O’zbekiston respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari - Iqtisodiyot - Referatlar

O’zbekiston respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.3505859375 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari Reja: 1. Sifatni boshqarishning paydo bo’lishi va rivojlanishi 2. Sifat ko’rsatkichining mohiyati 3. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishning maqsadga muvofiq emasligi 4. Sifat nazorati 5. Sifat nazoratining xulqiy jihatlari

KIrish Ushbu ishda doirasida “Boshqaruv hisobi” fanidan talabalar hukmiga xavola qilingan darsliklarda k е ng miqyosda yoritilgan masalalarni e’tiborga olib, mualliflar fikricha e’tibordan biroz ch е tda qolgan, shuningd е k mazmuni y е tarlicha kitobxonlar xukmiga y е tkazib b е rilmagan tomonlariga alohida e’tibor qaratishga harakat qilindi. Aniqrog’i, mualliflar an’anaviy yondashuvdan ch е tlangan holda, mamlakatimizda jahon amaliyotining eng ilg’or tajribalaridan k е lib chiqib, boshqaruv hisobini yanada rivojlantirishning ayni paytda dolzarb bo’lib turgan, yangi va istiqbolli yo’nalishi - sifat ko’rsatkichi mohiyati, uni baholash m е zonlari, uning hisobini tashkil qilish va uni boshqarish tamoyillarini atroflicha yoritishga, buning natijasida esa talabalarga nisbatan yangi yo’nalish bo’lgan, shu bilan birga samarali boshqaruv qarorlari qabul qilishda albatta hisobga olinishi k е rak bo’lgan ushbu mavzu mohiyatini atroflicha y е tkazib b е rishga jazm qildilar. Masalaga bunday yondashishga mualliflar qator olimlarimiz tomonidan yozilgan darsliklarda mamlakatimizda boshqaruv hisobini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari, xususan boshqaruv hisobini isloh qilishning nazariy va amaliy jihatlari, boshqaruv hisobining m е ’yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirish, boshqaruv hisobining sch е tlari r е jasini ishlab chiqish, byudj е tlashtirishni yanada takomillashtirish, mas’uliyat markazlari bo’yicha s е gm е ntar hisobot tuzishni xalqaro standartlar talabi darajasida tashkil qilish, inv е stitsiya loyihalari tahlilini joriy etish kabi tomonlari batafsil yoritib b е rilganligini hisobga olgan holda, qaror qildilar. 1. Sifatni boshqarishning paydo bo’lishi va rivojlanishi XX asr boshlarida paydo bo’lgan, shuningdek uning turli bo’lim va tarmoqlarining yuzaga kelishiga imkon yaratgan boshqaruv to’g’risidagi fanning asosiy maqsadi zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarish samaradorligini oshirishdan iboratdir. Boshqaruv fanining muhim tarmoqlari qatoriga buxgalteriya hisobida aks ettirilishi murakkab bo’lgan hamda o’ziga xos qator xususiyatlarga ega bo’lgan, lekin, shu paytgacha juda kam o’rganilgan – xo’jalik yurituvchi subyektda sifatni boshqarish ham kiradi. Sifat – har qanday tadbirkorlik faoliyati natijasida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatning eng muhim tavsifi (xarakteristikasi) hisoblanadi. Tarixan sifatni boshqarish ommaviy mahsulot ishlab chiqarishda statistik nazorat sifatida vujudga kelgan bo’lib, u ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining barqaror bo’lishiga qaratilgan. Tarixga nazar solinadigan bo’lsa, sifatni nazorat qiladigan maxsus bo’limlar har bir xo’jalik yurituvchi subyektda bunga qadar ham amalda mavjud bo’lgan. Ammo nazorat obyekti bo’lib xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan ishlab chiqilgan mahsulot birligi hisoblangan, xolos. Ommaviy ishlab chiqarishga o’tilishi har bir mahsulot birligini nazorat qilishning imkoniyatini butunlay cheklaydi. Shunga muvofiq sifatni baholash

uchun tanlab nazorat qilishga va statistik usullardan foydalanishga o’tish zaruriyatga aylandi. Ana shu holat nafaqat ishlab chiqaruvchilar, balkim, olimlar oldiga ham mazkur muammo borasida tadqiqotlar olib borishga da’vat qildi. Sifatni boshqarish borasidagi birinchi izlanishlar XX asrning 30-yillariga to’g’ri kelgan bo’lib, u “Bell telefon leboratorz” xizmatchisi Shuartuga tegishlidir 1 . U tomonidan shuningdek, sifatni boshqarishning statistik usuli taklif qilindi 2 . Bunga 30-yillarda mutaxassislar tomonidan alohida e’tibor qaratildi. Mazkur masala borasida AQSh kompaniya va firmalari amaliyoti va tajribalarida e’tiborga molik ayrim jihatlar bor. Ikkinchi jahon urushi davrida AQSh huqumati ommaviy mahsulot ishlab chiqarish, xususan harbiy sohadagi mahsulotlar va ularni yetkazib berish muammosi bilan bevosita to’qnashadi. O’sha vaqtda AQSh hukumati buyurtmalari asosan xususiy xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarildi. Sababi, juda ishonchli va sifatli mahsulot ishlab chiqarish zaruriyati eng muhim masala bo’lgan. Katta hajmdagi ishlab chiqarish sharoitida sifatni samarali nazorat qilishni ta’minlash zarur edi. Aynan shundagina sifatni nazorat qilishning statistik usuli keng qo’llanildi. Nazoratning statistik usullari hamda sifatni boshqarishning shakllanishida, keyinchalik uning fan va amaliyot sifatida rivojlanishida Demingning o’rni katta 3 . Demingning fikricha, sifatni statistik nazorat qilish ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida xaridorga zarur bo’lgan yuqori darajadagi tejamkor mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlovchi yagona va muhim omildir. Statistik nazoratni esa statistik usullarni qo’llash orqaligina amalga oshirish mumkin, deb hisoblagan. U harbiy maqsadlardagi ishlab chiqariladigan mahsulotlarni statistik nazorat qilishda samarali qo’llannilgan usullarni xalq iste’moli mahsulotlari ishlab chiqarishga ham keng miqyosda qo’llashni ommalashtirdi. Deming tomonidan taklif qilingan usullar va nazorat tizimi ikkinchi jahon urushidan keyin xalq xo’jaligini qayta tiklashi zarur bo’lgan Yaponiyada katta samara bergan. Aniqrog’i, birinchi bor Yaponiyada jahonda eng rivojlangan sifatni boshqarish tizimi shakllanishiga katta hissa qo’shgan. Urushdan keyingi Yaponiya sanoatida sifat nazorati juda past darajada edi. Deming Yaponiya va shu kabi rivojlangan davlatlar sanoatida sifatni boshqarishni takomillashtirishda muhim o’rin egalladi. U tomonidan ishlab chiqarish jarayoni bilan birga siklli qaytariladigan xo’jalik yurituvchi subyekt mahsuloti sifatini nazorat qilishning asosiy bosqichlari ajratib ko’rsatildi. Deming sikli degan ibora barchaga ma’lum bo’lib, unda mahsulot sifatining statistik nazorati usullari o’rni va nazoratning asosiy bosqichlari ketma-ketligi aniqlab berilgan (1-rasm). 1 Макино Т., Охаси М., Докэ Х., Макино К. Контроль качества с помощью персональных компьютеров. М.: Машиностроение, 1991. 2 Шапиро В.Д. и др. Управление проектами. СПб.: ДваТри, 1996. 3 Шапиро В.Д. и др. Управление проектами. СПб.: ДваТри, 1996.

1-rasm. Deming sikli 1959 yil darajasida ayrim yapon mutaxassislari “sifat nazorati” atamasini sifatni boshqarish sifatida tushunish o’rinli degan fikrda edilar. Bu esa tayyor mahsulot sifati nazorati bilangina chegaralanib qolmasdan, balki ishlab chiqarish va boshqaruvning barcha bosqichlarini nazorat qilishni anglatar edi. Aynan shu davrda A.V.Feygenbaum umumiy sifat nazorati to’g’risidagi tezisini yaratdi (Total Quality Control – TQC). Feygenbaumning fikricha, umumiy sifat nazorati tamoyili shundan iboratki, bunday nazorat mahsulotga dastlabki ishlov berishdan boshlanib, u iste’molchi talabini to’la qondirgan holda uning qo’liga tushishi bilan yakunlanadi. Shuningdek, Yaponiyada ham umumiy sifat nazorati keng qo’llanilganligini ko’rish mumkin. Tayyor mahsulotning oldingiday sifat nazorati shaklida bo’lgan Feygenbaumning umumiy sifat nazoratidan farqli o’laroq, Yaponiyada nazorat ilmiy uslublar darajasigacha rivojlandi hamda turli sohalarga – xizmat ko’rsatish, Bozorni tadqiq etish Sotuv Sifatni loyihalash Statistik usullar Nazorat Standartlash Ishlab chiqarish

savdo, kadrlar bilan ishlash, qarorlar qabul qilish sohalariga, yoki boshqacha aytganda, barcha boshqaruv sikliga ommalashdi. Shuning uchun Deming ishlab chiqarish jarayoni nazorati sikliga nisbatan barcha boshqaruv jarayoniga qo’llaniladigan Deming sikli keng tarqaldi (2-rasm). Deming siklining amalga oshirilishi Yaponiyadagi sifat to’garaklari faoliyatining asosiy maqsadiga aylandi. Yaponiya sanoati standartlarida “sifat nazorati”, “sifatning statitistik nazorati”, “umumiy sifat nazorati” atamalariga aniq ta’riflar keltiriladi. Sifat nazorati – iste’molchilar talablariga mos keluvchi tovar va xizmatlarning tejamli ishlab chiqarishini ta’minlaydigan tadbirlar tizimi hisoblanadi. 1. Reja (PLAN) Mavzuning tanlanishi Maqsadning aniqlanishi Maqsadni amalga oshirish rejasini ishlab chiqish 3. Tekshiruv (CHECK) Natijani tekshirish 2. Amalga oshirish (DO) Ishlarning amaldagi holatini o’rganish Tadbirlarni ishlab chiqish Tadbirlarni amalga oshirish 4. Tuzatish (ACTION) Reja maqsadini qayta ko’rib chiqish va to’g’rilash 2-rasm. Barcha boshqaruv sikliga tatbiq etiladigan Deming sikli Sifatning statistik nazorati – statistik uslublardan foydalanuvchi zamonaviy sifat nazorati. Umumiy sifat nazorati deyilganda – firmaning barcha faoliyati qamrab olinishi irobatga olinadi. Ya’ni, u xo’jalik yurituvchi subyektning barcha xodimlari ishtirok etuvchi va hamkorlik qiluvchi sifat nazorati hisoblanadi. 2. Sifat ko’rsatkichining mohiyati Xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilgan mahsulot sifati unga qo’yilgan talabni qondirish darajasi bilan belgilanib, texnik shart-sharoitlar ko’rinishida shakllanadi. Lekin, mahsulot sifatini aniqlashdagi hal qiluvchi omil iste’molchi talablarini qondirish darajasi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham mahsulotning sifatini aniqlashda nafaqat uning texnik sharoitlarga muvofiqligi darajasini, balki tovarning taqsimlanishi, ishlab chiqarishdan va sotishdan keyingi xizmat jarayonini ham hisobga olish zarur. Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning barcha asosiy bosqichlari, shuningdek sotishdan keyingi davrdagi zaruriy texnik xizmatlar ham hisobga olinishi kerak. Iste’molchi tomonidan birinchi navbatda e’tibor qaratiladigan jihat - mahsulot sifatining, uning bahosiga mos kelishidir. Mahsulot sifati uning sotuv bozoridagi holatini va raqobatbardoshligini sezilarli darajada ta’minlab beradi.

Xo’jalik yurituvchi subyekt mahsuloti rentabelli (foydali) bo’lishi uchun, ya’ni mahsulot o’z ishlab chiqaruvchisiga u reja qilgan foyda miqdorini keltirishi uchun, iste’molchi tomonidan uning ishlab chiqarish xarajatlari (tannarxi) qoplanishi hamda belgilangan foydani to’lashga roziligi zarur. Xo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruv tizimining eng murakkab tuzilmasi ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat boshqaruvi hisoblanadi. Mahsulotning yuqori sifatini ta’minlash uchun samarali nazorat tizimini yaratish lozim, unda kelayotgan xom-ashyoni nazoratidan tortib, to uni sotishdan keyingi xizmatni amalga oshirishgacha bo’lgan jarayon qamrab olinishi kerak. 3. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishning maqsadga muvofiq emasligi Ma’lumki, iste’molchi narxi yuqoriroq bo’lsa ham, uning talablarini to’liq qondiruvchi yuqori sifatli mahsulotni sotib olishni ma’qul ko’radi. Shu bilan birga, mashhur firma va xo’jalik yurituvchi subyektlarning yuqori sifatli mahsulot va xizmatlaridan foydalanish nufuzli hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi firmaning tovar belgisi ma’lum qimmatga ega va alohida ahamiyat kasb etib, ko’p hollarda o’ziga xos sifat belgisi, uning kafolati ramzi hisoblanadi. Tovar belgisi va texnologiyalarga litsenziyalar berilishi yoki sotilishi tizimi – franchayzing bugungi kunda ommalashgan. Uning mohiyati shundan iboratki, bozorda yuqori nufuzga ega bo’lgan firma iste’molchilarga noma’lum bo’lgan firmaga o’z texnologiyasidan va tovar belgisidan ma’lum miqdordagi tovon evaziga faoliyat yuritish huquqini beradi. Yuqorida aytib o’tilganlardan tashqari, qilingan ishlarga muvofiq yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish foydasiga sifatsiz tovarlar ishlab chiqarmaslik sabablarini keltirib o’tamiz. 1. Sifati past maxsulotlar ishlab chiqarish moddiy yo’qotishlarga olib keladi. Haqiqattan ham, yomon sifatli mahsulotning rejadagi hajmda sotilmasligining yuqori darajada ehtimoli mavjud. Hattoki, samarali o’tkazilgan reklama kompaniyasi birinchi iste’molchilarning tovar sifatiga nisbatan salbiy reaksiyasidan keyin ham muvaffaqiyatsizlikdan saqlab qololmaydi. Tovar sotuvining to’liq bo’lmasligi uning ishlab chiqarishini norentabel bo’lishini ta’minlaydi. Ko’pincha tovarni ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarni ham qoplab bo’lmaydi. Murakkab, qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarishda zarur bo’lgan buyumlar sifatining pastligi yanada ko’p moddiy xarajatlarga olib keladi. Birgina sifatsiz detal odamlarning katta kollektivi mehnatini yo’qqa chiqaradi, qimmatbaho ishlab chiqarishni norentabel qiladi. 2. Past sifatli mahsulot ishlab chiqarishning nomuvofiqligining yana bir muhimsababi ishlab chiqaruvchining javobgarligi hisoblanadi.

Sifatsiz ishlab chiqarilgan avtomobillar, samolyotlar, poezdlar odamlarning qurbon bo’lishiga olib keladi, sifatsiz oziq-ovqat mahsulotlari va dori-darmon vositalari iste’molchining sog’lig’iga salbiy ta’sir ko’rsatadi va h.k. Ko’p mamlakatlarda past sifatli va belgilangan vazifani bajara olmaydigan tovarlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalarga javobgarlik ko’zda tutilgan. Sud da’volariga ko’ra, sifatsiz mahsulot ishlab chiqaruvchi xo’jalik yurituvchi subyektlar shunday turdagi (brak) mahsulot ishlab chiqarganligi uchun millionlab jarima to’lashadi. Ko’plab firmalar o’zlarini hattoki sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishdan ham sug’urta qilishadi. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish natijasida ko’rilgan moddiy zarardan tashqari, bunday mahsulot ishlab chiqaruvchi firmalarga ommaviy axborot vositalari tomonidan sifatsiz tovar ishlab chiqarilgan holatlarni keng yoritgan holda ma’naviy zarar ham yetkaziladi. Bu narsa esa shunday kompaniyalarning obro’si (imidji)ga ham o’z ta’siri o’tkazadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan ishlab chiqarilgan har qanday tovar, agar u belgilangan talablarga javob bermaydigan sifatsiz bo’lsa sudning da’vo obyektiga aylanishi mumkin. 3. Yuqoridagi ikki sababdan kam bo’lmagan yana bir muhim sabab – bu mijozlarni, ba’zida esa butun ishni ham yo’qotishdir. Agarda, iste’molchi sotib olgan mahsulotining sifatidan qoniqmasa, keyingi safar ushbu xo’jalik yurituvchi subyektning xizmatiga murojaat qilmaydi. Shu narsa ma’lumki, iste’molchilar, mijozlar va shu kabilarni tovar va xizmatlar bilan ta’minlaydigan kompaniyalarini almashtirishga majbur qiladigan asosiy sabablardan biri ham aynan ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarning sifatsizligi bilan belgilanadi. Iste’molchisiz yoki mijozsiz, siz tomoningizdan chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatga talabning yo’qligi esa mahsulot yoki xizmatlarni keng ko’lamda sotilishiga yo’l qo’ymaydi, o’z-o’zidan sotuvdan tushayotgan daromadlar rejaga nisbatan past darajada bo’lib qolaveradi. Mahsulot yoki xizmatlarning raqobatbardoshligining yo’qolishi ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish imkonini bermaydi, bu esa o’z navbatida bankrotlikka yoki biznesni yo’qotishgacha olib kelishi mumkin. 4. Ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir. Biror bir ishlab chiqarish uchastkasida chiqarilgan sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishning qisman yoki to’liq to’xtab qolishiga olib keladi. Sifatsiz tayyorlangan detal konveyerning to’xtashiga sabab bo’lishi mumkin. Buyumni konstruktsiyalash va loyihalashdagi xatolar shunga o’xshash oqibatlarga olib keladi. Sifatsiz mahsulotlar ishlab chiqarilgandan keyin uni qayta ishlash zaruriyati tug’iladi, ishchilar shuningdek jihozlar bo’sh turib qoladi. Bular hammasi o’z navbatida xo’jalik yurituvchi subyekt uchun qator moddiy yo’qotishlarga olib keladi.

Ishlab chiqarish jarayonida barcha jarayonlar ketma-ket va o’z vaqtida bajarilishi juda muhimdir. Hattoki, ishlab chiqarish bosqichida aniqlangan brak ishchilar va jihozlarni to’xtab qolishiga olib keladi, ularning har biri xo’jalik yurituvchi subyekt uchun yo’qotish hisoblanadi. Shuni aytish lozimki, yuqorida keltirilgan sabablar o’zaro bog’langan va ulardan har biri salbiy ta’sir ko’rsatadi hamda boshqa sabablarni o’z ichiga oladi. Boshqaruv to’g’risidagi fanda teskari aloqa tamoyili yaxshi ma’lum, shuningdek salbiy teskari aloqa tamoyli ham amal qilib, u ma’lum salbiy ta’sir boshqa salbiy ta’sirni keltirib chiqarishdan tarkib topadi. Salbiy holat va ta’sirlarning bir-biriga to’g’ri kelishi xo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruvining yo’qotilishiga, bu esa o’z navbatida halokatga olib kelishi mumkin. Biznesmen hech qachon o’z o’ylagan ishini oxiri yomon oqibatlarga olib keladigan yo’lga kirmaydi, chunki u bu ishni amalga oshirish uchun ancha mablag’ sarflagan. Agar mavjud salbiy holatlar shunga majbur qilsa, ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatning sifati pasayishiga yo’l qo’ymaslik uchun barcha imkoniyatlarini ishga solishi zarur. Sifatning eng ishonchli kafolati aniq tashkil etilgan nazorat bilan belgilanadi. Chunonchi, biznes rivojlanishining zamonaviy yo’nalishlari bu oddiy haqiqatni tasdiqlaydi. Aniqroq ifoda qilinadigan bo’lsa, xo’jalik yurituvchi subyektning barcha jarayonlarida sifat masalasi yuqori darajada tashkil qilingan bo’lsa ham, sifat ko’rsatkichlarining nazorati tashkil qilinmasa, u baribir samara bermaydi. 4. Sifat nazorati Sifat nazorati xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining asosiy maqsadi bo’lgan maxsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonining barcha bosqichlarini qamrab olishi lozim. Har qanday buyumni ishlab chiqarish uni konstruktsiyalash va loyihalashdan boshlanadi. Har qanday mahsulot bozorda to’lovga qodir talab ko’rinishida qandaydir talabni qondirishi lozim. Chunonchi, ushbu buyumni loyihalashdan oldin aniq belgilangan talablar tizimi mavjud bo’lishi kerak. Busiz esa xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan chiqarilayotgan mahsulot realizatsiyasining amalga oshishi qiyin bo’ladi. Ushbu vazifani hal etish uchun bozorning marketing tadqiqotini o’tkazish, mavjud iste’molchilarning aniq talablarini belgilash va mahsulot ishlab chiqaruvchilar oldiga shunga mos ravishda vazifalar qo’yilishi lozim. Buyum (mahsulot)ni ishlab chiqarish loyihasi shunday bo’lishi kerakki, bir tomondan unga qo’yilgan talablarni qondirishi, ikkinchi tomondan esa sifatsiz (brak) mahsulot ishlab chiqarilishiga yo’l qo’yilmasligi lozim. Shubhasiz, har doim ham braksiz (sifatli) ishlab chiqarishni ta’minlab bo’lmaydi. Murakkab ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan hajmda

kam miqdordagi (foizdagi) brak (sifatsiz) mahsulot ishlab chiqarishga yo’l qo’yiladi. Yo’l qo’yiladigan brak chegarasidan chiqib ketmaslik buyumni loyihalashtirishdagi eng asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Buyum loyihasini tuzishda muhim jihatlardan biri uni ishlab chiqarishning qulayligi va iste’molchiga sotilgandan keyingi xizmat ko’rsatish bilan belgilanadi. Nazorat mahsulot ishlab chiqarishning har bir bo’g’inida zarurdir. Nazorat qilish uchun esa o’lchash muhim. “Faqatgina o’lchanadigan narsani boshqarsa bo’ladi” degan ibora qadimdan ma’lum. O’lchash – sifatni boshqarishda markaziy muammo hisoblanadi. Miqdoriy shaklda o’lchash mumkin bo’lgandagina nazorat amal qiladi. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda miqdoriy o’lchovlar amal qilishini e’tiborga oladigan bo’lsak, ijtimoiy-iqtisodiy tizimni boshqarishda esa birinchi navbatda nomiqdoriy o’lchovlar amal qilishini qayd etish lozim. Sifat (nomiqdoriy) o’lchovlar ekspert baholash uslubi tadqiqot va amaliyotga qo’llash predmeti sifatida o’tgan asrning 60 yillaridan boshlab, keyingi yillarda juda tez sur’atlarda rivojlanayotganligini ko’rish mumkin. Ishlab chiqariladigan detallar miqdoriy o’lchamga ega: detal o’lchamlari hisoblanadi, uning kimyoviy tarkibi kimyoviy tahlil yordamida aniqlanadi, buyumning funksional tavsifi maxsus ko’rgazmali sinovlar davomida aniqlanadi va sh.k. Ishlab chiqarilayotgan buyum va detallar qo’yilgan talablarga javob berishi zarur, chunki ular tarkibiy qism sifatida yanada murakkabroq detal va buyumlarni tayyorlash uchun foydalanilishi mumkin. Iste’molchiga bevosita yetkazib beriladigan mahsulot unga qo’yilgan vazifani to’liq bajarishi zarur bo’ladi. Albatta ayrim og’ishlardan qochib bo’lmaydi. Shuning uchun ham belgilangan maqsad yo’lida ma’lum og’ishlarga yo’l qo’yib beradigan chegara o’rnatiladi. Lekin, yuqorida o’rnatilgan normalardan ko’proq og’ishga yo’l qo’yilmaydi. Bunday og’ishlarning mavjudligi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati nazorati yordamida o’rnatilishi lozim. Aytaylik, stanokning detalini tayyorlashda uning diametridan 0,05 mmga og’ishga yo’l qo’yiladi, lekin 0,5 mmga esa yo’l qo’yilmaydi. Agar rejadagi sifat darajasidan og’ishlar o’rnatilgan bo’lsa, unda ularni bartaraf etish bo’yicha aniq harakat dasturi ishlab chiqilishi kerak. Belgilangan og’ishga olib keluvchi sabablar aniqlanishi va ularni bartaraf etish tadbirlari ishlab chiqilishi zarur. Bu jihozni ta’mirlash, stanokni almashtirish, texnologiyani o’zgartirish, ishchilar malakasini oshirish yoki ular o’rnini o’zgartirish, yuqori darajadagi xom ashyoni yetkazib berishni ta’minlash, qo’shimcha moliyaviy qo’yilmalar va sh.k.larning zarurligi bilan belgilanadi. Shu narsani unutmaslik kerakki, murakkab ishlab chiqarish jarayonida arzimagan past sifatli detalning to’xtab qolishi butun ishlab chiqarishning to’xtalishiga olib kelishi mumkin.

Mahsulot ishlab chiqarishning har bir uchastkasini nazorat qilish bilan birga, sifat nazorati tizimini samarali ishlashini nazorat qilish ham muhimdir. Bu esa alohida olingan xo’jalik yurituvchi subyektda sifatni boshqarish darajasini keskin oshiribgina qolmasdan, balki xo’jalik yurituvchi subyektni sotib olish, xo’jalik yurituvchi subyektlarni birlashuvi yoki xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan taklif qilinayotgan loyihani investitsiyalash borasidagi qarorlar qabul qilishda xo’jalik yurituvchi subyektga va u ishlab chiqaradigan mahsulotga nisbatan ishonch darajasini belgilab beradi. Yuqorida aytib o’tilganidek, sifat nazoratini sifat boshqaruvi tizimining asosiy elementlaridan biri sifatida ikki bosqichda ko’rib chiqish zarur. Birinchi darajada sifat boshqaruvi tizimining pastroq bosqichida brak detallarni aniqlash maqsadida tayyorlanadigan buyumlarning bevosita sifat nazorati amalga oshiriladi. Brak mahsulot qancha vaqtli aniqlansa, xo’jalik yurituvchi subyekt shuncha kam talofat ko’rishi mumkin . Bevosita tayyorlash jarayonida qimmatbaho buyumning birgina brak (sifatsiz) detali aniqlansa bir dollardan kamroq zarar ko’rilishi mumkin, bunday mahsulot ishlab chiqarishning keyingi bosqichlarida aniqlansa esa bir necha yuz dollar, bevosita iste’molchi tomonidan aniqlansa bir necha ming dollar zarar keltirishi mumkin. Sifat nazoratining birinchi bosqichida mahsulot tayyorlashning cheklangan miqdori holatida har bir mahsulotni nazorat qilish mumkin, ommaviy ishlab chiqarishda esa faqatgina ishlab chiqarilayotgan mahsulotdan tanlov asosida sifat nazoratini o’tkazish mumkin. Yuqorida aytib o’tilganidek, ushbu vaziyatda sifatsiz detallar partiyasini o’z vaqtida aniqlab beruvchi nazoratning statistik usullarini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi darajada mahsulot sifati boshqaruvi tizimining yuqoriroq bosqichida butun kompaniyaning mol yetkazib beruvchilarga va buyutrmachilarga nisbatan ish uslubining tahlili zarur bo’ladi. Faqatgina mahsulot sifatining statistik nazorati usullaridan foydalanish yetarli emas. U mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, shuningdek sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatishning barcha bosqichlarida xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining tegishli jihatlari bilan mustahkamlanishi lozim. Yuqorida aytib o’tilganidek, sifatni boshqarish fani va amaliyotining asoschilaridan biri Demingning fikricha, biznesni samarali amalga oshirishda buyurtmachi shunday qoniqish hosil qilishi kerakki, unda keyingi buyurtmani kimga bajartirish borasida zarracha shubha qolmasligi zarur. Buning uchun umumbelgilangan mezonlar bo’yicha mahsulot sifati yuqori darajada, uning narxi (bahosi) esa o’rtacha bo’lishi lozim. Bir qarashda bu shart-sharoitlar bir-biriga qarama-qarshidek tuyuladi. Lekin, amaliyotning ko’rsatishicha, mahsulot sifatining o’sishi uning qiymatining o’sishi bilan doim bog’liq bo’lmaydi.

Sifatni oshishiga olib keluvchi holatlar: ishlab chiqarilayotgan mahsulotning puxtalik bilan nazorat qilinishi, samaraliroq nazorat tizimining tatbiq qilinishi; sifatliroq (lekin, qimmat bo’lishi shart bo’lmagan) xom-ashyoni sotib olish; yanada takomillashgan ishlab chiqarish texnologiyasining qo’llanilishi va h.k. Shu bilan birga, sifatli bajarilgan ish mahsulot tannarxini pasayishiga olib keladi, chunki brak (sifatsiz) buyumlar sonining pasayishi zararlarni kamaytiradi. Bu esa o’z navbatida, mahsulot sifatining oshishi va bahosining pasaytirilishi pirovard natijada sotuv hajmining oshishiga, bozorlarni egallash va kengaytirishga, biznesni rivojlanishiga, yangi ishchi o’rinlari paydo bo’lishiga va sh.k. larga olib keladi. Shunday qilib, shiddatli jarayonga sabab bo’ladigan, foydani ko’payishiga, yanada samarali marketing siyosatiga olib keluvchi teskari aloqaning ijobiy jihatlari ko’rinib turibdi. 3-rasmda biz tomonimizdan ko’rib o’tilgan shiddatli (o’sib boruvchi) jarayonga sabab bo’ladigan ijobiy teskari aloqaga olib keluvchi boshqaruv holatining o’zgarish davomiyligi chizma tarzda ifodalangan. Xalqaro raqobatning kuchayishi mahsulot sifatini boshqarish strategiyasining takomillashuviga olib keldi. Shunday strategiyaning uchta asosiy tamoyillari shakllangan. Ularni keltirib o’tamiz. Mahsulot sifatini yaxshilash Xarajatlarni kamaytirish Ishlab chiqarish unumdorligini oshirish Yuqoriroq sifatli pastroq narx (baho)da mahsulot sotish yordamida sotuv hajmini ko’paytirish Biznesni kengaytirish va ishchi o’rinlari sonining oshishi

3-rasm. Boshqaruv holatining o’zgarish davomiyligi 1. Mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan materiallar va butlovchi qismlarni aniq belgilangan vaqtda olinishini ko’zlovchi “aniq vaqt” tamoyili. Bu ko’rinishdagi mol yetkazib berish sxemasi bir haftada emas, bir kunda bir necha marotaba amalga oshirilishi mumkin. Bu esa o’zini oqlar ekan. Ko’pgina samarali faoliyat olib borayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda bu tamoyil materiallar va butlovchi qismlar yetkazib berishning boshqa tamoyillari o’rnini egallaydi. 2. Sifat nazoratining kompleks tizimini kiritishni belgilovchi “birinchi galdanto’g’ri bajarish” tamoyili. Bu tizimga muvofiq, sifat nazorati xo’jalik yurituvchi subyektning barcha xodimlari tomonidan mahsulot ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Sifat uchun javobgarlik har bir ishlovchining lavozim yo’riqnomasiga kiritiladi. Shunday bo’lsada, sifatning markazlashtirilgan nazorati pasayadi, lekin har bir ishchi o’rnida sifat nazorati oshadi. 3. Kompleks profilaktik xizmat ko’rsatish tamoyili. Bu tamoyil ishlab chiqarish ustalari tomonidan avariya va sinishlarni barataraf qilish maqsadida jihozlarga xizmat ko’rsatish va puxta profilaktika o’tkazishni ko’zlaydi. Oldin bunday profilaktik ishlar maxsus ta’mirlash-profilaktik xizmatlari tomonidan amalga oshirilgan. Bu tamoyilning tatbiq etilishi ishlab chiqarish ishchilari malakasiga bo’lgan talabning oshishini ko’rsatadi. Shunday bo’lsada, samarali faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar amaliyotining ko’rsatishicha, bunday tamoyil xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining bir maromda amalga oshishiga, to’xtalishlarning kamayishiga, demak ishlab chiqarishning arzonlashuvi va ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining oshishiga olib keladi. 5. Sifat nazoratining xulqiy jihatlari Mahsulot sifatini boshqarish tizimini tatbiq etishda nazoratning o’zi ham, nazorat qilinadigan mahsulotning chiqarilishi ham odamlar tomonidan amalga oshishini hisobga olish zarur. Bular shunday xodimlarki, ularning faoliyati nazoratda bo’ladi. Shuning uchun nazoratning xulqiy jihatlarini e’tiborga olmasdan turib xo’jalik yurituvchi subyektda sifat boshqaruvining samarali tizimini yaratish umuman mumkin emas. Menejer shu narsani to’liq anglashi kerakki, nazorat tizimining u yoki bu shaklda tatbiq etilishi ishlab chiqarish jarayonida band bo’lgan xodimlar hatti- harakatlariga sezilarli ta’sir o’tkazadi. Ko’pgina menejerlar xo’jalik yurituvchi subyekt oldida turgan maqsadlarga erishish uchun xodimlarni safarbar qilish niyatida nazorat jarayonini ataylabdan ko’zga ko’rinadigan (ko’rgazmali) qilib ko’rsatadilar.

Shu bilan birga, nazoratning bu ko’rgazmali shakli brak buyumlarni va ishdagi boshqa nuqsonlarni aniqlash hamda bunday noxush holatlarning oldini olishni o’z ichiga oladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, haqiqatdan ham ko’pgina hollarda ishchilar xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari xohlaganidek ish tutishadi. Odatda bu narsa samarali faoliyat olib borayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda amal qilishi mumkin. Agar xo’jalik yurituvchi subyekt samarasiz faoliyat natijasida boshqaruvni yo’qotsa, ko’rgazmali nazorat ham xodimlarga ko’ngildagiday ta’sir ko’rsatmaydi. Ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida ishlab chiqariladigan mahsulot sifati, banklardagi pul hisob-kitoblari, mustaqil auditorlik tekshiruvida xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati va h.k.lar nazorat obyekti bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, samarali tashkil qilingan nazorat nafaqat ishdagi brak (sifatsiz mahsulot)ni yoki boshqa nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlash imkonini beradi, balki noxush holatlarning kelib chiqishini ham imkon qadar bartaraf etishi mumkin. Shunday bo’lsada, qattiq nazoratning amal qilishi odamlar hatti-harakatida ko’zda tutilmagan uzilishlarga olib keladi. Yana shu narsani qayd etish lozimki, nazoratning ko’rgazmali tizimining tatbiq etilishi ko’pincha ishchilar tomonidan nazoratga yo’nalgan (asoslangan) xulqni talab etadi. Bu shuni anglatadiki, ishchilar xo’jalik yurituvchi subyekt bajarishga intilayotgan haqiqiy maqsadlarni ikkinchi darajaga tushirgan holda, nazoratdagi ko’rsatkichlarni bajarishga va rag’bat ko’rishga yoxud xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan salbiy munosabatlardan qochishga harakat qilishadi. Masalan, ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi nazorat qilinishi e’lon qilinsa, ishchi ayrim hollarda chiqayotgan buyum sifatini oshirish imkonini beruvchi jihozlarni o’z vaqtida remonti, profilaktik ishlarni, takomillashtirishni kiritishni amalga oshirish o’rniga ishlab chiqarish hajmini oshirishga harakat qiladi. Bu o’rinda ishchi birinchi navbatda nazorat qilinadigan ko’rsatkichlarni muvaffaqiyatli bajarishga harakat qiladi. Uning xulqida bunday jihatlarning paydo bo’lishi xo’jalik yurituvchi subyekt oldida turgan maqsadlarga to’liq erishish imkonini bermaydi. Ko’rgazmali nazoratning yana bir salbiy natijasi zaruriy xarajatlarni rejalashtirish jarayoniga, moliyaviy resursga bo’lgan talablarga, erishilishi xo’jalik yurituvchi subyekt tuzilmaviy bo’linmalari va ayrim ishchilarining vazifasi hisoblangan taktik maqsadlarga tuzatish kiritish bo’lishi mumkin. Zaruriy xarajatlar hajmi ataylab oshirilishi mumkin. Undan keyin esa murosali qarorlar qabul qilishda qatnashib, yuqoriroq summa talab qilgan menejer qulayroq vaziyatda bo’lib qoladi. Xuddi shunday holatni tarkibiy bo’linma yoki

alohida ishchiga yuklatiladigan maqsad va vazifalarni aniqlashda ko’rishimiz mumkin. Bu o’rinda, ko’rgazmali nazoratda ijrochilar tomonidan o’z imkoniyatlarini pasaytirib ko’rsatish an’anasi mavjud. Xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariyati va ijrochilar o’rtasidagi murosali qarorlar va kelishuvlar o’z imkoniyatlarini ko’proq pasaytirgan ijrochilarga ma’lum ustunlik beradi. Shuning uchun tajribali rahbarlar ijrochilarning aniq imkoniyatlari to’g’risida ma’lumotga ega bo’lishlari lozim va shundan kelib chiqib, o’z rejalarini ishlab chiqishlari va xo’jalik yurituvchi subyektning kadrlar siyosatini shakllantirishlari kerak. Sifatni boshqarishning xulqiy jihatlari sohasida ma’lum tavsiyalarni keltirib o’tamiz. 1. Xodimlar tomonidan qabul qilinadigan ongli standartlarning o’rnatilishi. Xo’jalik yurituvchi subyektda o’rnatiladigan standartlar ishlab chiqarish jarayonidagi ishchilar faoliyatini to’liq va obyektiv ravishda aks ettirishi hamda tartibga solishi kerak. Agar ishchilar shunday bo’lishi mumkin emasligini bilsalar, standartlar tegishli ravishda bajarilmaydi va ishchilarda qoniqmaslik hissini keltirib chiqarishga sabab bo’ladi. Menejerlar tomonidan ishlab chiqiladigan yoki standartni ishlab chiqish topshirilgan ijrochilar ichki qoniqish hissini uyg’otuvchi adolatparvar xodimlar bo’lishlari lozim. Bunga ishchilarni tashkilot faoliyatining maqsadlarini, ishlarni bajarish usullari va texnologiyalarini shakllantirishda, xo’jalik yurituvchi subyekt standartlarini ishlab chiqishda ishtirok etish uchun jalb etishga imkon yaratadi. Tashkilot rahbarining bunday harakatlari ishchilar tomonidan o’z vazifalarini to’la- to’kis tushunishiga va ishlab chiqarish majburiyatlarini to’liqroq bajarishiga olib keladi. 2. Ikki tomonlama munosabatning o’rnatilishi. Nazorat tizimini tatbiq etishda uni ishchilar bilan ochiq muhokama qilib olish maqsadga muvofiq. Kiritilayotgan nazorat turining mohiyati, undan firma rahbariyatining kutgan natijalari muhokama qilinishi lozim. Ishchilar nazorat tizimining tatbiq etilishi bilan bog’liq ularda paydo bo’lgan muammolarni ochiq-oydin muhokama qilishlari kerak. Bunday muhokamalar o’zaro foydali bo’lishi mumkin. Bir tomondan, kiritilayotgan sifat boshqaruvi tizimining maqsad va xususiyatlarini ishchilar yanada yaxshiroq tushunishi, o’zini xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga aloqadorligi va uning natijalaridan ko’proq manfaatdorligini his qiladi. Ikkinchi tomondan, standartlarni ishlab chiqishga boshchilik qiluvchi menejerlar ularning real imkoniyatlarini va standartlar ishlab chiqishda sezilmaydigan yashirilgan kamchiliklarni yaxshiroq tushunishlari mumkin.

3. Haddan tashqari ortiqcha nazoratning bartaraf etilishi . Nazoratni xo’jalik yurituvchi subyekt rejalarini samarali bo’lishi uchun zarur bo’lgan doirada amalga oshirish zarur. Haddan tashqari ortiqcha nazorat shu narsaga olib kelishi mumkinki, nazorat tadbirlari yoki tadbirlarni o’tkazish uchun yo’naltirilgan, u yoki bu ko’rinishdagi nazorat bilan bog’liq mehnat va ishchilar vaqti xarajatlari haqiqatda zarur bo’lgan xarajatlardan ustun bo’ladi. Bunday nazorat xo’jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyat yuritishiga ziyon yetkazadi. Samarali nazorat qabul qilingan rejaga nisbatan ma’lum og’ishlarga yo’l qo’yib bermasligi kerak. Arzimas (kichik) nazorat ishchilarni ortiqcha asossiz ayblash odatda, ishlab chiqarish jarayoni natijalariga ijobiy ta’sir o’tkazuvchi qulay ish jarayonini yaratishga halaqit beradi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko’rsatilayotgan xizmat sifatini boshqarishning samarali faoliyat yurituvchi tizimi – zamonaviy ishlab chiqarish, zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyekt o’zagi hisoblanadi. Aynan shu narsa xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini samarali boshqarishda iste’molchi uchun jiddiy raqobat kurashida va yangi bozorlarni qo’lga olishda muvaffaqiyat kaliti bo’lib xizmat qiladi. Shu narsani ta’kidlash kerakki, zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyektda sifatni boshqarish tizimi qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari sifatiga, xo’jalik yurituvchi subyektni boshqarishning butun tizimiga ommalashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

Boshqaruv hisobini tashkil etish

Boshqaruv hisobini tashkil etish

Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari

O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishning huquqiy asoslari