda birlamchi aks ettiriladigan quyidagi holatlar nazarda tutilishi lozim: - tashqi mijozlardan olinadigan daromadlar; - boshqa segmentlar bilan bo’ladigan muomalalardan olinadigan daromadlar; - aktivlarning balans summasi; - segmentlarning majburiyatlari; - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlari; - amortizatsiya xarajatlari; - assotsiatsiyalashgan kompaniyalar yoki qo’shma korxonalar faoliyatida ishtirok etishdan olingan sof foyda yoki zararlar va investitsiyalar hissasi; - daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni taqqoslash.

Segment daromadlari korxona segmentiga yoki umumiy tushum tarkibiga bevosita kiritilishi mumkin. Segment daromadlariga quyidagilar kirmaydi: - moliyaviy qo’yilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hollar bundan mustasno); - favqulodda daromadlar (fors-major majburiyatlar). Segment xarajatlari - bu bevosita segment tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan xarajatlar yoki ularni korxona umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon bo’lishidir. Segment xarajatlariga quyidagilar kiritilmaydi: - qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar bo’yicha xarajatlar (ular mazkur segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hol bundan mustasno); - daromad (foyda) solig’i; - favqulodda xarajatlar (fors-major majburiyatlari). Korxonada ichki (segmentar) hisobotlarni buxgalter-analitik boshqaruv hisobi ma’lumotlariga asoslanib tuzadi. Mamlakatimiz va MDH hisob amaliyotida bunday tajribaning mavjud emasligini hisobga olgan holda, hisobot tuzishning ba’zi tamoyillarini ko’rib chiqish zarur: 1) Segmentar hisobot aniq manzilli, ishonchli, tushunarli, muhimlik kabi xususiyatlarni o’zida aks ettirishi hamda asosan xarajatlar, daromadlar, mahsulot sotish hajmini hisobga olishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim; 2) Ichki hisobot tezkorlik, ehtiyotkorlik, taqqoslanuvchanlik xususiyatlariga ega bo’lishi hamda menejerning rejalari, psixologiyasi va usulini nazarda tutishi kerak; 3) Segmentar hisobot ahamiyatli, haqqoniy, xolis taqdim etilgan bo’lishi, izchil va tugallangan bo’lib, javobgarlik markazi ishini yanada yaxshilashga yo’naltirilishi lozim;

4) Segmentar hisobotlarning shakllari va registrlarini tez-tez o’zgartirish maqsadga muvofiq emas, chunki bu holat uning samaradorligini pasaytiradi; 5) Boshqaruvchiga minimal hajmdagi hamda murakkab hisob-

kitoblarsiz, tizimlashtirilgan hisobot taqdim etilishi lozim; 6) Hisobotning bosh maqsadi korxona jamoasini jipslashtirish, ularning salohiyatlarini korxona investitsiya loyihalari va biznes rejasini amalga oshirishga yo’naltirilishi lozim. Boshqaruv segmentar hisoboti faqatgina korxona hisob siyosatigagina tenglashishni emas, balki moliyaviy hisobning xalqaro standartlariga, hisob va hisobotning milliy standartlariga, davlatimiz tomonidan qabul qilingan me’yoriy- huquqiy bazaga asoslanishi lozim. Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, segmentar hisobot bugungi kun zaruriyati, bozorning talabidir, usiz segment xarajatlari va daromadlarini aniqlab bo’lmaydi, bu esa oqibatda korxona boshqaruv tizimi samarasiz ishlashiga olib keladi.

Xulosalar: Boshqaruv hisobi sohasidagi ilmiy-tadqiqot natijalari quyidagi xulosalar qilishga imkon beradi: Boshqaruv hisobi - bu korxona va uning turli bo’g’inlaridagi tarkibiy tuzilmalarining faoliyatlari yuzasidan strategik va taktik boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun xarajatlar va daromadlar to’g’risidagi axborotni taqdim etuvchi ichki xo’jalik hisobining sintetik tizimidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv hisobi kontseptsiyasini yaratish boshqaruv hisobi strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishdan boshlanishi zarur. Boshqaruv hisobining strategiyasi istiqbolda korxona taraqqiyotini belgilovchi loyihalar tahlili, taxminlash, byudjetlashtirish, javobgarlik markazlari bo’yicha segmentar hisobotni tashkil etish, oqilona transfert baholarini o’rnatish va boshqaruv qarorlarini muvofiqlashtirish tizimini o’zida namoyon etadi. Boshqaruv hisobi taktikasi joriy davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, xarajatlar va tannarx kalkulyatsiyasi bo’yicha hisob yuritish, dalillash, qabul qilingan qarorlarni tahlil va nazorat qilish, shuningdek, uning ijrosi uchun javobgarlik kabilardan iborat. “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda (CVP)” usulini qo’llash natijasida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos sifatidagi tahlil va boshqaruv hisobi schyotlar rejasini yaratish muhimdir. Bu usul 1973 yil Nobel mukofoti laureati V. Leontev tomonidan ishlab chiqilgan va AQShda «Reyganomika» davlat dasturining asosi bo’lib hisoblangan. “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” (Cost – Volume - Profit; SVP-tahlil) usuli o’zaro aloqadorlik tahlili uslubiyoti zararsizlik nuqtasini aniqlashda menejerlarning qudratli qurollaridan biri hisoblanadi. Tahlilning bu turi korxona faoliyatini rejalashtirish va taxminlashning eng samarali vositalaridan biri sanaladi. U korxona rahbarlariga o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar, baho va mahsulot sotish hajmi o’rtasidagi qulay mutanosiblikni aniqlash, ishbilarmonlik risklarini kamaytirish imkonini tug’diradi. Mazkur

usuldan foydalanib, buxgalterlar, auditorlar, ekspertlar va konsultantlar moliyaviy natijalarga chuqur baho berishlari va korxona faoliyatini yaxshilash uchun tavsiyalarni aniqroq asoslashlari mumkin. Monografiyada CVP - tahlilining sut mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari faoliyatiga mos ravishda ishlab chiqilgan usuliyotidan foydalanish taklif etilgan. Bundan tashqari hisob-kitob tartibini mukamallashtirish va o’tkaziladigan tahlil sifatini ko’tarish uchun CVP - tahlilining universal formulasidan foydalanish taklif etilgan. Boshqaruv hisobi schyotlar rejasini amaliyotga joriy etish ikki razryadli buxgalteriya hisobi schetlari tizimidan to’rt razryadli tizimga o’tish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu amaliyotda qo’llanib kelinayotgan schetlar rejasi bo’lib, bunda barcha schetlar balans tuzishda ishtirok etadi. To’rt razryadli schetlar tizimi ularni to’rtta razryadga ajratadi: a) balans schetlari ya’ni balans tuzishda ishtirok etuvchi schetlar; b) operatsion, “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” usuli bo’yicha moliyaviy natijalarni aniqlashda qo’llaniladigan va boshqaruv buxgalteriyasida foydalaniladigan schetlar. (9-ilova). Respublikamiz amaliyotida boshqaruv hisobi elementlari moliyaviy hisob elementlari bilan aralashib ketgan, chunki amaldagi buxgalteriya hisobining milliy standartlarida moliyaviy va boshqaruv hisobi uchun alohida mo’ljallangan schetlar guruhlari mavjud emas. Shu bois, schetlarning amaldagi rejasi imkoniyatlaridan iloji boricha unumli foydalanish, kelgusida esa moliyaviy va boshqaruv hisobi talablariga to’liq javob beradigan mukammal schetlar rejasini qabul qilish borasida chuqur ilmiy-tadqiqotlar olib borish zarur.

Adabiyotlar: 1. Abdurahmonov Q. va boshq. Personalni boshqarish: (o’quv qo’llanma). - T.: Sharq, 1998.-272 b. 2. Abdullaev g’. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. - T.: Mehnat, 1997.-432 b. 3. Abchuk V.A. Ekonomiko-ekonomicheskie metodi: elementarnaya matematika i logika. Metodi issledovaniya operatsiy.-Spb.: Soyuz, 1999.-320 s. 4. Alborov R.A. Vibor uchetnoy politiki predpriyatiya.-M.: AO “Dis”, 1995.-80 s. 5. Akramov E.A., Ishmuxamedov Sh. Uzbekistan na puti k rinku: teoreticheskie osnovi, usloviya i praktika perexoda.-T.: Uzbekistan, 1993.-147 s. 6. Akramov E.A. Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya. Uchebnoe posobie.-T.: izd. TGEU, 2000.-168 s. 7. Aksenenko A.F. Sebestoimost v sisteme upravleniya otraslyu: Uchet i analiz.- M.: Ekonomika, 1984.-168 s. 8. Aksenenko A.F., Sheremet A.D. Uchet, kalkulirovanie i analiz sebestoimosti produktsii.-M.: MGU, 1984.-264 s. 9. Aksenenko A.F. Normativniy metod ucheta v promishlennosti: teoriya, praktika i perspektivi razvitiya. Monografiya.-M.: Finansi i statistika., 1983.-224 s . 10. Anankina E.A., Danilochkina N.G. Upravlenie zatratami. Konspekt lektsiy.- M.:PRIOR, 1948.-64 s. 11. Bakanov M.I., Sheremet A.D. Teoriya ekonomicheskogo analiza.-M.: Finansi i statistika, 1994.-228 s.

O'xshashlar

Boshqaruv hisobini tashkil etish

Boshqaruv hisobini tashkil etish

O’zbekiston respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

Mеhnatni tashkil etishning хususiyatlari