logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

188.5 KB
Ko'chirib olish
Bosh q aruv hisobining nazariy asoslari Reja: 1. Boshqaruv hisobining predmeti va usullari 2. Boshqaruv hisobini tashkil qilishning avtonom va integrallashgan usullari 3. Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo’jalik muomalalarini qayd qilish 4. Хarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish tizimini turkumlash 5. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishning buyurtmali usuli 6. Хarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishning me’yoriy uslubi 1. Boshqaruv hisobining predmeti va usullari Boshqaruv hisobi- xo’jalik yurituvchi subyekt axborot tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning samaradorligi tarkibiy bo’linmalar, subyekt xizmatlari bo’limlarining faoliyati haqidagi ma’lumot bilan ta’minlanadi. Bu ma’lumotni boshqaruv hisobi to’g’ri boshqaruv qarorlarni qabul qilish maqsadida subyektning ichida faoliyat ko’rsatayotgan turli darajadagi boshqaruvchilar uchun shakllantiradi. Boshqaruv hisobining mazmuni boshqaruv maqsadlari bilan aniqlanadi: u ichki bo’linmalarning boshqaruvchilari oldiga qo’yilgan qiziqish va maqsadlarga binoan ma’muriyat qarori bilan o’zgartirilishi mumkin. Boshqaruv hisobining mazmunini o’rganishga uni subyektning butun axborot- nazorat tizimi sifatida tavsiflovchi belgilar to’plamini ko’rib chiqishga yordam beradi: axborot bilan ta’minlanishining uzluksizligi, maqsadga yo’naltirilganligi, to’liqligi, jamoatning obyektiv iqtisodiy qonunlaridan foydalanishda amaliy aks ettirilishi, o’zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarda boshqaruv obyektlariga ta’sir ko’rsatish darajasi va hokazolar. Boshqaruv hisobining mazmuni- tezkor boshqaruv qarorlari va subyektning kelajakdagi rivojlanish muammolarining muvofiqlashtirish uchun ma’lumotni tizimlashtiruvchi xarajatlar va daromadlar, me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat qilish va tahlil qilish hisobining integratsiyalashgan tizimidan iborat. Тaklif etilgan tavsif shu mavzuda ko’rilgan obyektlar, belgilar, masala va maqsadlardan kelib chiqqan holda berilgan. Boshqaruv hisobining mazmunini tavsiflab uning muhim xususiyatini belgilash lozim, chunki boshqaruv hisobi boshqaruv jarayonini hisob jarayoni bilan bog’laydi. Boshqaruv predmeti bo’lib obyektga ta’sir ko’rsatish jarayoni yoki ishlab chiqarishning maksimal samaradorligiga erishish uchun insonlar faoliyatini tashkil etish va muqobillashtirish maqsadidagi boshqaruv jarayoni hisoblanadi. Boshqaruv- boshqaruv predmetini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, stimullashtirish va nazorat qilish yordamida ta’sir ko’rsatadi. Boshqaruvning maqsadlari va masalalariga javob beruvchi o’z tizimini yaratib boshqaruv hisobi ayni shu funksiyalarni bajaradi. Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobining predmetini aniqlovchi aniq belgilar mavjud emas. Mualliflar hozirgacha buxgalteriya hisobining umumiy va boshqaruv hisobining qisman mazmunini tushuntirish bilan chegaralanganlar. Bu borada, subyektning faoliyatini boshqarish tizimi va uslublari o’zgarmoqda, shuning bilan boshqaruv hisobining protsedura (muolaja)si va mazmuni ham o’zgarmoqda. Bu ayniqsa turli tashkiliy tizimli, o’zgaruvchan tashqi omillarning ta’sirchan (inflatsiya, sanoatning tizimli qayta qurilishi va hokazo)ligiga ta’lluqli. Shu yerdan boshqaruvning obyektlari va subyektlarining ro’yxati o’zgaradi. Boshqaruv haqidagi fan boshqaruv hisobi predmeti haqidagi konsepsiyani ham shakllantiradi. Boshqaruv hisobining predmeti bo’lib umumiy ko’rinishda ishlab chiqarishni boshqarish butun sikli jarayonidagi obyektlarning jamlamasi hisoblanadi. Predmetning mazmunini uning ko’p obyektlari ochadi va ularni ikki guruhga birlashtirish mumkin: subyektning xo’jalik faoliyati jarayonida odamlarning mehnatini ma’lum maqsadga yo’naltirilganligini ta’minlovchi ishlab chiqarish resurslari; to’plamda subyektning ishlab chiqarish faoliyatini tuzuvchi xo’jalik jarayonlari va ularning natijalari. Ishlab chiqarish resurslarining tarkibiga quyidagilar kiradi: asosiy jamg’armalar- bu mehnat vositalari, ularning holati va foydalanilishi; nomoddiy aktivlar- uzoq muddatli qo’yilmalarning obyektlari (yerdan foydalanish huquqi, standartlar, litsenziyalar, savdo belgilari va boshqalar), ularning holati va foydalanilishi; moddiy resurslar- mehnat vositasi yordamida ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlov berish uchun mo’ljallangan mehnat buyumlari. Boshqaruv hisobida bu resurslar ishlab chiqarish zaxiralari sifatida subyektning omborlarida, sex omborlarida va bo’linmalarda, ishlab chiqarish bo’limining omborlarida va tayyor mahsulot omborigacha ishlab chiqarish bosqichining darajalari bo’yicha ularning harakati jarayonida ko’rsatilgan. Ular xom-ashyoni sanoatning qazib oluvchi tarmog’ining mahsuloti, qishloq xo’jaligi mahsuloti sifatida; shu va boshqa subyektlarda oldindan ishlov berilgan materiallar sifatida (YaТM- tayyorlanmalar, pakovkalar, quyilmalar, detallar, uzellar va boshqalar); hozirgi davrda subyektda mavjud mehnat resurslari, mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq faoliyat jarayonida foydalanishi va mehnatning natijasi sifatida ko’radilar. Boshqaruv hisobi obyektlarining ikkinchi guruhiga quyidagilar kiradi:  ta’minot-tayyorlov- ishlab chiqarish ta’minoti va ta’miri, shuningdek ta’minot jarayoni bilan bog’liq bo’lgan marketing faoliyati uchun mo’ljallangan sotib olish, saqlash, ishlab chiqarishni xom-ashyo resurslarini sotib olish bilan, yordamchi materiallar va ehtiyot qismlari bilan ishlab chiqarish uskunasi bilan ta’minlash;  ishlab chiqaruvchi- ishlab chiqarish texnologiyasi tomonidan shartlangan va asosiy va yordamchi muomalalardan tashkil topgan jarayonlar; ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni takomillshatirish va yangilarini ishlab chiqarish bo’yicha muomalalar;  moliyaviy-sotuv- mahsulotni sotish bozorini shakllantirish bo’yicha marketing tadqiqotlari va muomalalar; to’g’ridan-to’g’ri sotuv muomalalari, bularga qadoqlash, transportirovka qilish va boshqa turdagi ishlar kiradi; reklamadan boshlab to iste’molchilar bilan to’g’ri aloqalar o’rnatish bilan tugab sotish hajmining o’sishiga yordamlashuvchi muomalalar; ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini nazorat qilish;  tashkiliy- subyektning tashkiliy tizimini tuzish, subyektning tizimidan funksional bo’limlarni, xizmatlarni, sexlarni, bo’linmalarni ajratish; tizimli bo’linmalar, rejalashtirish, nazorat qilish, rejani bajarishni baholash, rag’batlantirish vazifalariga to’g’ri keladigan boshqaruvning turli darajalari o’rtasidagi ichki kommunikatsion aloqalarning talablariga javob beruvchi to’g’ri va qaytaruv aloqali axborot tizimini subyektda tashkil etish; subyektning asosiy maqsadini bajarishga qaratilgan ichki ijrochilarning harakatlarini muqobillashtirish muomalalari. Boshqaruv hisobi obyektlarining boshqacha guruhlashtirilishi tanlanishi mumkin, lekin har bir holatda u boshqaruvning asosiy maqsadlariga javob berishi kerak. Boshqaruv hisobi tizimida uning obyektlari ma’lum ixtisosli yo’nalishda aks ettirishga ega. Birinchi o’rinda ishlab chiqarish resurslarining holati, harakati, subyektning xo’jalik faoliyati jarayonida maqsadli ishlatilishida aks ettiriladi. Ularning yordamida subyektning axborot tizimida boshqaruv hisobining obyektlari akslanuvchi turli qo’llanma va usullarning jamlami boshqaruv hisobining uslubi deyiladi. U quyidagi elementlardan iborat: hujjatlashtirish, inventarizatsiya, nazorat schyotlarini baholash, guruhlashtirish va umumlashtirish, me’yorlashtirish, rejalashtirish va limitlash, nazorat va tahlillardan iborat. Хulosa qilib shuni aytish mumkinki, uslubning hamma elementlari bir-biridan alohida emas, boshqaruv masalalarini yechishga qaratilgan ichki xo’jalik aloqalarini tashkil etish tizimida harakat qiladi. 2. Boshqaruv hisobini tashkil qilishning avtonom va integrallashgan usullari Хo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruv hisobining tizimini tashkil qilayotganda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarni umumiy schyotlar rejasidan ajratishni taqozo qiladi. Demak, boshqaruv hisobini yuritish uchun ayrim schyotlarning rejasini tuzish yoki umumiy rejadan tegishli schyotlarni ajratib olish lozim. O’zbekistonda ikkinchi usul, ya’ni tegishli schyotlarni schyotlar rejasidan ajratib olish orqali boshqaruv hisobi yuritilyapti. Boshqaruv hisobi schyotlarini ajratib olgan holda yuritish natijasida: a) boshqaruv tarkiblarini axborotlar bilan ta’minlashni yaxshilashga olib kelmoqda; b) ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi to’g’risidagi tijorat sirini saqlashga yordam bermoqda; v) ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning rentabellik darajasini sir saqlashga yordam bermoqda. Boshqaruv hisobini tashkil qilishning turlari va uning moliyaviy hisob bilan o’zaro aloqasi, ya’ni mustaqil (avtonom), integratsiyalashgan buxgalteriya hisobi usullari iqtisodchi olimlar tomonidan chuqur o’rganilmoqda va amaliyotda qo’llashga taklif qilinmoqda. Buxgalteriya hisobining mustaqil (avtonom) variantida moliyaviy va boshqaruv hisob tizimi yopiq hisoblanadi. Moliyaviy hisobni yuritadigan buxgalteriyada xarajatlar iqtisodiy elementlari bo’yicha guruhlashtirilsa, boshqaruv hisobida esa kalkulatsiya moddalari bo’yicha turkumlashtiriladi. Ushbu ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun mustaqil schyotlarning kodi tanlab olinadi. Ular ekran-schyotlar, tranzit yoki oyna schyotlar deb ham yuritiladi. Chunki sarflangan xarajatlar ushbu schyotlarda o’zlarining aksini ko’radilar. Moliyaviy hisobni yuritadigan buxgalteriya esa ushbu xarajatlarning sodir bo’lgan joylarini aks ettirmaydi va tayyor mahsulotlar bo’yicha sarflangan umumiy xarajatlarnigina aks ettirgan axborotlarni beradi. Shuning uchun ham moliyaviy hisobda faqatgina sarflarning umumiy miqdorini olish mumkin. Boshqaruv hisobi esa ushbu ishlab chiqarish xarajatlarini bo’laklarga ajratadi, ya’ni sarflangan tovar-moddiy zaxiralari, mehnat sarflari, asosiy vositalarning eskirishi, ijara to’lovlari, yonilg’i, suv, energiya sarflari qayerlarga sarflanganiga qarab ayrim olingan holda ko’rsatiladi. Shu bilan bir qatorda mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan daromadlar turlari bo’yicha moliyaviy hisobda ham, boshqaruv hisobida ham ko’rsatiladi. Shunday qilib, moliyaviy hisob olingan umumiy daromad va sarflangan umumiy xarajatlar to’g’risida ma’lumotlarni yig’adi. Ushbu ma’lumotlarga asoslangan holda manfaatdor shaxslar kalkulatsiya qilish sirlariga chuqur kirib bormay soliqlarning to’g’ri hisoblanganligini tekshirishi mumkin. Ushbu holat faqatgina bozor iqtisodiyotiga mos kelmaydigan davlatlarning hozirgi faoliyatiga to’g’ri kelmaydi. Chunki amaliyotda ko’pchilik holatlarda soliq organlari xo’jalik yurituvchi subyektning xarajatlarining turlari, kalkulatsiya qilish usullarining qo’llanishini mahsulotni tannarxdan past bahoda sotish natijasida soliq summasini kamaytirish holatlarining oldini olish va jazolash maqsadida chuqur va har tomonlama tekshiradilar. Boshqaruv hisobida qo’llanilayotgan ayrim schyotda xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish faoliyati bo’yicha ikkita moliyaviy natija aniqlanadi- marjinal daromad va foyda summasi. Agarda ishlab chiqarish jarayonidagi hamma xarajatlar o’zgaruvchan xarajatlar bo’lsa u vaqtda marjinal daromad va foydaning summasi bir xil bo’lib qoladi, umuman olganda amaliyotda mahsulotni sotishdan olingan daromadning summasidan o’zgaruvchan xarajatlar chegirilib marjinal daromadning summasi aniqlanadi va ushbu marjinal daromad summasidan ishlab chiqarishning ustama xarajatlari chegirilsa qolgan summa foyda hisoblanadi. Moliyaviy hisobda 9900 schyotda daromad va xarajatlar yig’ilib balansda aks ettiriladigan foyda summasi shakllantiriladi. Ushbu foyda asosiy ishlab chiqarish faoliyati, muomalaviy, moliyaviy faoliyatdan va favqulodda hodisalarning natijasi bo’yicha olinishi mumkin. Ushbu tartibni tushunishni osonlashtirish uchun ayrim cheklanishlarga yo’l qo’yiladi, ya’ni xo’jalik yurituvchi subyekt faqat asosiy ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi va muomalaviy faoliyatlari, moliyaviy faoliyatlari yo’q deb faraz qilinadi. Moliyaviy buxgalteriyada hisobot davrining oxirida foyda qo’yidagi tartibda hisoblab chiqiladi: - tovar-moddiy zaxiralarning qiymati faqatgina yilning oxirida inventarizatsiya natijalaridan keyin boshqaruv hisobining ma’lumotlariga muvofiq qayd qilinadi. - moliyaviy natija esa hisoblangan daromad summasiga yilning oxirida Т MK qoldiq summasining ko’payishiga qo’shilib ushbu olingan ko’rsatkichdan sarflangan umumiy xarajatlarning chegirilishi natijasida aniqlanadi. Hisobning integratsiyalashgan tizimida esa schyot-ekranlar qo’llanilmaydi, balki buxgalteriya hisobi schyotlaridan foydalaniladi. Natijada boshqaruv hisobida qo’llanilayotgan schyotlarning qoldiq summasi moliyaviy hisobda qo’llanilayotgan ushbu schyotlarga ta’lluqlidir. Subyektning faoliyati bo’yicha sarflarni aniqlash uchun moliyaviy hisobda faqatgina ushbu schyotlarning qoldig’i aks ettiriladi va ularning muomalalari va jamlangan aylanma summalari boshqaruv hisobining schyotlarida yoritiladi. Misol: 2800-" Т ayyor mahsulotlar" schyotlarining guruhida faqatgina boshqaruv hisobining ushbu schyotidan berilgan ma’lumotga asosan tegishli mahsulotlarning qoldig’i ko’rsatiladi, ushbu qoldiqni topishgacha bo’lgan hamma muomalalar, tayyor mahsulotlarni qabul qilish, chiqarish muomalalari, ularning umumiy summalari boshqaruv hisobining ushbu schyotida qayd qilib boriladi. Boshqa jarayonlar- tugallanmagan ishlab chiqarishning qoldiq summasi, Т MZ qoldiq summasi, moliyaviy natijalarning ko’rsatkichlari ham shu tartibda moliyaviy va boshqaruv hisoblarida yoritiladi. Т egishli ma’lumotlarni bir tizimdan ikkinchi tizimga o’tkazish ayrim olgan schyotlar (masalan, 4100 yoki 6100) orqali amalga oshirilib hisobot davrining ohirida ushbu schyotlar yopiladi va ularda qoldiq bo’lmaydi. Boshqaruv hisobi tizimini yaratishdagi asosiy omil bu ushbu ma’lumotlarning samaradorligidir. Chunki asosiy maqsad shu hisobning ma’lumotlariga tayangan holda qabul qilingan qarorlarning natijasidan iqtisodiy naf olishdir. Shuning uchun ham boshqaruv hisobi tizimini joriy qilish uchun ketgan xarajatlarni uning ma’lumotlariga asosan qabul qilingan qarorlardan ko’rilgan iqtisodiy naflar qoplasa va ulardan ortiqcha bo’lsagina ushbu tizim tashkil qilinadi. Ushbu holatda shuni ham e’tiborga olish lozimki, tegishli qarorlardan olingan naflar darhol ko’zga tashlansa ham boshqaruv hisobi tizimini joriy qilish sarflarini qoplash uzoq vaqt davom qilishi mumkin. Shuning uchun boshqaruv hisobining iqtisodiy samardorligi uni qo’llash doirasiga va ma’lumotlarni yig’ish va ularga ishlov berishni avtomatlashtirish darajasiga bog’liq. Amaliyotda mamlakatimizda buxgalteriya hisobi tasdiqlangan umumiy schyotlarning rejasiga asosan (integratsiyalashgan) yuritiladi. Moliyaviy va boshqaruv hisobining integrallashgan tizimini yaratish eng avvalo tasdiqlangan schyotlarning rejasiga asoslangan holda schyotlar rejasini ishlab chiqish va hisob siyosatiga kiritishdir. 3. Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo’jalik muomalalarini qayd qilish Hozirgi davrda xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatidagi sodir bo’lgan muomalalarni kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga ega, chunki ushbu voqealarni tezkor jamlash, ishlov berish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularning natijalarini baholash muhim ahamiyatga ega. Х o’jalik yurituvchi subyektlarda xarajatlarni tegishli moddalar, ishlab chiqarish bo’linmalari, mas’uliyat markazlari bo’yicha guruhlashtirishning zaruriyati va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini (reklama, sotish, ma’muriy) tegishli belgilariga mutanosib ravishda taqsimlash zarurligidan kelib chiqqan holda ularning maxsus belgilariga qarab analitik hisobini yuritishni taqozo qiladi. Ushbu dasturlarni hozirda qo’llanilayotgan yangi schyotlarning rejasiga moslashtirish lozim, chunki ushbu schyotlar bosh, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarga bo’linmagan holda ularning analitik xususiyati to’liq yoritilgan. Ushbu jarayonda qo’llaniladigan schyotlar quyidagicha tavsiflanadi:  mahsulotlarni sotish muomalalari boshqaruv hisobida 2810/1 va 9110/1 schyotlarida, moliyaviy hisobda 2810 va 9110-schyotlarda yuritiladi;  hisoblash texnikalarini qabul qilish va sotishga jo’natish muomalalari esa boshqaruv hisobida 2910/1 va moliyaviy hisobda 2910-schyotda yuritiladi;  muomala sarflarining hisobi esa boshqaruv hisobida 9410/1 va moliyaviy hisobda 9410-schyotda qayd qilib boriladi. Boshqaruv va moliyaviy hisoblarida ham mahsulotlarni sotish schyoti- 9110 umumlashtirilgan holda va muomala sarflari (9410 schyotlarda) tegishli turlari bo’yicha (9419-9419) ayrim olgan schyotlarda qayd qilib boriladi. Ushbu tizim tannarxning analitik hisobini moliyaviy hisobda to’liq tannarx usulida va boshqaruv hisobida "direkt-kosting" usulida yuritish imkoniyatini yaratadi. Ushbu sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxini har xil usullar yordamida hisoblab chiqish va ushbu ma’lumotlarni hisobotning turli shakllariga o’tkazish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keltirilgan analitik hisobni yuritish uchun ushbu tuzilgan dasturda quyidagi imkoniyatlardan foydalaniladi:  xo’jalik muomalalarini qayd qilish vaqtida analitik schyotlarni aniqlash;  kirim qoldiqlarini kirtish;  namunaviy hisobot hujjatlarini tayyorlash;  analitik schyotlardan foydalangan holda boshqaruv ma’lumotlariga maxsus ishlov berish va rahbariyatga taqdim qilish. Kompaniyalarda foydalanilgan kompyuter dasturlarining imkoniyatlaridan biri har xil muddatlarga subyektning budjetini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsad uchun "Moliyaviy rejalar" turkumidagi dastur qo’llaniladi. Ushbu dasturning afzalligi quyidagilardir:  kelgusidagi daromad va sarflarni hohlagan muddatga rejalashtiradi;  ushbu daromad va sarflarni subyektning budjeti bilan birlashtiradi;  to’lovlarning ustidan nazorat o’rnatadi;  smetalardan foydalanishni tahlil qiladi;  subyektning moliyaviy faoliyatini muqobillashtiradi. Rejalashtirish talab qilingan vaqt oralig’i bo’yicha amalga oshiriladi. Subyektning budjeti esa bir marta bo’ladigan va takrorlanib turadigan muomalalarga asosan tuziladi. Chunki har bir muomalaning natijasi resurslarning harakatiga - ТMZ harakati, pul mablag’larining va asosiy vositalarning harakatiga olib keladi. Тakrorlanadigan muomalalar bo’yicha harakat davri va takrorlanish davri topiladi. Akat davri ushbu muomalalarning harakatining boshlanish va tugash vaqtini belgilaydi. Misol, yil davomida ijara to’lovlarini to’lash- 01.01-31.12 va hokazo. Zaruriyat tug’ilganda harakat davrining oxirini aniqlash shart emas, chunki ayrim hollarda ushbu muomalalarni harakat davrining oxiri bo’lmaydi. Тakrorlanish davri ayrim muomalalarning takrorlanib turishini shakllantirish imkoniyatini yaratadi. Ushbu takrorlanish uchun bir necha kun, hafta, dekada, oy yoki yil tanlab olinishi mumkin. Ushbu takrorlanadigan muomalalarni rejalashtirish topshirilgan sana yoki kunlar bo’yicha amalga oshirilishi mumkin. B ir tuzilgan moliyaviy reja uchun ushbu dastur takrorlanadigan muomalalarning ayrim ro’yxatini tuzadi. Ushbu muomalalarni moliyaviy rejaga kiritgandan keyin komputer o’z-o’zidan ularni rejaning sanalariga moslashtirib bir marta sodir bo’ladigan muomalalarga aylantiradi. Oldindan olingan ma’lumotlarga asosan dastur kelgusi davrlar uchun rejalarni tuzish imkoniyatiga ega, keyinchalik ushbu davr kichik davrlarga bo’linib reja ko’rsatkichlariga ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda o’zgartirishlar kiritiladi. Mazkur dastur ilgari yig’ilgan yillik va choraklik ma’lumotlarga asosan kelgusi yillar uchun uzoqni ko’zlagan rejalarni tuzishga imkoniyat yaratadi. Keyinchalik esa zarurat tug’ilganda ilgari tuzilgan moliyaviy rejalashtirishga qaytiladi va ushbu rejani tuzgan davrdan keyingi sodir bo’lgan voqealarning natijalariga asosan unga aniqliklar kiritiladi. Moliyaviy rejaga kiritilgan muomalalarga asosan to’lov hujjatlari tayyorlanadi. Ushbu muomalalarning sodir bo’lganligiga qarab (to’lov hujjatlariga ishlov bergandan keyin) dastur pul mablag’larining kirimi va chiqimini to’lov hujjatlarining sanasiga muvofiq shu ma’lumotlarni moliyaviy rejaga kiritib boradi. Buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asosan dastur avtomat tarzida rejadagi va haqiqiy kirim qoldig’ini rejalashtirilgan davrning boshi va oxiriga shakllantiradi, boshlang’ich va oxirgi sanaga pul mablag’larining kirimi, chiqimi va ishlov berilgan to’lov hujjatlarining ma’lumotlariga asoslanib pul mablag’larining ushbu davr ichidagi umumiy kirimi va umumiy chiqimini jamlab beradi. Bu axborotlarga asoslangan holda rejalashtirish davrining boshlang’ich va oxirgi sanasini o’zgartirib:  o’rnatilgan davrda to’lovlarning amalga oshishi ustidan nazorat o’rnatiladi;  aniq bitta buxgalteriya schyoti bo’yicha moliyaviy rejaning bajarilishi tezkorlik bilan tahlil qilinadi;  zarurat tug’ilsa joriy davrdagi muomalalarning rejasiga o’zgartirishlar kiritiladi. Ushbu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati rejalashtirilgan vaqt mobaynida muqobillashtirib boriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kompaniyalarning faoliyatini hisobga olish jarayonida ikki hisob-boshqaruv va moliyaviy hisob yuritiladi. Boshqaruv hisobida soliqlar xarajatlar schyotida ushbu summani budjetga to’lagan daqiqasidan boshlab hisobga olinadi. Bundan tashqari xarajatlarni hisobga olish, sotish sarflarini hisobga olishning analitik hisobi faqat buxgalteriya hisobida yuritiladi. Moliyaviy hisobda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini hisoblash jarayonida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda faqatgina Nizomga asosan ishlab chiqarish va sotishga ta’lluqli xarajatlargina qayd qilinadi. Boshqa xarajatlar esa to’g’ridan-to’g’ri 9910-"Daromad va sarflarning jamlanmasi" schyotiga olib boriladi. Boshqaruv hisobida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxi subyektda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan hisob siyosatida ko’rsatilgan usulga muvofiq hisoblab chiqiladi. Moliyaviy hisobda qo’llaniladigan hamma schyotlar balans schyotlari deyiladi, ya’ni ushbu schyotlardagi boshlang’ich va oxirgi qoldiq summalari shu davrga tuzilgan balansning ayrim olgan moddalarida aks ettiradi. Ayrim hollarda faoliyatning natijasini tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini osonlashtirish uchun muomalalarning qiymatini o’zgarmaydigan valutada aks ettirish maqsadga muvofiqdir. Avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobining dasturida moliyaviy va boshqaruv hisobini birga yuritish maqsadida boshqaruv hisobining schyotlari tranzit schyotlar sifatida berilgan chunki ularning asosiy qismida hisobot davrining oxirida qoldiq qolmaydi. Misol, 9310, 9410, 9420, 9430, 9440, 9500-9900- schyotlar bo’lib amaliyotda va 21-B Х MSga asosan ushbu schyotlar tranzit schyotlar deb yuritiladi. Т ovar-moddiy zaxiralarni ( Т MZ) hisobga olish. Т MZ xaqiqiy tannarx bo’yicha hisobga olib boriladi. Х om-ashyo va materiallar ishlab chiqarishga sarf qilinayotganda o’rtacha hisoblangan haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Ushbu haqiqiy o’rtacha tannarxi oy boshidagi qoldiq Т MZ qiymatiga oy davomida qabul qilingan Т MZ qiymati qo’shilib hosil bo’lgan summani ushbu Т MZ miqdoriga bo’lish usuli bilan hisoblab chiqiladi. Х arajatlarni hisobga olish. Boshqaruv hisobida 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti tegishli tasdiqlangan xarajat moddalaridan tashqari ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlarni ham hisobga olish uchun kengaytirilgan. Ishlab chiqarish xarajatlari, ishlab chiqarishning ustama xarajatlari tegishli schyotlarda (xom-ashyo va materiallarning sarfi, komplektlashtiruvchi detallarning qiymati mehnat haqi sarflari, kommunal xizmatlari uchun to’lovlar, soliqlar va boshqa sarflar) hisobga olinadi. Ushbu tartib "direkt-kosting" tizimini qo’llash uchun xarajatlarni o’zgaruvchan va o’zgarmas-doimiy xarajatlarga ajratish imkoniyatini yaratadi. Ishlab chiqarish ustama-doimiy xarajatlar tegishli ayrim olgan schyotlarda hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini aniqlash uchun tasdiqlangan usulga muvofiq taqsimlanadi va ularning tannarxiga qo’shiladi. Ushbu tartib: - ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va foydaning hajmi o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni o’rganishga imkon yaratadi; - ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan tannarxning o’zgarishi yoki ayrim xarajatlarning o’zgarishini bashorat qilishga yordam beradi; - baho va hajmni muqobillashtiradigan variant va kombinatsiyalarni topishga imkon yaratadi; - samarali baho siyosatini subyektning faoliyatiga tadbiq etishga yordam beradi. Mas’uliyat markazlari rahbarlarining faoliyati ustidan nazorat qilish uchun xarajatlarning sarfini hisobga olishning me’yorlashtirilgan usulini tadbiq qiladilar. Buning uchun zaruriyat tug’ilganda ayrim schyot ochilib (misol, 3510-" Т ayyor mahsulotlarni olish") unda ushbu xarajatlar tasdiqlangan me’yorlar asosida mahsulotlarning tannarxi hisoblanadi. Ushbu schyotning debet tomonida haqiqatda sarflangan xarajatlar hisobga olib borilsa, kredit tomonidan esa ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot (ish, xizmat)ning me’yoriy tannarxi ko’rsatiladi. Ushbu schyotning ma’lumotlariga asosan tegishli hisobot davri ichida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)lar bo’yicha haqiqiy sarflar bilan ularning me’yoriy tannarxi orasidagi farqni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Aniqlangan farq summalari (ijobiy yoki salbiy) tegishli 9110-"Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi" schyotiga o’tkaziladi. Ushbu schyotda (3510) hisobot davrining ohirida qoldiq bo’lmaydi va u yopiladi. Agarda me’yoriy tannarx haqiqiy tannarxdan ortiq bo’lsa bu ijobiy holat deb hisoblanadi. Mabodo me’yoriy tannarxdan haqiqiy tannarx ortiq bo’lsa uning sabablari analitik schyotlarning ma’lumotlariga asosan har tomonlama va chuqur tahlil qilinadi, sabablari aniqlanadi va baholanadi. Natijada ushbu farqning sodir bo’lish sabablari, mas’ullari aniqlanib tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqiladi, chunki xo’jalik yurituvchi subyekt mas’uliyat markazlariga bo’lingan holda hisob yuritadi. Т ayyor mahsulotlarni sotish. Mahsulotlarni sotish jarayoni ishlab chiqarilgan mahsulotlarning majmuasidan tashkil topgan. Mahsulotlarni sotish iste’molchi va buyurtmachilar bilan ilgari tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Ushbu mahsulot (ish, xizmat)larni sotish muomalalarini moliyaviy va boshqaruv hisobining schyotlarida qayd qilishdan asosiy maqsad tegishli mahsulotlarni sotish bo’yicha moliyaviy natijalarni aniqlashdir. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishni hisobga olishning ikkita usuli mavjud:  sotilgan mahsulotning qiymatini to’lash sanasidan (kassa usuli) ularni sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish;  tayyor mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga jo’natish yoki to’lov hujjatlarini bankka topshirgan sanadan sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish (hisoblash usuli). O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar ichki bozorlarga o’zlarining ishlab chiqargan mahsulotini sotayoganda hisobga olishning ikkinchi usulini qo’llaydilar: Debet 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" Kredit 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" va bir vaqtda Debet 4010-" Х aridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" Kredit 9010-"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar" Т ayyor mahsulotlarni sotish muomalalari ikkita schyotda qayd qilib boriladi 9110-schyotning debetida sotilgan mahsulotning tannarxi (xarajat) va 9010 schyotning kreditida ushbu mahsulotning shartnomada ko’rsatilgan bahosi (daromad). Ushbu tartib tannarx (xarajat) bilan kelishilgan baho (daromad)ni taqqoslash va ushbu jarayon bo’yicha foyda yoki zararni aniqlashga yordam beradi: Debet 9910 -"Daromad va xarajatlarning jamg’armasi", Kredit 9110 -"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti. Debet 9010 -"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar", Kredit 9910-"Daromad va xarajatlarning jamg’armasi" schyoti Agarda hisobot davrining ohirida foyda olinsa: Debet 9910  kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debetidagi summa kreditidagi umumiy summadan ko’p bo’ladi. Agarda ushbu jarayon bo’yicha zarar ko’rilsa: Debet 9910  kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debet tomonidagi summa kredit tomonidagi summadan kam bo’ladi. Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifasi ichki foydalanuvchilarni xo’jalik faoliyati bo’yicha zarur bo’lgan axborotlar bilan ta’minlashdir. 4. Х arajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish tizimini turkumlash Х o’jalik yurituvchi subyektning faoliyatida sodir bo’lgan xarajatlarni guruhlashtirish u yoki bu boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yo’naltirilgan. Lekin xo’jalik faoliyatida ro’yobga chiqadigan holatlar ishlab chiqarilgan namunaviy tizimlarga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z menedjerlarining talabidan kelib chiqqan holda va ularning talabini qondirish uchun ayrim olingan hisob tizimining loyihasini ishlab chiqadilar. Shu bilan bir qatorda ushbu hisob tizimlarining xilma-xilligidan qat’iy nazar subyektlar faoliyatining nazariyasi va amaliyoti tomonidan xarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishni tashkil qilishning umumiy tartibi ishlab chiqilgan. Х o’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish faoliyatida xarajatlarning boshqaruv hisobi tizimini tashkil qiladigan va o’zaro bog’langan uchta element mavjud: ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish; tayyor mahsulotlarning hisobini yuritish va ushbu tayyor mahsulotlarning tannarxini kalkulatsiya qilish. Ushbu o’zaro bog’langan tizim elementlarining talabidan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish tizimi ushbu xarajatlarning turlari, tarkibi, mazmuni, yo’nalishi, sodir bo’lgan joylari va mas’uliyat markazlari, mahsulot yoki ishlarning turlari va ularning bir xil guruhlari, buyumlarning qismi va yarimfabrikatlar bo’yicha guruhlashtirishda qo’llaniladigan usullarning o’zaro aloqalarini aks ettirishi lozim va amal qilinayotgan me’yorlar bilan rejalashtirilgan samaradorlikni taqqoslash natijasida ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni nazorat qilish usullaridir. Ularning tarmoqlar bo’yicha xususiyatidan qat’iy nazar har bir xo’jalik yurituvchi subyektda xarajatlarni hisobga olish tizimi xo’jalik faoliyatining natijalarini ishonchli va xolisona aniqlash va ishlab chiqarish faoliyatining borishi ustidan nazorat o’rnatish imkoniyatini yaratib beradigan tashkiliy modulni talab qiladi. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarishning texnologiya va tashkiliy xususiyatlari, ishlab chiqarish jarayonining davom qilish muddati, mahsulotlarning miqdor va sifat tasnifi ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishning har xil usullari va uslublarini qo’llashni talab qiladi. Х o’jalik yurituvchi subyektning amaliyotida qo’llanilayotgan ushbu tizimlar quyidagi tartibda turkumlashtiriladi: A. Guruhlashtiriladigan obyektlar Buyurtma tizimi Jarayon tizimi V. Me’yorlashtirish darajasi Haqiqiy sarflarning tizimi Me’yoriy sarflarning tizimi S. Хarajatlarni qamrashning to’laligi Тo’liq sarflarning tizimi Qisman sarflarning tizimi 8.1- chizma . Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish tizimining turkumlanishi Хarajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish tizimidan foydalanishda o’zbilarmonchilikka yo’l qo’yish mumkin emas. Chunki uni qo’llashning maqsadi boshqarish va xarajatlarni hisobga olish obyektlari bilan chambarchas bog’langan holda yig’ilgan. Bizning mamlakatimizda buxgalteriya hisobi va korxonalarning iqtisodiyotiga bag’ishlab chop qilingan adabiyotlarda, 1999-yil 5-fevralda Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi nizom, buxgalteriya hisobining standartlari va xalqaro standartlarga ko’ra xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning xarajatini hisobga olish va tannarxini kalkulatsiya qilishning uchta usuli me’yoriy, ishlov berish (jarayonlar bo’yicha) va buyurtma usullari mavjud. Ushbu usullarning qaysi birini qo’llash har bir xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilgan mahsulotning turlari, texnologiya jarayoni, tarmoqning xususiyati, ishlab chiqarishni tashkil qilish usuli va uning turlaridan kelib chiqqan holda o’zida ishlab chiqilgan hisob siyosatida ko’rsatadi va rahbarning buyrug’i bilan mastahkamlaydi. Shu bilan bir qatorda yuqorida keltirilgan turkumlarning hech biri ayrim olgan holda xo’jalik yurituvchi subyektning ichidagi o’ziga xos xususiyatlarini to’liq va har tomonlama yoritishga da’vogar bo’la olmaydi. Ushbu yuqorida keltirilgan xarajatlarni hisobga olish va kalkulatsiya qilish belgilari xarajatlarni hisobga olish tizimini muvaffaqiyatli tashkil qilishga va bir usulni ikkinchisidan ajratishga yordam beradi va osonlashtiradi. 5. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishning buyurtmali usuli Bizga ma’lumki, har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’zining faoliyatidan kelib chiqqan holda hisob siyosatini ishlab chiqadi va unda xarajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish usulini belgilaydi. Demak, yuqorida yoritilgan usullarning qaysi birini qo’llash uning texnologik jarayoni, mahsulotining turlari, tarmoq xususiyati va tashkiliy tarkibiga bog’liq. Хarajatlarni hisobga olish mahsulot yoki buyurtmaning tannarxini kalkulatsiya qilishning buyurtmali usuli asosan ishlab chiqarish texnologiyasi uchun sarflangan xom-ashyo va materiallar, mehnat sarflari va boshqa umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish yoki ko’rsatilgan xizmatning turiga olib borish imkoniyati bo’lgan ishlab chiqarishda yoki subyektlarda qo’llaniladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxini kalkulatsiya qilishning buyurtma usulini joriy qilish uchun tegishli shart-sharoitlar mavjud bo’lishi kerak. Ushbu usulni joriy qilishning asosiy sharti bu tegishli buyurtmaga asosan yoki bitta ayrim olingan mahsulotni yoki ushbu mahsulotlarning guruhini ajratish imkoniyatini yaratish va ishlab chiqarilgan har bir mahsulot yoki bajarilgan ishning o’rtacha emas, balki yakka holdagi tannarxi to’g’risida ma’lumotlarni olish sharoitini tug’dirishdir. Ushbu hisob va kalkulatsiya tizimining usuli qo’llaniladigan ishlab chiqarish turlariga asosan qurilish obyektlari, samolyot-kemasozlik, qog’oz, mebel sanoati, ilmiy-izlanish, konstruktorlik va ta’mirlash ishlari, auditorlik, konsalting xizmatlari va shunga o’xshash yakka buyurtma yoki kichik guruhlardagi tovarlarni ishlab chiqarish jarayonlari kiradi. Buyurtmalar bo’yicha xarajatlarni umumlashtirilgan hisobi bir necha variantlar bo’yicha quyidagilar yordamida tashkil etiladi: nazorat schyotlari; alohida hisoblash va shartnoma bo’yicha tannarx kalkulatsiyasi. Nazorat schyotlari- bu xarajatlar va ular bilan korrespondensiyada bo’ladigan schyotlarni moliyaviy hisobning odatdagi tartibida ochilishini ko’zda tutuvchi schyotlar tizimi hisoblanadi. Х arajatlarning analitik schyotlari xarajatlar to’plami kartochkalarida ko’rsatilgan- ularda to’g’ri xarajatlar umumlashtiriladi. Egri xarajatlarni esa taqsimlash hisoblari bo’yicha hisobot davri tugagandan so’ng kiritiladigan "buyurtmalar kartochkalari"da hisobga olib boriladi. Kartochka buyurtmada ko’rsatilgan hamma ishlar bajarilgandan so’ng yopiladi. Hamma buxgalterlik yozuvlar qaydnomalarga qayd qilinadi, natijalar bosh kitob schyotlariga o’tkaziladi. Alohida hisoblash- bu boshqaruv va moliyaviy hisobda schyotlarni alohida ochishni ko’zlovchi hisob tizimi bo’lib, bu holda xarajatlar schyotlariga moliyaviy muomalalar haqida yozuvlar qilinmaydi. Bu variant yozuvlarni hisobning ikki turida takrorlashni ko’zda tutadi. Shartnoma bo’yicha tannarx kalkulatsiyasi- ishlab chiqarilishi uzoq siklli bo’lgan yirik buyumlarni hisobga olish va kalkulatsiya qilish tizimi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchiga qilingan ishlar uchun bosqichlar bo’yicha oraliq to’lovlar shartnomada ko’zda tutilgan to’lovlar summasi buyurtmachi dalolatnoma bilan tasdiqlangan realizatsiya qilingan ishlar qiymati bilan aniqlanadi. Т o’lovlarning kelib tushishiga qarab mazkur davr uchun foyda hisoblash uchun realizatsiya qilingan mahsulot tannarxiga kiritilishi kerak bo’lgan xarajatlar aniqlanadi. Shu yerda vaqti o’tmagan xarajatlarning miqdori, ya’ni tugallanmagan va buyurtmachiga topshirilmagan ishlarning tannarxi aniqlanadi. Shartnoma bo’yicha kalkulatsiya tizimi qo’llanilganda bu tizim uchun o’rnatilgan prinsiplarga rioya qilish tavsiya etiladi, ya’ni:  shartnoma bajarilishining erta davrlarida foydani hisoblamaslik- bu daromad va xarajatlarni baholashning past ishonchliligi;  ziyrak bo’lish- hisobot davrida aniqlangan zararlar shu davrda realizatsiya qilingan ishlarning tannarxiga kiritilishi kerak. agar zararlar kutiladigan bo’lsa, unda ularning summasi realizatsiya qilingan mahsulotning tannarxiga zararlar ehtimoli aniqlangandan so’ng kiritiladi. Masalan, ta’til summalarini to’lash bilan bog’liq ishchilar ta’tili va qo’shimchalarni to’lash uchun zaxira yaratiladi.  35-85% atrofida bajarilgan shartnomaga ketgan anchagina xarajatlarga ziyrak bo’lish kerak. Hisobot sanasiga bo’lgan foyda quyidagi formula bilan hisoblanadi: Foyda = Ko’zda tutilgan foydaning 2/3 qismi x Buyurtmachidan olingan summalar Т opshirilgan ishlarning qiymati Ko’zda tutilgan foyda = Тopshirilgan ishlarning qiymati - Тopshirilgan ishlarning tannarxi - Ko’zda tutilmagan xarajatlarning zaxirasi Misol. «Zenit» korxonasi buyurtmalar bo’yicha chang yutkich va kir yuvish mashinasi ishlab chiqaradi. Buyurtmachilar tomonidan korxonaga 6ta chang yutkich va 8ta kir yuvish mashinasiga buyurtma bеrilgan. Buyurtmalar bajarib bo’lingan. Bir dona buyurtmaning haqiqiy tannarxini aniqlash zarur. Buyurtmalar to’g’risida quyidagi ma'lumotlar mavjud: 1) Moddiy xarajatlar amalga oshirildi: chang yutkich uchun - 288000 so’m; kir yuvish mashinasi uchun - 768000 s o’ m. 2) Xodimlarga m е hnat haqi t o’ landi: chang yutkich uchun - 153600 s o’ m; kir yuvish mashinasi uchun - 409600 s o’ m. 3) Buyurtmalar b ’o yicha umumishlab chiqarish xarajatlari hisoblandi. chang yutkich uchun - 38400 s o’ m; kir yuvish mashinasi uchun - 102400 s o’ m. Ishlab chiqarish jarayoniga sarflangan jami xarajatlar: chang yutkich uchun – 288000+153600+38400=480000 s o’ m; kir yuvish mashinasi uchun – 768000+409600+102400=1280000 s ’o m. Ushbu ma'lumotlar b ’o yicha bir dona buyurtmaning tannarxi quyidagicha b o’ ladi: chang yutkich uchun - 480000 / 6 = 80000 s o’ m; kir yuvish mashinasi uchun – 1280000 / 8 = 160000 s o’ m. Shunday qilib, tannarxni buyurtma bo’yicha hisoblash va kalkulatsiya qilish tizimi quyidagicha tavsiflanadi: - sarflar haqidagi ma’lumotlar mahsulotning turlariga yoki tayyor mahsulotning alohida seriyalariga o’tkazish bilan; - xarajatlar hajmining oraliq vaqtda emas har bir tugallangan guruh (partiya) bo’yicha o’zgarishi bilan; - bosh kitobda debet qoldig’ida tugallanmagan ishlab chiqarishning hajmi ko’rsatiladigan "Asosiy ishlab chiqarish" schyotini yuritish bilan. 6. Х arajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishning me’yoriy uslubi Хo’jalikni yuritishning samaradorligini oshirish mamlakat iqtisodiy rivojlanishining har qanday bosqichida asosiy va muhim masala hisoblanadi. Bu boshqaruvning me’yoriy tizimini milliy xo’jalik tarmoqlari darajasida va bir subyekt ramkasida qo’llashni muhim qilib qo’yadi. Хarajatlarni boshqarishning me’yoriy tizimi o’zi bilan rejalashtirish, me’yorlash, materiallarni ishlab chiqarishga berish, ichki hisobot tuzish, mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish, xarajatlarning me’yori asosida iqtisodiy tahlil va nazoratni ro’yobga chiqarish bo’yicha muolajalarning jamlamini aks ettiradi. Uning asosiy maqsadi bo’lib ishlab chiqarish omillarini to’liq ishlatish va xo’jalikni tejamli yuritish hisoblanadi. Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat:  subyektning oldiga qo’yilgan masalalarni yechishni ta’minlovchi me’yorlar asosida xarajatlarni rejalashtirish;  me’yor va me’yorlashtirishlar bilan asoslangan ishlab chiqarish maqsadlari bo’yicha turli resurslarni ishlatish uchun ruxsatnomalar berish yo’li bilan xarajatlarni hujjatlashtirish;  xarajatlarni buxgalteriya hisobining schyotlarida ularning me’yorlari va undan chetga chiqishlarni aks ettirish;  chetga chiqishlar boshqaruvning chiziqli personali tomonidan boshqaruvning har bir darajasida tannarxning shakllanish jarayoniga tezkor aralashish maqsadida olib boriladi. Kalkulatsiya qilish xarajatlarning me’yoriga asoslanadi, me’yordan chiqib ketishlar ularning vujudga kelishi bo’yicha buxgalteriya hisobining schyotlarida ishlab chiqarish natijasining ko’payishi yoki kamayishi sifatida ko’rsatiladi. Ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarni va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishni hisobini me’yoriy usuli boshqalardan ko’proq xarajatlarni boshqarishni me’yoriy tizimining talablariga javob beradi. O’zining universal xususiyati tufayli u xalq xo’jaligining hamma tarmoqlariga tatbiq etishga tavsiya qilingan. Me’yoriy boshqaruv hisobiga me’yoriy rejalashtirish va ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarning tizimi sifatida qarash qabul qilingan. Bu tizimning asosiy elementlari: mahsulotning ishlab chiqarish muddatlarini, uning tarkibi va sifatini me’yorlash; iste’mol, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni, shuningdek ishlab chiqarish vositalarini sarflash va ishlatishning me’yoriy asoslanishi; me’yor va me’yorlashtirishlar asosida iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish, hisoblash va baholash hisoblanadi. Birinchi element to’g’ridan-to’g’ri butun subyekt, asosiy ishlab chiqarish sexlari bo’yicha va brigadalarning ishlab chiqarish topshiriqlarini hisobga olgan holda mahsulot ishlab chiqarishni hajmli, kalendar va nomenklaturali rejalashtirish bilan bog’liq. Тizimning ikkinchi elementi ishlab chiqarish bo’linmalarining moddiy va mehnat resurslari bilan ta’minlanganligini hisoblash uchun, sarflash me’yorlari bo’lgan material va mehnatga haq to’lash me’yorlarini ishlatishni hisoblash uchun yagona me’yoriy asosning mavjudligini ko’zda tutadi. O’z navbatida ishlab chiqarishni hajmli, kalendar va nomenklaturali rejalashtirish iste’molni mehnatni me’yorlash bilan bog’liq ishlab chiqarish vositalarini me’yoriy asoslashsiz mumkin emas. Shunday qilib, tizimning ikkala elementi ham ishlab chiqarishni tayyorlashning konstruktorlik, texnologiya, tashkiliy va iqtisodiy bosqichlarini qamrab oladi. Ular chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot nomenklaturasi bilan cheklangan, mehnatning tashqi va subyektning ichki kooperatsiyasiga asoslangan. Bu holat ishlab chiqarishning tabiiy asosini tarkib etuvchi rejalashtirish va hisobning ustuvorligi haqidagi xulosani yana bir marta ta’kidlaydi. Bir subyektda xarajatlarni hisobga olishning usulini tanlash ushbu subyektning tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Lekin umumiy taklif sifatida ushbu xarajatlarni hisobga olishning me’yoriy hisobini tashkil qilishning uchta turini ajratish mumkin: A. Me’yoriy xarajatlar bo’yicha hisobga olish . Ushbu usulda sarflangan haqiqiy xarajatlar quyidagi ko’rinishda aniqlanadi: Me’yoriy xarajatlar  me’yordagi xarajatlardan chetga chiqish = haqiqiy xarajatlar. Ushbu tartibda buxgalteriya hisobida moddiy qiymatliklarning harakati belgilangan me’yorlar bo’yicha baholanishi shartidan kelib chiqiladi. Ushbu faoliyat jarayonida aniqlangan chetga chiqishlar ro’yobga chiqish holatida yig’ilib boriladi va hisobot davrining oxirida me’yordagi xarajatlarning hajmiga qo’shiladi. V. Haqiqiy va me’yordagi xarajatlarni bir yo’la hisobga olish . Ushbu usul ishlab chiqarishdagi xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ikki bahoda: haqiqatda yig’ilgan xarajatlar bo’yicha; haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning hajmiga sarflangan me’yoriy xarajatlarning miqdorida yoritishni nazarda tutadi. Haqiqiy sarflar - Me’yordagi sarflar  Chetga chiqishlar. S. Aralash usulda hisobga olish . Ushbu usul ikkita yo’l bilan hisobni yuritishni nazarda tutadi. Birinchi yo’l . Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning amaliyotida keng tarqalgan va mamlakatimizda ham qo’llanishi tavsiya qilingan. Lekin hisobot davri davomida jami chetga chiqishni aniq darajada hisobga olish imkoniyati mavjud emas. Hisobot oyining oxiridagi tugallanmagan ishlab chiqarishning me’yoriy tannarxi ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning me’yordagi hajmi bilan ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning me’yoriy tannarxining farqi ko’rinishida aniqlanadi. Natijada oy davomida yoki boshqa hisobot davrida hisobga olinmagan chetga chiqish summasi hisobot davrining oxiridagi ishlab chiqarishning qiymatida qo’shiladi. Ikkinchi usul . Asosiy xarajatlar bo’yicha tasdiqlangan me’yorlarga rioya qilish ustidan kundalik nazoratni o’rnatishni nazarda tutadi. Hisobot davri davomida me’yordan chetga chiqish bo’yicha olingan ma’lumotlar buxgalteriya hisobining tegishli registrlarida umumlashtirilmaydi va schyotlarda qayd qilinmaydi. Т asdiqlangan me’yorlardan chetga chiqish summasi baholangan tayyor mahsulotning hajmiga sarflangan haqiqiy xarajatlar bilan ushbu mahsulot uchun sarflanishi lozim bo’lgan me’yoriy xarajatlarni taqqoslash yo’li bilan bir xil mahsulotlarning har bir guruhi bo’yicha aniqlanadi. Ushbu holatda tugallanmagan ishlab chiqarishning qiymati ishlab chiqarishda yarim fabrikatlar harakatining balansi bo’yicha natura ko’rsatkichlaridan kelib chiqqan holda me’yoriy tannarxi bo’yicha baholanadi, yoki bo’lmasa ishlab chiqarish bo’linmalaridagi tugallanmagan ishlab chiqarishni xatlab hisobga olish asosida baholanadi. 7. Jarayonli usulda xarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish Т annarxni jarayonlar bo’yicha kalkulatsiya qilish tizimi seriyali yoki ommaviy tarzda bir xil yoki taxminan bir xil qo’llaniladi. Х arajatlarni jarayonlar bo’yicha kalkulatsiya qilishni har bir ishlab chiqarish bo’linmasi tomonidan ishlab chiqarish jarayonining alohida qismini bajarish va ishlov berishga qarab mahsulotni bitta muomaladan boshqasiga o’tishni ko’zda tutgan texnologiyaga ega subyektlar ham qo’llaydilar. Oxirgi bo’linma ishlab chiqarishni tugatadi va mahsulotni tayyor mahsulot omboriga topshiradi. Х arajatlar mahsulotlarga ishlab chiqarish bo’linmalari bo’yicha ma’lum vaqt davri uchun nisbatsiz umumlashtiriladi. Mahsulot birligining tannarxi ishlab chiqarish tannarxini ma’lum davrda shu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Bunday ishlab chiqarishlarga kimyo, neftni qayta ishlovchi, to’qimachilik, sement va boshqa ishlab chiqarishi seriyali va ommaviy turdagi tarmoqlar kiradi. Ishlab chiqarishni tashkil etish va rejalashtirish va ishlab chiqarish obyektlarining hisobi uchun qo’llaniladigan birliklar to’g’risidagi aniq tavsif mashinasozlik misolida berilgan. Seriyali ishlab chiqarish ommaviyga nisbatan tezkor-ishlab chiqarishni rejalashtirish aniqlashtirilgan uslublaridan va tayyor mahsulotni o’lchashga nisbatan detallashtirilgan reja-hisob birliklaridan foydalanadi. Oqimli ishlab chiqarishda bo’lgan mashinasozlik korxonasida seriyali turdagi sex va uchastkalar ko’p hissani tashkil etadi. Ishlab chiqarishni guruhli tashkil etishda reja-hisob birliklarini tahlil qilib me’yorlashtirish, ishlab chiqarish topshiriqlarini ish joylari, brigadalar bo’yicha hisoblash, ishlab chiqarish dasturlarini bajarilishining tezkor hisobi asosi bo’lib aniq stanok yoki stanoklar guruhiga bog’langan ma’lum nomlanishdagi detal bo’lishini aniqlash mumkin. Rejalashtirishning texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish uchun yagona me’yoriy asosni qo’llash sharoitida seriya (guruh)li ishlab chiqarishning hamma turlari uchun yagona reja-hisob birligi-detalga o’tish mumkin bo’lib ko’rinadi. Т exnologiya, predmetli va predmet-texnologiya ixtisoslashgan sexlar va bo’linmalarning turli yo’nalishidagi ishlab chiqarish seriya (guruh)li turdagi subyektlarda detal yagona reja-hisob birligi sifatida qo’llanilsa xarajatlarni xo’jalik hisobiga ajratilgan brigadalar va bo’linmalarga, kalkulatsiya hisoblarida- xarajatlarni me’yorlar va ulardan chiqib ketishlar bo’yicha ajratish bilan mahsulotlarning turlari bo’yicha guruhlash imkoni tug’iladi. Agar ishlab chiqarish bo’linmalarida detallarga ishlov berish uskunasining texnologiya jihatdan bir turi o’rnatilgan bo’lsa unda ishlov berish texnologiyasi prinsipial ravishda bir xil, farqlar esa ishlov berish vaqtida va ishlab chiqarish bo’linmasi yoki brigadasi ichidagi texnologiya yo’nalishda hisobga olinadi. Bu ajratuvchi xususiyatlar miqdoriy jihatdan o’lchanishi mumkin va hisob ma’lumotini qayta ishlashning mexanizatsiyalashgan variantida brigada komplektining moddiy va mehnat xarajatlarini brigadalar bo’yicha me’yorlashda, me’yorlangan sarfni mahsulotni haqiqatda chiqarilganligiga yoki brigada tomonidan bajarilgan ishlarning haqiqiy hajmi hisobida asos bo’luvchi belgi sifatida xizmat qilishi mumkin. Sarflarni detallar bo’yicha me’yorlash har bir detalga bosh texnolog bo’limi tomonidan yoziladigan texnologiya kartalarda moddiy xarajatlarni hisoblash uchun qabul qilingan. Ular mahsulotlarning nomlari bo’yicha guruhlanadi, raqamlanadi va broshuralanadi. Kartalarning bitta nusxasi ish turlari va shu ishlarni bajaruvchi bo’linmalar bo’yicha guruhlanadi. Bunday tartib me’yoriy hisoblashishlarni texnik-iqtisodiy rejalashtirish va tezkor-ishlab chiqarish reja hisoblashishlarning ishonchliligini ta’minlaydi. Subyektlarning seriya (guruh)li ishlab chiqarishida me’yorlashtirish, rejalashtirish, hisob, nazorat va tahlil maqsadlarida yagona reja-hisob birligini o’rnatish qo’shimcha qiyinchiliklar, hisob va kalkulatsiya ishlarining ko’payib ketishini tug’dirmaydi. Detal, uning buyumga kirish me’yori hozirgi davrning o’zida me’yoriy kalkulatsiya qilishning obyekti hisoblanadi, chunki uzel, agregat, buyumga me’yoriy kalkulatsiya tuzilishidan oldin to’g’ri xarajatlarni detalga bo’lgan natural va qiymatli mazmunining me’yorlari aniqlanadi. Detal reja-hisob birligi sifatida quyidagi elementlarni qamrab oluvchi me’yoriy rejalashtirish va ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlar hisobi tizimining komplektlanganligi talabiga javob beradi:  mahsulot chiqarishning ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uni tayyorlash muddatining yetkazib berish shartnomasi muddati bilan to’g’ri kelishini, sexlar, bo’linmalar va brigadalar bo’yicha mahsulot tarkibini me’yorlashtirish va boshqalar;  iste’mol, asosiy jamg’armalarning sarflari va zaxiralari, moddiy, mehnat va moliya resurslarining yagona me’yoriy asosida texnik, texnologiya va iqtisodiy asoslash;  ishlab chiqarish bo’linmalari darajasida ishlab chiqarish faoliyati natijalarini rejalashtirish, hisobga olish va aniqlash. Ishlov beradigan sexlar Asosiy xom- ashyo va materiallar A Тayyor mahsulot Тugallanmagan ishlab chiqarish Тugallanmagan ishlab chiqarish Bevosita mehnat haqi V Тayyor mahsulot Тugallanmagan ishlab chiqarish Ishlab chiqarish S Тugallanmagan Тayyor mahsulot ustama xarajatlari Тayyor mahsulot ishlab chiqarish 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" A-sex 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" V-sex 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" S-sex Х om- ashyo, mehna t, ishlab chiqari sh ustama sarflari va o’zinin g sarflari Т ayyor mahsulotlar Т ugallanma gan ishlab chiqarish A- sexning sarflari va o’zining sarflari Т ayyor mahsulotlar Т ugallanma gan ishlab chiqarish V sexning sarflari va o’zining sarflari Т ayyor mahsulotlar Т ugallanma gan ishlab chiqarish 2810-"Ombordagi tayyor mahsulot" 9110-«Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" Omborg a qabul qilingan tayyor mahsulot lar Sotilgan mahsulotlar ning tannarxi Sotilgan mahsulotlar ning tannarxi chizma . Mahsulotlarning tannarxini jarayonlar bo ’ yicha kalkulatsiya qilish va xarajatlarni yig ’ ishning umumiy chizmasi . Ommaviy ishlab chiqarishda mehnatning brigadali shakli ishlab chiqarishni texnik , texnologiya va tashkiliy sharoitlari bilan bog ’ liq . Rejali ishlab chiqarish topshiriqlari kompleks brigadalar tomonidan bajariladigan ishlarning keng doirasini o’z ichiga oladi. Lekin bunday holda ham reja-hisob birligi bo’lib brigadaga yuklatilgan uning tayyorlash va ishlov berish bo’yicha ma’lum ro’yxati bilan detal xizmat qiladi. Ommaviy ishlab chiqarishda ishlab chiqarishni tezkor rejalashtirish va hisobning reja-hisob birliklarini shu ishlab chiqarilgan mahsulotining tannarxini kalkulatsiya qilish birliklari bilan taqqoslab faqat subyekt bo’yicha yig’ish, sinash va oxiriga yetkazish ishlarini bajaradigan oxirgi tizimli bo’linma darajasida ularning mosligini belgilashi mumkin. Т izimli bo’linmalar darajasida reja-hisob birliklari ichki ishlab chiqarish xo’jalik hisobida obyekt tarkibini tavsiflovchi xarajatlar obyektlarining qismi bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayoniga parallel ravishda xarajatlarni jamg’arish jarayoni yuradi. Т o’g’ri xarajatlar bo’linmalar bo’yicha birlamchi ma’lumotlar asosida hisoblanadi. Т o’g’ri moddiy va mehnat xarajatlaridan tashqari jarayonlar bo’yicha hisob tizimida to’g’ri xarajatlarga ishlab chiqarishni tayyorlash, ishlab chiqarishning yuritilishini nazorat qilish, bir bo’lim ichida lokalizatsiya qilish sharti bilan amortizatsiya bo’yicha sarflar kiritilishi mumkin. Sarflar turli usullar yordamida kalkulatsiya obyektlari bo’yicha taqsimlanadi. Xarajatlar h isobini jarayonli usulining ikki varianti mavjud : yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz . Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot k е yingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin . Bu yarim tayyor mahsulotlarni haqiqiy , normativ yoki r е jali tannarx b o’ yicha , hisob - kitob yoki mahsulotni sotish baholari b o’ yicha baholash zaruratini b е lgilaydi . Bu variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida 2100 - “O’ zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar ” nomli aktiv sch е tda aks ettiriladi . Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov b o’ yicha , asosan , faqat ishlov b е rishga k е tgan xarajatlar olinadi . Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo , dastlabki mat е riallar xarajatlari , barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi . Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi . Misol . Korxona erkaklar poyafzali ishlab chiqaradi . Ishlab chiqarish uchta jarayonda tashkil etilgan . Quyidagi ma ' lumotlar mavjud : hisobot davrining birinchi choragida 1500 dona mahsulot ishlab chiqarilgan ; dastlabki ishlov uchun xomashyo va mat е riallar sarflangan - 8400000 s o’ m ; oraliq mahsulotlarga xarajatlar qilindi - 2400000 s o’ m ; tayyor mahsulot holiga k е ltirish uchun mablag’lar sarflandi - 1200000 s o’ m. Bunda jarayonlar b o’ yicha tannarx aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1-jarayon – 8400000 / 1500 = 5600 2-jarayon – 2400000 / 1500 = 1600 3-jarayon – 1200000 / 1500 = 800 Jami: 12000000 / 1500 = 8000. Yuqoridagi hisob-kitoblardan k ў rinib turibdiki, bir birlik mahsulotning haqiqiy tannarxi 8000 s o’ mni tashkil etadi. Jarayonli kalkulatsiya qilish tizimi buyurtmalararo kalkulatsiya qilish tizimidan ancha oddiy va arzonroq, chunki buyurtmalar va individual ishlar bo’yicha kartochkalar to’plami yo’q. Buxgalteriya hisobi schyotlarida yozuvlar oddiy (YaТMlarsiz variant) yoki "O’zi ishlab chiqargan YaТMlar schyoti" orqali (YaТMli variant) amalga oshirilishi mumkin. 8. Standart-kost (Standart costs) tizimi bo’yicha mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish Mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarishni boshqarish muammolarini yechishning obyektiv tendensiyalari 20-yillar boshidan AQShda qo’llaniladigan ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash usulini qaytadan ko’rib chiqishni taqozo qildi. Mahsulot birligining tannarxini hisoblash, narxlarni o’rnatish, xarajatlarni tezkor boshqarish va nazorat qilish uchun moddiy va mehnat xarajatlarining me’yorlari ishlab chiqila boshlandi. Akslanishga yondashishga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari hisobida qo’llaniladigan usullarni ikkita asosiy guruhga ajratish ko’zda tutildi: o’tgan xarajatlar hisobi va standartlashtirilgan xarajatlar va ulardan chetga chiqishlarning hisobi. Ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlar hisobi va kalkulatsiya usullari tizimida standart xarajatlar hisobi tizimi buyurtmalararo va jarayonlararo hisobda qo’llashni ko’zlab uni mustaqil va muhimlashgan sifatida ko’rilmaydi. Me’yor-standartlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarishning boshlanishigacha standart kalkulatsiyalarni tuzish va to’plam sifatida tizimlashgan standartlardan chetga chiqishlarni ajratish bilan haqiqiy xarajatlarning hisobi "standart-kost" tizimi nomini oldi. "Standart"- mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan moddiy va mehnat xarajatlarining miqdori yoki mahsulot, xizmat, ish birligini ishlab chiqarish uchun oldindan hisoblab chiqilgan moddiy va mehnat xarajatlarini; "kost"- mahsulot birligini tayyorlash uchun ishlab chiqarish xarajatlarining pul ko’rinishini aks ettiradi. Amerika adabiyotida standart-kost tizimiga har-xil tushunchalar beriladi, bu tushunchaga har-xil mazmun kiritiladi. Lekin hamma hollarda ham bu tizim ishlab chiqarishning to’g’ri xarajatlarini tartibga solishga qaratilgan nazorat instrumenti sifatida tavsif qilinadi. Standart-kost tizimining ustunliklari quyidagilardan iborat:  ishlab chiqarish va buyumlarning realizatsiyasi bo’yicha kutiladigan xarajatlar haqidagi ma’lumot bilan ta’minlash;  mahsulot birligining oldindan hisoblab chiqilgan tannarxi asosida narxni o’rnatish;  me’yorlardan chetga chiqishlar va ularning vujudga kelish sabablarini ko’rsatib daromad va sarflar haqidagi hisobotni tuzish. Kutiladigan xarajatlar firma ichida hisoblab chiqilgan standartlar asosida aniqlanadi. Bu standartlar tizim funksiyalanishining asosi bo’ladi va uning mazmunini ochadi. Standartlarning butun yig’imi quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Hisobga olinadigan baholarning darajasiga muvofiq. Ideal : materiallar, xizmatlarga bo’lgan tariflar, mehnatga haq to’lashga bo’lgan stavkalarni va ustama sarflarning smeta stavkalariga bo’lgan eng ma’qul narxlarni ko’zlaydi. Me’yoriy : iqtisodiy sikl mobaynida o’rtacha narxlar bo’yicha hisoblab chiqiladi. Joriy : ma’lum hisob davrida kutilayotgan va bu davrda harakatda bo’lgan narxlar asosida hisoblashni ko’zlaydi. Bazis: yil boshida o’rnatiladi va yil davomida o’zgarmay qoladi. Odatda ulardan narxlar indeksini hisoblash uchun qo’llaniladi. 2. Quvvatdan foydalanish darajasiga nisbatan. Nazariy : ulardan yaxshi yoki ideal foydalanishda subyekt tomonidan erishiladi. Ular subyektning maqsadi hisoblanadi, quvvatdan to’liq foydalanish, dam olish vaqtining me’yorlangan qiymatiga asoslangan, yaroqsiz, turib qolishlar, buzilishlarga vaqt sarflashni ko’zda tutmaydi. O’tgan o’rtacha bajarish : statistik ma’lumotlar bo’yicha hisoblanadi va yaroqsiz, turib qolishlar va buzilishlarga sarflangan vaqtni hisoblaydi, ya’ni oldingi davrning hamma kamchiliklarini nazarda tutadi. Me’yoriy bajar ish: kelajak davrda me’yorlarning kutilayotgan o’rtacha darajasini ko’zda tutadi. 3. Mahsulot chiqarish hajmiga nisbatan. Mahsulotning ishlab chiqarish hajmi standartlarni ishlab chiqarishga yondashishga birinchi darajada ta’sir ko’rsatadi. Nazariy: subyektning nazariy quvvatiga asoslangan holda oldindan belgilangan. Ularga yoki erishib bo’lmaydi, yoki bir martalik tartibda erishiladi. Amaliy : yaxshi bajarilishda subyekt tomonidan erishiladi, ular o’z darajasi bilan yaxshi bajarilishida nazariy standartlarga yaqin, ishlab chiqarishning real erishiladigan darajasiga asoslangan va qochib bo’lmaydigan yo’qotishlarga yo’l qo’yadi. M e’yoriy : sikl mobaynida ishlab chiqarishning yuqori va past hajmining o’rtacha qiymatidan kelib chiqqan holda mahsulot chiqarishning erishish darajasida hisoblanadi. Kutilayotgan : mahsulot chiqarishning kutilayotgan hajmida ishlab chiqarishning aniq sharoitlari asosida hisoblanadi. Mazkur tavsif Amerika firmalarida xarajatlarning moddalari bo’yicha standartlarni o’rnatishga har xil yondashishlarning mavjudligini ko’rsatadi. Lekin har bir yondashishda qabul qilingan standartlar buxgalteriyada ishlab chiqarish jarayoni boshlanguncha standart tannarx xaritalariga umumlashtiriladi. Kartalar buyum, bu buyumni, buyurtmani tayyorlashda ishtirok etadigan ishlab chiqarish bo’linmalari va buyurtmalar bo’yicha tuziladi. Standart-kost tizimi to’g’ri xarajatlarni boshqarish vositasi sifatida namoyish qilinadi. Bu tizimning bir necha variantlaridan foydalaniladi. Bitta variantda xarajatlar "ishlab chiqarish" schyotining debetida to’planadi va standart qiymat bo’yicha baholanadi, tayyor mahsulot xuddi shunday standart qiymat bo’yicha shu schyotning kreditidan chiqarib tashlanadi, tugallanmagan ishlab chiqarish standart qiymat bo’yicha baholanadi. Ikkinchi variantning mazmuni "Ishlab chiqarish" schyotining debetida umumlashtirilgan xarajatlar haqiqiy qiymati bo’yicha baholanishdan, schyotning kreditidan esa tayyor mahsulot standart qiymat bo’yicha chiqarib tashlanishidan iborat. Т ugallanmagan ishlab chiqarish haqiqiy xarajatlardan u yoki bu tomonga chiqib ketishlarni hisobga olgan holda standart qiymat bo’yicha hisoblanadi. Haqiqiy xarajatlarning standartlardan chetga chiqishini Amerika firmalari odatda tannarxga olib bormasdan "Mahsulot, xizmat, ishlarning realizatsiyasi" schyotiga chiqarib tashlaydilar. Subyektning quvvatlariga nisbatan standart-kost tizimini tashkil etish, standartlardan chetga chiqishlarni aniqlash va ularni chiqarib tashlash uslubiyati bo’yicha ishlar koordinatsiyasini standart-kost tizimi bilan bog’liq bo’lgan hamma bo’linmalarning vakillari amalga oshiradilar. Yanada yirik kompaniyalarda standartlarni tuzish, ularga o’zgartirishlar kiritish, hisoblash va boshqalar bo’yicha barcha ishlar jamlangan standartlar bo’linmasi tuziladi. Standart-kost tizimi amaliyotda qo’llaniladigan xarajatlarni hisoblashning boshqa tizimiga ko’ra o’z xususiyatlariga ega. Birinchidan, vositalarni sarflash jarayonida standartlardan chiqib ketishlarni aniqlash asosi bo’lib ularni hujjatlashtirish emas, balki maxsus schyotlardagi buxgalteriya yozuvlari hisoblanadi. Menedjerlarning oldiga esa chetga chiqishlarni hujjatlashtirmaslik emas, ularga yo’l qo’ymaslik masalasi qo’yiladi. Ikkinchidan, aniqlangan chetga chiqishlarni hamma kompaniyalar ham emas, joriy standartlardan foydalanadiganlari buxgalteriya hisobida aks ettiradi. Standartlardan chetga chiqishlarni aks ettirish qismida uchinchi xususiyat bo’lib chetga chiqishlarni hisobga olish uchun maxsus sintetik schyotlarning kalkulatsiya moddalarini, chiqib ketishlarning omillari bo’yicha ajratish hisoblanadi. Standart-kost tizimining mazkur xususiyatlari shuni ifodalaydiki, xarajatlarni boshqarish maqsadida har doim bu chetga chiqishlar, ularni hisoblash uchun, qanchalik muhimligi ko’rib chiqiladi; ular nimalarni ko’rsatadilar, qaysi muammolarni yechishda ulardan foydalanish mumkinligi; aniqlangan chetga chiqishlarning ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarni tahlil qilishdagi muhimligi asosan e’tiborga olinadi. 9. Direkt-kosting tizimi bo’yicha sarflangan xarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish Kalkulatsiya qilishning milliy tizimining nazariyasi va amaliyoti rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qo’llanilayotgan boshqaruv hisobining tashkiliy tizimlarini o’rganishga muhtoj. Bunday tizimlardan biri to’g’ri xarajatlar bo’yicha mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish tizimi hisoblanadi. O’zgaruvchan xarajatlarni hisobga olish tizimi AQShda Buyuk depressiya davrida vujudga keldi va 50-yillarda keng tarqaldi. Buyuk depressiyadan oldin (1928 y) tayyor mahsulotning qoldiqlari to’liq xarajatlar bo’yicha hisoblangan tannarx bo’yicha baholanadigan edi. Depressiya realizatsiya qilinmagan mahsulotning katta zaxiralarini yaratishga olib keldi, to’liq xarajatlar bo’yicha baholash esa, o’sha davr tahlilchilarining fikricha foydani sun’iy buzishga olib kelgan. Ishlab chiqarishning hajmi va foydaning miqdoridan holi bo’lgan doimiy xarajatlarning hisobi daromadning qiymatiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. Т ahlilchilarning fikricha, sarflangan xarajatlarning qaytishini va ishlab chiqarishning hajmini xarajatlar va foydalar aloqasi orqali hisoblash lozim. Bu aspektda, o’xshashlikka ega bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lish foydasiz deyilgan va egrilar bilan o’xshashlikka ega bo’lgan doimiy xarajatlarga ajratishga ijozat etilgan. Х arajatlarning yangi tizimi "direkt-kosting" nomini oldi. Т izimning mazmuni- korxona ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulatsiya qilish uslubini ko’rib chiqishda 1936-yilda Djonatan Х arris tomonidan kiritilgan "direkt- kosting reja" mazmuniga asoslanadi. Daromadlar va zararlar to’g’risidagi oylik hisobotning mazmunida oddiy ishlab chiqarish xarajatlari va egri ustama sarflarni chegaralash boshlandi. Ishlab chiqarish sarflarini differensiatsiyalash daromadning hajmini, mahsulot realizatsiyasi hajmining bog’langanligini aniqlashga va tannarxni boshqarishga yordam berdi. Shunday qilib, bu tizimning mazmuni quyidagiga olib kelindi: to’g’ri xarajatlar tayyor mahsulotlarning turlari bo’yicha umumlashtiriladi, egri xarajatlar esa alohida schyotda to’planadi va ular vujudga kelgan davrning umumiy moliyaviy natijalariga olib boriladi. Agar har bir buyum bo’yicha tushgan daromad summasidan bu buyum bo’yicha sarflangan o’zgaruvchan xarajatlar chiqarib tashlansa unda buyum bo’yicha brutto-daromad olamiz. Hamma buyumlar bo’yicha olingan brutto-daromadni jamlab doimiy xarajatlarning umumiy summasini qoplash uchun mo’ljallangan daromadning umumiy qiymatini olish mumkin. Direkt-kosting tizimidagi amaliy izlanishlar xarajatlar bo’linishining shartliligini ko’rsatadi. Bir subyektda qabul qilingan yo’l qo’yishlar natijalarni hisoblab chiqishda hisoblanishi kerak. Direkt-kosting tizimi bo’yicha tannarxni kalkulatsiya qilish ishlab chiqarishning turli hajmida doimiy sarflarning o’zgarmas qiymatini ko’zlaydi, shuning uchun boshqaruv hisobida asosiy e’tibor doimiy sarflarga qaratiladi. Subyekt va tizimli bo’linmalarning rahbarlari bu xarajatlarni boshqarishning nazorat funksiyalarini kuchaytiradilar. Direkt-kosting tizimi bir necha farqlovchi xususiyatlarga ega: birinchisi- ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgaruvchan va doimiyga ajratish; ikkinchisi- mahsulot tannarxini cheklangan xarajatlar bo’yicha kalkulatsiya qilish; uchinchisi- foydalar haqidagi hisobotlarni tuzishning ko’p bosqichligi. Birinchi bosqichda tayyor mahsulotni ishlab chiqarish hajmining to’g’ri (o’zgaruvchan) xarajatlar bilan aloqasi o’rnatiladi, alohida turdagi mahsulotni ishlab chiqarishning rentabelligi aks ettiriladi. Ikkinchi bosqichda bitta schyotda umumlashtirilgan egri (doimiy) sarflar bir turdagi mahsulot realizatsiyasidan olingan qo’yilma bilan taqqoslanadi. Natijada butun ishlab chiqarish va realizatsiyaning rentabelligini aks ettiradi. Shunday qilib, bu tizim realizatsiyaga qaratilgan. Realizatsiyaning hajmi qancha ko’p bo’lsa subyekt shuncha ko’p daromad oladi. Т ayyor mahsulot va tugallanmagan ishlab chiqarish faqat o’zgaruvchan (to’g’ri) xarajatlar bo’yicha baholanadi. Baholashning bunday tizimi subyektlarda realizatsiyani ko’paytirishning yangi imkoniyatlarini izlashga qiziqish uyg’otadi. Subyektlarda direkt-kosting hisobi tizimi har-xil tartibda tashkil etilishi mumkin. Bu yerda ikkita avtonom va integratsiya yondashish ishlatiladi. Х arris tizimi boshqaruv va moliyaviy hisob integratsiyasiga asoslangan. Boshqaruv va moliyaviy hisobning umumiy tizimi bosh kitobda hamma ichki oborotlarni aks ettirishni ko’zlaydi. Hisob yuritishning monistik (integratsiyalangan) tizimining murakkabligi, hisob muomalalarining katta hajmi bilan farq qiladi, ko’p hollarda qimmat va oddiy emasligi bilan ajralib turadi. Ko’p hollarda integratsiyalashgan tizim boshqaruv hisobi prinsipiga, ya’ni tijorat sirlarini saqlashga rioya qilmaydi (buzadi). Foydalar to’g’risidagi hisobotni tuzishni ko’p jarayonlik asosida marjinal foydalar haqidagi hisobot yotadi. Direkt-kosting tizimidagi foyda va sarflar haqidagi taxminiy hisoboti quyidagi jadvalda keltirilgan. Marjinal daromad usuli bo’yicha daromadlar va sarflar to’g’risidagi hisobot № Ko’rsatkichlar Summa, ming so’m 1. Realizatsiya qilingan mahsulotning hajmi 5700 2. O’zgaruvchan xarajatlar 3300 3. Marjinal foyda (1qator-2qator) 2400 4. Doimiy sarflar 1370 5. Sof foyda (yoki zarar) (3qator-4qator) 1030 Keltirilgan hisobda ikki pog’ona mavjud: yuqori- marjinal daromad; pastki- hisobda bosqichlar bo’yicha jarayonda to’ldiriladigan sof foyda. Agar o’zgaruvchan xarajatlarni ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga bo’lsak mazkur hisobot uch bosqichda tuziladi. Birinchi bosqichda marjinal foyda mahsulot realizatsiyasidan tushgan pul bilan o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Uchinchi bosqichda jamlama marjinal foyda bilan doimiy xarajatlar summasini taqqoslash yo’li bilan sof foyda (yoki sof zarar) hisoblanadi. Keyin hisobotning pog’onaliligini doimiy xarajatlarni shartli-doimiy va shartli-o’zgaruvchanlarga bo’lish bilan ko’paytirsa bo’ladi. Ayrim hollarda pog’onalar xarajatlar va foydalarni guruhlashning boshqa belgilarini ko’zda tutishi mumkin. Masalan, aniq buyumlar yoki buyumlar guruhiga to’g’ri munosabatga ega bo’lgan doimiy xarajatlarning guruhlanishi; doimiy xarajatlarning hududlar, sotuv segmentlari yoki taqsimlash kanallari bo’yicha bo’linmalarini nazarda tutadi. O’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulatsiya qilish doimiy xarajatlar, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir turiga foyda olish uchun qo’yilmalar, mahsulot chiqarishning assortimentiga rioya qilish ustidan nazorat o’rnatishni ta’minlaydi. Bunday kalkulatsiyalar mas’uliyat markazlari tomonidan nazorat qilinmaydigan xarajatlarni, daromadli va daromadsiz muomalalar o’rtasidagi farqni, me’yorlarga nisbatan xarajatlarning hulqini aniqlaydi. Nazoratning asosiy prinsipi bog’liqlik bo’ladi: material - jonli mehnat - ustama sarflar. Bunday maqsadlarda xarajatlarning nazorat koeffitsiyentini hisoblashning oddiy ko’rinishidan foydalaniladi: Т o’g’ri yoki o’zgaruvchan (olib borilgan-olib borilmagan) ustama sarflari Asosiy materiallar Jonli mehnat sarflari (birlamchi xarajatlar) Mahsulot tannarxini o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulatsiya qilishning boshqa muhim momenti bo’lib kalkulatsiyani hajm va daromadning muqobil nisbatini hisoblash uchun ma’lumotni shakllantiruvchi ishlab chiqarishning zararsizlik tahlili bilan aloqasi hisoblanadi. O’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulatsiya qilish prinsipi tanlovining ustunliklariga uning buyumlarga narx o’rnatishda to’g’ridan-to’g’ri ta’sirini, biznesning turli segmentlarining ishlab chiqaruvchanligini rag’batlantirishni kiritish lozim. Direkt-kosting tizimi boshqaruv tizimining takomillashuviga muvofiq rivojlanadi. Rejalashtirish va boshqaruv qarorlarini qabul qilishning qayishqoqligi direkt-kosting tizimiga budjetalr (smetalar) va topshiriqlarni, ulardan foydalanish tahlilini kiritishni talab qildi. Zamonaviy direkt-kosting tizimining xususiyati bo’lib standartlarni nafaqat o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha, balki doimiy xarajatlar bo’yicha ham, qisman doimiy ustama sarflarning o’zgaruvchan qismi bo’yicha ishlatish hisoblanadi. Standart direkt-kosting- bu subyektning yakuniy maqsadi- sof foyda olishga erishish vositasidir. Х ulosa Boshqaruv hisobining nazariy asoslari o’z tarkibida boshqaruv hisobining mazmuni haqida, uning predmeti va boshqaruv hisobi tomonidan amalga oshirilayotgan obyektlar, fazifalarni aks ettiruvchi vositalar haqida, prinsiplar va tashkillashtirishning tizimlari haqidagi tushunchani birlashtirishdir. Т avsiya etilayotgan adabiyotlar 1, Бобожонов О , Жуманиёзов К . Бошқарув ҳисоби .- Т . Адабиёт жамғармаси . 2005 2.Карпова Т.П. Управленческий учет. -М. ЮНИТИ. 2002. 3.Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учёт». Учебник. - М. : «Фин c т атинформ». 2000 г 4. http :// www . gaap . ru 5. http :// www . glavbukh . ru

O'xshashlar

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari
Boshqaruv hisobining prinsiplari
Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifalari
Menejmentning nazariy asoslari
Marketingni nazariy asoslari