Marketing - firma, kompaniyani boshqaruvchi tizim sifatida - Iqtisodiyot

Marketing - firma, kompaniyani boshqaruvchi tizim sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.51953125 KB

Ko'chirib olish

Marketing - firma, kompaniyani boshqaruvchi tizim sifatida Reja: 1. Marketing - boshqaruvchi tizim 2. Marketing boshqarishning mazmuni va tushunchasi. Marketing boshqarish jarayoni 3. Strategik boshqaruv va strategik marketing 4. Marketingni boshqarishning asosiy funksiyalari va ularai bajarishning tashkUiy shaldlari 5. Marketings boshqaruvchi organlarning tarkibiy tuzilishi

1. Marketing - boshqaruvchi tizim Xo'jalik faoliyatini yangi sharoitda yuritish, firma, kompaniyalarning tovarlarni va xizmatlarni muqobil ishlab chiqarishni ta ’minlovchi, ishonchli strategiyasini ishlab chiqarish uchun bozorni mukammal bilish va bozor jarayonida ishni ko'zini bilib ishtirok etishni bilish kerak bo'ladi. Bulai^a erishishga marketing yordam beradi. Tizim sifatida marketing obyektiv iqtisodiy qonunlar majmuiga va o'zaro bog'langan, bir-birini taqozo qiladigan qoidalarga bo'ysunuvchi murakkab xo'jalik yuritish ama-liyotini chuqur, har tomonlama o'rganishni ko'zda tutadi. Hozirgi zamon biznesining muhim funksiyasi bo'lgani holda u bir vaqtning o'zida firma, kompaniyalar faoliyatini aktivlashtirishga qaratilgan ishbilarmonlik operatsiyalarining o'ziga xos falsafasi hamdir. Bugungi kunda marketing ilmiy, moliyaviy, ishlab chiqarish va mehnat resurslarini tarkibiy va bozordagi o’ zgarishlarga, tadbirkorlik faoliyatining shart- sharoitlarining u yoki bu bozorlarda o'zgarishiga hamda ishlab chiqarishning samaradorligini ta’minlovchi sharoitlarning o'zgarishiga tezkorlik bilan e’tiborni qaratuvchi, boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlarga aniq, mantiqan bog'lovchi faoliyat majmui hisoblanadi. Tizim sifatida marketing o'zining maqsadlariga, vazifalariga, tamoyillariga, funksiyalari, usullari, ichki va tashqi muhitiga tovar va narx siyosatlarining xos xususiyatlariga, rejalariga, strategiyasiga, marketing kompleksiga ega. Marketingni boshqaruvchi tizim sifatida foydalanish, ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish bilan bog'liq bo'lgan baholarni berishda noma ’lum vaziyatlar, tavakkalchilik, xavf-xatarlarni muayyan sharoitlarda iloji boricha pasaytirishni qidirib topishni ko'zda tutadi; qabul qilmagan qarorlarning keyinchalik yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarni qaytarmaslik uchun oqibatini taxmin qilishni talab etadi. Marketing tizim sifatida, agar u faqat bozorga yo'naltirilgan bo'lsagina, ya ’ni iste’molchiga, tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar bilan hamkorlikka yo'naltirilgan bo'lsagina to'la qonli ishlashi mumkin.

Marketingning barcha elementlarining o'zaro birgalashib harakat qilishi muqobil va rivojlanib turish xarakteriga ega. Marketing sohasidagi mutaxassislarining mahorati va san ’ati shundan iboratki, agar ular tizimga, uning yakuniy natijalariga salbiy ta’sir ko'rsatuvchi omillarni o'z vaqtida aniqlab, ularga kerakli yo'nalishda ta’sir ko'rsata olsalar. Marketingning tahlil va tadqiq obyektlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: • bozor; • tovarlar va xizmatlar; • tovarlar va xizmatlarning sifati; • baholar va tariflar; • xaridorlar va xizmatlardan foydalanuvchilar; • firmalar, tovarlar, xizmatlarning raqobatbardoshligi; • raqobat lcurashi; • talab va taklif; • bozor konyunkturasi; •tovarlar, xizmatlarni ishlab chiqarishga, sotishga ketadigan xarajatlar; • tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish texnologiyalari; • marketing strategiyasi. Marketingning maqsadlari va vazifalari Marketingning asosi bo ' lib jamiyat va aholi ehtiyojlari , ularning xohish - istaklari , tovar va xizmatlarga bo ’ lgan talablari hisoblanadi . Qayd qilingan fikrdan kelib chiqib, marketingning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: •tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish; • sarf-xarajatlami pasaytirish; • foydani ko'paytirish; • tovarlar va xizmatlaming raqobatbardoshligini oshirish; • tovarlar va xizmatlarni yangi bozorlarga olib kirish; • tovar va xizmatlar siyosatini ishlab chiqish; • narx va tarif siyosatini ishlab chiqish;

• marketing dasturini ishlab chiqish. Qayd etilgan maqsadlaming mazmunini ko'rib chiqamiz. Tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmini oshirish Tovarlar va xizmatlar hajmiga daromad va foydaning ko’ rsatgichi bog'liq. Ishlab chiqarish hajmi o'z yo’lida ishlab chiqarish quwatlariga, ishlab chiqarish jarayonining avtomatlashish, kompyuterlashish, robotlashishiga, ishlab chiqarishni tashkil etish, uni boshqarish va mehnatni tashkU qilish darajasiga bog’liq. Hozirda mamlakatimizda tovarlar, xizmatlarni, ishlab chiqarish hajmi talabni to’ la qondirish darajasiga yetmagan, ya’ni talab va taklif muvozanati ta’minlanmagan. Lekin bozor yildan-yilga tovarlar, xizmatlar bilan to’ldirilib bormoqda. Shunday bo’lsa ham, hali bozor to'lib-toshish darajasiga yetmagan. Talab va taklifni muvozanat holiga yetkazish uchun tovar va xizmtlar ishlab chiqarish hajmini ko’p miqdorda oshirish kerak bo'ladi. Xizmat sohasida ham talab va taklif muvozanatining yaratilmaganligi kuzatiladi. Bu sohada ham xizmat turlarini, hajmlarini ko'paytirish ko'p miqdorda kapital sarmoyalar va investitsiyalar kiritilishini talab etadigan, murakkab ish hisoblanadi. Bu uzoq muddatda amalga oshiriladigan jarayon. Shunday bo’ lsa ham, kapital sarmoyalar va investitsiyalarni olib kirish mamlakatimizda yildan- yilga ortib bormoqda. Keyingi yiUarda xorijiy investitsiyalarni ko’plab jalb qilish siyosati tufayli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish sur’atini oshirish imkonini berdi. Oxirgi uch yilda (2004-yildan boshlab) sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 7,5-7,8 foizga, xizmatlar hajmi esa 11-12 foizga o'sish sur’atiga erishildi. Sarf-xarajatlarni kamaytirish Tovarlar, xizmatlar ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni kamaytirish uchun barcha xarajat turlarini oldindan hisoblab chiqish, ularni sarflash me ’yorlarini ishlab chiqish, xarajatlar jarayoni monitoringini ishlab chiqish, vaziyatga ta’sir ko'rsatish tizimini amalga oshirish talab etiladi. Agar firma, kompaniyalar har bir ishlab chiqiladigan mahsulot va xizmatlar turi bo'yicha ish haqi, energiya, yoqilg'i-moylash materiallari, xomashyo, boshqa xarajatlarga tegishli me ’yorlami ishlab chiqib amalga oshirsalar ijobiy natijalarga

erishishlari mumkin. Har bir firma, kompaniyaning strategik vazifasi bo'lib ishlab chiqarish xarajatlarini rejalashtirish, ularni hisobga olish hisoblanadi. Xarajatlarni moddalar bo'yicha monitoring olib borish maqsadga muvofiqdir. Xarajatlarni har bir modda bo'yicha belgilangan me ’yordan oshib ketish sabablari aniqlanib borishi lozim. Tahlillar shuni ko'rsatmoqdaki, O'zbekistonda faoliyat ko’ rsatayotgan firma, kompaniyalarda bir birlik mahsulotga sarflanadigan ish haqi, materiallar, yoqilg'i, energiya sarfi xorijiy kompaniyalarga qaraganda bimiuncha yuqori bo'lib, mahsulot sifati ancha past. Kam xarajat bilan yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqib, iste’molchilaiga taklif qilish marketingning eng muhim strategiyalardan biri hisoblanadi. Foydani oshirish Foydani oshirish asosan ishlab chiqarish hajmiga, sarf- xarajatlarga, mahsulot sifati va bahosiga, ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish intensivligiga bog'liq. O'zbekistondagi firma, kompaniyalarda mahsulot sifatini oshirish va xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari katta. Foyda sotuv sur ’atlari kamaygan hollarda ham pasayib boradi. Shuning uchun sotuv hajmi va sur’atini har kuni tahlil qilib borish lozim. Sotuv hajmi kamayib borishi kuzatilsa, zudlik bilan erishilgan sotuv hajmini tiklash choralarini ko'rish talab etiladi. Foyda ko'rsatkichini ham monitoring tizimiga kiritilishi maqsadga muvofiq. Tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligi oshirish Ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirish muhim bozor kategoriyalaridan biri bo'lib, o'zida tovarlar va xizmatlarning eng muhim xususiyati, ya ’ni ulaming raqobatbardoshligini aks ettiradi. Tovar va xizmatlarning sifat ko'rsatkichlari o'zgarmas hollarda ham ulaming raqobatbardoshligi raqobat muhitining har xil omillari ta ’siri ostida ma'lum miqyosda o'zgarib turishi mumkin. Bozorlarga faqat raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar bilan chiqish firma,

kompaniyalaisa muvaffaqiyat keltirishi mumkin. Sanoat va xizmatlar sohasida raqiblik qilish, yangi tovarlar, xizmatlar turini taklif qilish, ulaming sifatini uzluksiz yaxshilab turish, reklama, tovarlami bozorlarga olib kirishda maxsus chora-tadbirlami amalga oshirishda ko’ rinadi. Yaqqol raqiblik qilish subyektlarning bozorlardagi xulq-atvorida kuzatiladi. Bugun firmalar, kompaniyalar, ishlab chiqarish texnologiyalari, tovarlar, xizmatlar, xaridorlar o’zaro raqobatlashadilar. Raqobat kurashi xaridorlami jalb qilish maqsadida olib borilayapti. Raqobat kurashida tovarlar va xizmatlarning sifati va narxi muhim rol o’ynaydi. Raqobat tufayli tovarlar, xizmatlarning sifati oshib, ulaming turi ko'paymoqda, ulaming yangilanish jarayoni kuchayib bormoqda. Aniq iste ’molchilaming ma'lum iste’mol talablarini qondiruvchi, raqobatchUaming tovar va xizmatlariga nisbatan ustuvorlikni ta’minlash imkonini yaratuvchi tovar va xizmatlarning sifat hamda qiymat ko’rsatkichlari majmuiga ulaming raqobatbardoshligi deb ataladi. Tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini uzluksiz oshirish masalalari firma, kompaniyalaming marketing xizmati e ’tiborida bo’lmog’i darkor. Raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan ishlarning asosiy yo'nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: • bozorni tahlil qilish va raqobatlashuvchilami aniqlash; • har bir raqobatchi faoliyatining kuchli, kuchsiz tomonlarini, xo’jalik faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini, ular mahsulotlarinmg sifatini, ishlab chiqarish hajmini, moliyaviy ahvolini, xodimlarining salohiyat darajasini, ishga munosabatini, firma, kompaniyalaming jihozlanganlik darajasini tahlil qilish; • raqobatchilar ishini nazorat qilish va ishdagi o’ zgarishlami, ularning baho siyosatini, ishlab chiqarishni qisqartirish yoki ko'paytirishni, ayrim faoliyat turi bo'yicha litsenziyalarni vaqtincha to’xtatib turishini, tovar, xizmatlarni reklama qilish jarayonini kuzatib turish; • tovarlarga bo'lgan galabni va buyurtmachilarning fikrini o'rganish, agar mijozlar u yoki bu sababga ko'ra raqobatchilarga murojaat qilayotgan bo'lsalar, buning sababini aniqlash.

Raqobatchilami tizimli va muntazam o'rganib borish uchun ular to'g'risida ma ’lumotnoma tizimini yaratib, unga barcha qiziqtirgan ma’lumotlarni kiritib borish mumkin. Raqobat yana mahsulotlarga pul to'lash shakllari, buyurtmani tezkorlik bilan bajarish, ish yuzasidan uzoq vaqt munosabatda bo'lgan firmalar murojaat qilganlarida ularga hech narsada rad qilmaslik, tovarlaming markasi tarkibi, doimiy mijozlarga chegirmalar berish bo'yicha ham olib borilishi mumkin. Bozorlarni tadqiq va tahlil qilish asosida tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan aniq dastur ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishi lozim. Shu yo'l bilan firma, kompaniyalarning nufuzi oshirilib, mijozlarni o'ziga qaratish imkoniyati kuchaytiriladi. Har qanday bozorda u yoki bu tovar, xizmatlarga bo'lgan talab va taklif o'zgarib turadi. Ochiq, uzoq muddatli yoki qisqa muddatli raqobat hukm suradigan bozorlarda tovarlaming davriy yetishmovchilik yoki ortib ketish hollari ro'y berib turadi. Bu holat mayatnikning tebranishiga o'xshab turadigan jarayonni eslatadi. Bunday holatning ro'y berishi talab darajasining o'zgarib turishi bilan izohlanadi, chunki har xil mahsulotlaming ishlab chiqarish tezligi va amplitudasining har xilligidan kelib chiqadi. Lekin shunday bo'lishiga qaramay, quwatlardan zo'riqtirib foydalanish evaziga talabni to'la qondirishga harakat qilinadi. Ikkinchi sabab mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning strategiyasi va taktikasi tovarlarni taklif qilish bilan bog'liq. Chunki ular o’ z foydalarini oshirish maqsadida yig'ilib qolgan tovarlarni ularga talab ko’proq bo’lgan bozorlarga qayta taqsimlab yuboradilar. Shunday qilib, ayrim bozorlarda taklif qisqarib, talab ko’p bo’lib qolishi mumkin. Hatto talab va taklif bir-biriga mos hollarda ham bozordagi dinamik xarakter bunday o'zgarishlar yuzaga kelib turishini inkor etmaydi. Talab tarkibining o'zgarib turishi tovar tarkibiga yangi talablarni keltirib chiqarishi mumkin. Firmaning an ’anaviy ixtisoslashgan sohasidagi imkoniyatlari toraygan sharoitda firma, kompaniyalar yetakchi tovarlarni ishlab chiqarishni saqlab qolgan holda o'zlari uchun yangi sohani o'zlashtirishga harakat qiladilar. Raqobat kurashida mijozlar uchun noan ’anaviy bo'lgan yangi tovarlar turini taklif qiluvchi ishlab chiqaruvchilar g'olib chiqadilar.

$O'zbekiston tovarlar, xizmatlar bozorida raqobat kurashi kundan-kunga kuchayib bormoqda, chunki tovar ishlab chiqaruvchilar soni va tovarlar turi kun sayin ortib bormoqda. Firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligini oshirish Firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqarishda quyidagi masalalami ko'rib chiqish lozim bo'ladi: • firma, kompaniyalarning qaysi ko'rsatkichlariga raqobatbardoshlik xususiyatlari xos? • raqobatbardoshlik xususiyatlari firma, kompaniya larning ilgari ma'lum bo'lgan xususiyatlari bilan qay tariqa bog'liq? • qaysi vaziyatlarda raqobatbardoshlikni jiddiy qabul qilish kerak? • firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligini tahlil qilganda qaysi doiradagi masalalarni yechish kerak bo’ladi?; • firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligi bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechish usullari va vositalari qanday?. Quyilgan savollarga javob berish maqsadida raqobat muhitining asosiy tarkibiy qismlarini ko’ rsatishga harakat qilindi. Firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligi - bu tovarlar va xizmatlar bozorida raqobatchi firma, kompaniyalar bilan musobaqalashish qobiliyatidir. Firma, kompaniyalarning raqobatlashish qobiliyati, awalo, ularning moliyaviy ahvoli va ishlab chiqarishda qo'llaydigan texnologiyasi, xodimlarning malakasi va tajribasi bilan belgilanadi. Aynan, raqobatbardosh kompaniyalar raqobatbardosh tovarlarni ishlab chiqarish imkoniyatiga egadirlar. Firma, kompaniyalarning va ular ishlab chiqaradigan tovarlar, xizmatlarning raqobatbardoshligi bu ikkita bir-biri bilan uzviy bog'langan ko'rsatkichdir. \y Umuman olganda, firma kompaniyalarning raqobatbardoshligiga ta ’sir qiluvchi omillar xilma-xil bo'lib, ular qatoriga quyidagilar kiradi: • ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish; • bozorga yo’nalganlik darajasi;$

• moliya tizimining harakatchanligi; • inson resurslari va ulardan foydalanish darajasi; • ishlab chiqarish, mehnatni tashkil etish va boshqarishning takomillashgan darajasi. Awalo, kompaniyalarning raqobatbardoshligi bu kompaniyaning raqobatbardosh mahsulotlarni, kam xarajat bilan, iste ’molchilar talabini to’la qondira oladigan tarzda ishlab chiqarish imkoniyati hisoblanadi. Raqobatbardoshlikka muntazam rivojlanib turish xususiyati xos bo'lgan]igi uchun uni muayyan vaqtga nisbatan hamda bozor konyunkturasining o'zgarishiga qarab ko'rib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi. Shunday qilib, firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligi, ularning texnik-funksional, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa ko'rsatkichlami iste ’molchilar talabiga mosligini, bozor ulushini belgilovchi va bu bozorni boshqa raqobatchi firmalar foydasiga taqsimlashga qarshilik ko'rsatish xususiyati deb hisoblash mumkin. Firma, kompaniya faoliyatida eng yuqori samaradorlikka erishishning kaliti bo'lib, raqobatbardoshlik ustuvorligiga erishish va uni ushlab qolish hisoblanadi. Firma, kompaniya raqobatbardoshlik ustuvorligiga o'z mahsulotlarini tabaqalashtirib, eng yuqori iste ’mol qiymatini yaratish yoki xarajatlarni keskin kamaytirish evaziga erishish mumkin. Raqobat kurashi ko'pchilik jiddiy o'zgarishlarni ro'yobga chiqaruvchi omil hisoblanadi. Raqobat kurashisiz firmalarning ko'rsatkichlari past darajada qolib ketishi mumkin: tovarlar, xizmatlarni qoniqarli darajada yetkazib berishlari mumkin, lekin takomillikka erisha olmaydilar. Raqobat kurashi is ’temolchilar uchun ham juda foydalidir, chunki kompaniyalar yaxshi ishlashga harakat qilishlari lozim, aks holda o'zlarining xaridorlarini yo'qotib qo'yishlari mumkin. Mijozlar uchun muvaffaqiyatli kurash olib borish uchun va raqobatchilik sohasida asoslangan qarorlarni qabul qilish uchun axborot bazasini yaratish lozim bo'ladi hamda unga raqobatchilarga tegishli, ayniqsa, ulaming raqobat vaziyatiga oid axborotlarni kiritib borish zarur bo'ladi.

Bunda eng muhimi raqobatbardoshlikni boshqarishda kerak bo'ladigan axborotlarni kiritib borish katta ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan, birinchidan, ajratilgan bozorlarda raqobat kurashining jadalligiga tegishli axborotlarni olish, ikkinchidan, bozorning raqobatlashuv kartasini ishlab chiqish, uchinchidan, raqobatlashuvchilarning texnik-iqtisodiy, moliyaviy imkoniyatlarini sinchiklab o’ rganib chiqishga to'g'ri keladi. Raqobat kurashining jadalligi har qanday bozorda bir nechta omillar bilan aniqlanadi. Bularning eng muhimlari bo’ lib quyidagilar hisoblanadi: • bozor ulushlarining taqsimlanish xarakteri; • bozorning o’sish sur’atlari; • bozorning samaradorligi. Raqobat bozor iqtisodining eng muhim elementlaridan biri bo’ lib, uning samarali faoliyatini ta’minlaydi. Firma, kompaniyalar aniq tovarlar va xizmatlar bozoriga kirib borishdan awal, ular raqobat kurashini olib borishga tayyor bo’ lishlari kerak. Bunda, agar firma, kompaniyalar oldindan bozorlarda raqobat kurashi darajasi to’g’risida tasawurga ega bo’lib, qanday raqobatlashuvchi strategiyani qo’llashni bilsalar ayni muddao bo’lgan bo’lar edi. Tovarlar va xizmatlarni yangi bozorlarga olib kirish Firma, kompaniyalar muntazam kengayib borayotgan bozorlarda muvaffaqiyatli raqobatlashishi uchun ular tovarlar va xizmatlarni yangi bozorlarga olib kirish ko’ nikmasini egallashlari lozim bo’ladi. Ular ichki va tashqi bozorlarning har bir qismida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qulay sharoitni ko’ra bilishi va baholay olishlari lozim. Yangi bozorlarga kirib borishdan oldin firma, kompaniyalar yangi bozorlarga kirib borishi kerakmi, yo’qligini aniqlashi yoki ichki bozorda qolish maqsadga muvofiqmi degan savolga javob berishlari talab etiladi. Undan keyin tashqi bozorlarni tanlashga qanday omillar ta’sir ko’rsatishini tahlil qilish va yangi bozorlarga qaysi strategiya bilan kirib borishni taxmin qilish zarur bo’ladi. Va nihoyat, yangi bozorga kirib boorish strategiyasini qaysi mezonlarga ko'ra ishlab chiqilishini aniqlash kerak bo'ladi. Ma ’lumki yangi

bozorga kirib borishning sabablaridan biri bo'lib, kompaniyaning tovar va xizmatlar hajmini va foydani ko'paytirish hisoblanadi. Chunki ichki bozorda imkoniyatlar cheklangan sharoitda bu strategiya ko'pchilik firma, kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan yo'l hisoblanadi. Yangi bozorga kirib borish to'g'risida qaror qabul qilinganidan so'ng kompaniyaning marketing bo'yicha menejeri xorijiy faoliyat uchun qiziqarli bo'lgan mamlakatlar va regionlarni to'g'ri tanlashda analitik qobiliyatlarini namoyon etishi talab etiladi. Bu qaror iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, siyosiy-huquqiy omillarni hamda bozorning hajmi, o'sish sur ’atlarini, raqobat darajasini va unda faoliyat ko'rsatish xarajatlari, foydaning kelajagi, bozorga kirib borishning osonligini tahlil qilish asosida qabul qilinadi. Yangi bozorga kirib borishdan oldin mamlakat va regionni quyidagi iqtisodiy omillar bo'yicha jozibadorlik darajasini baholash lozim bo'ladi: tovarlarni sotish bo'yicha bozor hajmi, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan daromad, mamlakatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, infratuzilmalarning holati, valutalarni ayriboshlash ktirsining muqobilligi va ularni konvertatsiya qilish imkoniyatlari. Keltirilgan omillarga qo'yilgan baholar 60 foizdan ortiq ijobiy baholansalar bunday mamlakat va regionlarga kirib borish qiziqarli bo'ladi, aks holda mamlakat va regionga kirib borish xavfli bo'ladi. Agar bozor yetarli katta bo'lmasa, bunday bozorga kirib borish bozor va marketing xarajatlarini oqlamasligi mumkin. Jon boshiga to'g'ri keladigan daromadning pastligi, u yoki bu mamlakatga qaysi turdagi tovarlarni olib borish maqsadga muvofiqligini hal qilishni talab etadi. Jahon tajribasida xorijiy bozorlarga kirib borishning quyidagi tajribasi mavjud: birinchi navbatda qo'shni mamlakatlar bozoriga kiriladi, chunki ular bilan aloqa qilish uchun avtomobil, daryo, temir yo’ llar mavjud bo’lib, masofa ham uzoq emas. Ikkinchi navbatda rivojlanayotgan mamlakatlar bozoriga kiriladi, chunki bu bozorlar rivojlanayotgan bozorlar hisoblanadi. Oxirgi navbatda rivojlangan mamlakatlar bozoriga kirishga harakat qiladilar. Bu mamlakatlar bozoriga kirish uchun mahsulot sifati o'ta yuqori bo'lishi hamda u noyob xususiyatlarga ega bo’lib, raqobatbardoshligining yuqori darajada bo'lishi talab etiladi.

Tovarlar, xizmatlar, baho-tarif siyosatini ishlab chiqish Marketingda siyosat firma, kompaniyaning bitta yoki bir nechta yo'nalishda olib boradigan faoliyat tamoyili sifatida hamda marketing kompleksining har qanday komponentiga nisbatan uzoq muddatli maqsadi ko'rinishida bo'lishi mumkin. Amalda tovar, xizmatlar, baho, tarif, sotish, assortment, innovatsion va boshqa turdagi siyosatlar mavjud. Tovarlar, xizmatlar siyosati firma, kompaniyaning marketing strategiyasini va faoliyat rejasini ishlab chiqarishning asosi bo’ lib, kompaniyaning kelajagiga jiddiy ta’sir ko'rsatadi. Tovar va xizmatlar siyosatini shakllantirishda quyidagi masalalarga e’tibor qaratish lozim bo'ladi: • maqsadli bozorlarga xizmat ko'rsatish uchun taklif etiladigan tovarlar, xizmatlarning egallashi mumkin bo'lgan o'rnini aniqlash (maxsus tovarlar, xizmatlar, tovar va xizmatlarning assortiment guruhlari); • taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlarning strategik maqsadlarini belgilash; • markali strategiyani tanlash; • yangi tovarlar va xizmatlar uchun strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish. Tovarlar, xizmatlar strategiyasi har bir tovar va xizmatning raqobatchilarga nisbatan egallashi mumkin bo'lgan holatini aniqlaydi. Bu o’ z yo’lida taklif etilayotgan tovarlarning sifati, bahosiga tegishli qarorlarni o’z vaqtida qabul qilishni taqozo etadi. Bu qarorlar yangi tovarlarni ishlab chiqishni va ishlab chiqarishni kengaytirishning asosi bo’ lsa, o'z navbatida tovarlarning o'rnini belgilash, savdo markalari va tanlangan tovar strategiyasini amalga oshirish orasidagi ichki bog’langanlikni aniqlashni talab etadi. Tovarlar va xizmatlar strategiyasi firmaning maqsadlari va rivojlanish konsepsiyasini hisobga olishi kerak. Bozorni rivojlantirish, foyda olish, yuqori sifatli tovarlar, xizmatlar ishlab chiqaruvchi degan nufuzga sazovor bo’ lishini ta’minlashi zarur. Biznes-strategiyaning zaruriy dementi bo’lgani holda hatto yaxshi ishlab chiqilgan tovarlar va xizmatlar strategiyasi, agar u tovarlarni taqsimlash va muvaffaqiyat sari yo'naltirish strategiyasi bilan bog’langan bo'lmasa,

absolyut muvaffaqiyatni ta’minlay olmasligi mumkin. Yangi tovarlar, xizmatlarning muvaffaqiyati ulami bozor ehtiyojlariga, firmaning kuchli funksional imkoniyatlariga, ishlab chiqarishning texnologik ustuvorligiga, yuqori darajadagi sifatni ta’minlab turishga, yangi texnik jihatdan takomilroq bo'lgan dastgohlardan foydalanish, maqbul bo'lgan raqobat muhiti va boshqa omillaiga mos kelishi bilan ta’minlanadi. Firmaning tovar va xizmatlar ko'n>atish strategiyasini ishlab chiqishga bozor muhiti katta ta ’sir ko'rsatadi. Bu ta’siming uchta aspektini ko'rsatish mumkin. Birinchi aspekt shundan iboratki, unda tovarlar, xizmatlar bozorini tadqiq etishni ularning butun hayot davri mobaynida amalga oshirish lozim bo'ladi. Bu jarayonda olingan natijalar tovar, xizmatlarni iste’mol qiluvchilarning ehtiyojlarini aniqlash imkonini berib, yangi tovarlar, xizmatlarni yaratishda foydalaniladi. Ikkinchi aspekt tovarlar, xizmatlarning ko'rsatkichlari bilan bog'liq. Tovarlar, xizmatlarni iste’mol qiluvchilarga tegishli axborotlar tovarlaming tasniflanishiga aylantirilib, asosan tovarlar, xizmatlaming asosiy xususiyatlarini ifodalash bUan yakunlanadi. Uchinchi aspekt maqsadli bozomi tanlash va tovarlar, xizmatlaming bozordagi o’ mini aniqlash strategiyasini belgUash munosabati bilan yuzaga keladi. Iste ’molchi ehtiyojidan kelib chiqib tovar, xizmatlaming o'rnini belgilash, bir tomondan mavjud tovarlar, xizmatlar uchun, ikkinchi tomondan yangi tovarlar, xizmatlar uchun ham amalga oshirish kerak bo'ladi. Tovar xizmatlar strategiyasini ishlab chiqarishning eng muhim bosqichlaridan bin bo'lib taklif etilayotgan tovarlar, xizmatlami strategik tahlil etish hisoblanadi. Bunday tahlil firma kompaniyalarga yangi tovarlar, xizmatlar, ulaming turlariga tegishli strategiyalarni ishlab chiqish hamda raqobatbardosh bo'lmagan tovarlar, xizmatlami ishlab chiqarishdan olib tashlash to'g'risidagi qarorlami qabul qilish imkonini beradi. Tovarlar, xizmatlami strategik tahlil qilish, cheklangan miqdordagi me ’yorlardan foydalangan holda firmaning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash imkonini beradi. Strategik tahlilni yakunlab, tovar, xizmatlaming yangi strategiyasini ishlab chiqishga o'tish mumkin. Bu strategiya o'z ichiga mavjud va

modifikatsiyalangan tovar, xizmatlarga tegishli harakatlarni oladi. Tovarlar, xizmatlar strategiyasini ishlab chiqishning birinchi bosqichi bo'lib taklif etilayotgan tovarlar, xizmatlarga tegishli ustuvor yo'nalishlarni tahlil qilish hisoblanadi. Firma uchun tovarlar, xizmatlaming har xil ahamiyatga ega bo'lishidan kelib chiqib, har bir tovar, xizmat yoki tovarlar, xizmatlar guruhi uchun strategik muhimlikni belgilash kerak bo'ladi. Ustuvorlikni belgilash yangi tovarlar, xizmatlami yaratish, bozorlarga olib kirishda resurslarga tegishli buyurtmalarni joylashtirishda kerak bo'ladi. Tovarlar, xizmatlar strategiyasini ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi bo’ lib, assortiment siyosatini aniqlash hisoblanadi, bu bosqich tovarlar, xizmatlar portfelini shakllantirish bilan yakunlanadi. Ishlab chiqarilayotgan tovarlar, xizmatlarga tegishli o'zgarishlar ularga nisbatan yuzaga keladigan vaziyatga qarab amalga oshiriladi. Transport bozorini tartibga solishning muhim mexanizmi bo’ lib, yuk, yo'lovchilar, taksomotor tashish tarif siyosati hisoblanadi. Bu siyosat transport vositalarini yangilash va modernizatsiya qilishni ta’minlash zaruriyatini hisobga olib amalga oshirilishi kerak. Avtomobil transportida tariflarni shakllantirishning uchta asosiy tizimini ko'rsatish mumkin. Birinchi tizim transport vositalari ayrim turlarini rivojlantirishga yordam beradigan tariflarni ishlab chiqishni ko’ zda tutadi. Ikkinchi usul tashiladigan yuklaming qiymatidan kelib chiqib belgilanadigan tarif. Bu usul yuklami to'lash qobiliyati deb nom olgan. Uchunchi usul, bu tashishga ketadigan sarf-xarajatni qoplash va transport vositalarini xarid qilish uchun qo’shimcha mablag'larni olishni ta’minlaydigan tarif. Barcha yuqorida keltirilgan tariflarning kombinatsiyasidan, ya’ni ulaming ulushini o'zgartirish yo’li bilan keyingi tarif shakUantiriladi. Tariflar orqali tartibga solish yo'li bilan quyidagi masalalami yechish ko’ zda tutilgan: • sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish va boshqa sohalarning foydasini oshirish maqsadida, avtomobil transporti foydasini cheklash yo’li bilan transport

xarajatlarini minimallashtirish; •baholar raqobatini ushlab turish yordamida tashuvchilar orasidagi raqobat kurashini yumshatish va shu yo'l bilan kichik firmalar hamda individual transport egalarini qo'llab-quwatlash; • yagona tariflar mavjud sharoitda yuzaga kelgan raqobat chilik hisobiga transport xizmati ko'rsatish sifatini yaxshilash. Ayrim hollarda transport xizmatidan foydalanuvchilar tarif belgilashning kelishilgan usulini taklif qila boshlashdi. Bu holat amalda kiritilgan tariflaming samarasini yo’ qqa chiqarib, harom, maxfiy kelishuv asosida belgilanadigan g’ayriqonuniy tariflaming paydo bo'lishiga hamda tashishda raqobatning susayib ketishiga yordam berdi. Shuni qayd qilish joizki, tariflar shartnomalarga maksimum erkinlikni berib, kontragentlarni barcha shart-sharoitlami hisobga olib, baholaming pastki va yuqorigi chegarasidan kesib chiqib muzokaralar olib borib, bitim tuzishga da ’vat qilishi kerak. Shunday qilib, tarif chegarasini belgilash bu faqat iste ’molchigagina tegishli emasligini ko'rsatadi. Hozirgi paytda tariflar transport vositalarini samarali foydalanishni va tashish xarajatlarini iqtisodiy asoslangan me ’yorlaridan kelib chiqib hisoblanmoqda. Tarif stavkalarini belgilashning asosiy ko'rsatkichlari bo'lib, odatda, tashilgan yukning tonnasi, jo'natilgan yuk miqdori, bosib o'tilgan yo'lning uzunligi, avtomobilning ishlagan vaqti, avtotonna-soat yoki bu ko'rsatkichlarning kombinatsiyasi xizmat qiladi. Mijozlar bilan hisob-kitob ishlarini qulaylashtirish hamda tahlil uchun birlamchi ko'rsatkichlarni unifikatsiyalash va tariflash tizimini takomillashtirish uchun tashuvchi kompakt tarif jadvalini har xil asosiy ko'rsatkichlar bo'yicha ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo'lar edi. Tariflaming hisoblanadigan bazasini va turini belgilash yuklarni yetkazib berish shartlari, tashish hajmi, ularning davriyligi, texnologik me ’yorlarning muntazamligi, transport jarayonining miqdoriy va sifat xarakteristikalarini standartlashtirish imkoniyatlari bilan belgilanadi.

Ishbay tarifning afzalligi tijorat nafini olishda muntazam ishlovchi rag'batlantirish evaziga, harakatlanuvchi vositaning unumdorligini oshirish va transport ishi xarajatlarini kamaytirish hisobiga erishiladi. Vaqtbay tariflar tashishning miqdoriy ko'rsatkichlari aniq bo'lmagan va vaqt oralig'i nomutanosib bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Kilometrlar bo'yicha belgilangan tariflarni ratsional qo'llash sohasi bo'lib tashilgan yuk emas, balki transport vositalarining harakati hisoblanadi (haydash, avtomobillarni berish va qaytarish, obyektiv sabablarga ko'ra avtomobillarni yuksiz haydash va boshqalar). Transport xizmatlaridan foydalanuvchilar belgilangan tariflarni avtoxo'jaliklar yoki xususiy tashuvchilardan iqtisodiy asoslab berishini talab qilish huquqiga egadirlar. Erkin tariflar bo'yicha ishlashga o'tgan barcha avtoxo'jaliklar tariflarni belgilashni mustaqil amalga oshiradilar. Bu ish bilan iqtisodiy xizmat shug'ullanib, o'z ichiga tashish tannarxini hisoblashda ishlatiladigan narxlami, tegishli informatsion bazadan foydalanib amalga oshiradi. Informatsion bazada alohida moddalar bo'yicha amalga oshiriladigan xarajatlaming me ’yorlari; har xil toifada ishlovchi xodimlarga ish haqi to'lash va mukofotlash tartib, yo'l-yo'riqlari, tashish uchun qilinadigan hisob- kitoblarda foydalaniladigan barcha turdagi tariflar, tezkor hisob-kitob va rejalashtirish materiallari, amalga oshirilgan kuzatuvlar va xronometrajlarga tegishli ma’lumotlar saqlanadi. Avtoxo'jaliklarda tariflarni belgilashda ko'plab omillar hisobga olinadi. Qattiq raqobat kurashi tashuvchilarni barcha xarajatlarni hamma yo'nalishlar bo'yicha minimallashtirishga majbur qiladi. Tariflarni haddan tashqari oshirib yuborish maqsadga muvofiq emas, chunki bu holda mijozlarni yo'qotib qo'yish xavfi tug'iladi. Shuning uchun avtoxo'jaliklar o'zlarining moliyaviy strategiyalarini ishlab chiqishda tarif stavkalarining tebranish chegaralarini aniq bilishlari talab etiladi. Ayni tariflaming tebranish chegarasi doirasida aniq iqtisodiy, ekspluatatsion, konyunktura sharoitiga mos keladigan tarif belgilanadi. Tariflarni shakllantirishda tadbirkor qanday xarajatlami qoplashi, soliqlar,

yig’ imlar kabi majburiy to’lovlami to’lashni, o'zining faoliyati natijasida qancha foyda olishni mo'ljallaganini bilishi lozim. Raqobat tadbirkorlarni muayyan sharoitdan kelib chiqib, tarif siyosatini o’ zgartirib turishga majbur qiladi. Masalan, omon qolmoq strategiyasi hukm surgan sharoitda transport xizmatlari xohlagan narxda, pastki chegaradan pastda bo'lmagan va oddiy qayta ishlash jarayonini va ishchilarga ish haqqini ta’minlaydigan darajada xizmatlar ko'rsatiladi. Bozor ulushini ko'paytirishga qaratilgan strategiya qo'llanilganda ayaydigan tariflar qo'Uaniladi. Qisqa muddatda katta foyda olish uchun buyurtmachilar chiday oladigan maksimal tariflar qo'Uaniladi. Agar yangi bozorlarga kirib borish amalga oshirilsa, unda mijozlami o'ziga og'dirib olish uchun raqobatchilarga qaraganda ancha past bo'lgan tariflar qo'Uaniladi. Bozorga mustahkam kirib borishga yo'naltirilgan uzoq muddatli strategiya qo'llanganda vujudga keladigan bozor konyunkturasiga qarab o'zgaruvchan tarif siyosatidan foydalaniladi. Tariflarni shakllantirish strategiyasini tanlay turib, awalo, tadbirkor o'z biznesining muayyan sharoitda rivojlanish bosqichida hal qilish lozim bo'lgan masalalarni belgilashi, transport xizmatlariga bo'lgan talabni hamda o'zining raqobatchilarining bozordagi mavqeini, tarif siyosatini tahlil qilishi, baho berishi lozim. Keyin o'zining xarajatlarini tahlil qilish asosida va amaldagi soliq tizimni hisobga olib tarif koridorining chegaralari aniqlanadi, hisob bazasi va tarifni belgilash usuli tanlanadi. Bundan keyin transport xizmatlariga baho preyskurantlarini shakllantirib, tarif stavkalarining ko'rsatkichlari belgilanadi. Ayrim hollarda tadbirkorlar baho raqobatchiligining agressiv oqibatlaridan qochishga harakat qilib, o'zaro bir xil tariflarni qollash to'g'risida bitimlar tuzadilar yoki en? yirik raqobatchining bu masaladagi rolini tan olib, uning shartlari bo'yicha ishlashga ko’ nikishadi. Davlatning tarif masalasiga aralashuvi yuk tashish transportida soliq siyosati hamda avtokorxonalarga har xil cheklanishlami belgilash, davlat yoki mahalliy

hokimiyat organlari buyurtmasiga ko’ ra transport xizmatlari ko'rsatilsa, narxlar, tariflar bo'yicha kelishish, unitar korxonalarning tariflarini nazorat qilish bilan cheklanadi. Tariflarni boshqarishning ko'proq imkoniyati avtobuslarda va taksomotor transportida yo'lovchilarni tashish sohasida mavjud, chunki ularning faoliyati O'zbekistonda mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tartibga solinib turadi. Bir vaqtning o'zida shahar yo'lovchi tashish transportining an ’anaviy ravishda ziyon bilan ishlashi shahar budjetiga og'ir yuk bo'lib tushadi va avtokorxonalarni qiyin moliyaviy ahvolga solib qo'yadi. Bunday vaziyatda omon qolish strategiyasini qo'Uash tufayli tariflarning oshirib yuborilishi shahar transportidan foydalanuvchi kam ta’minlangan yo'lovchilarga qattiq moliyaviy zarba bo'lib tushib, ularning noroziligini keltirib chiqaradi. Yo'lovchi tashish transporti sohasidagi og'ir vaziyat keltirilayotgan zararni qoplash maqsadida yo'l-yo'riqni topishga majbur qilmoqda. Bunday yo'llardan biri, bu yo'lovchi tashish transportiga chiptasiz yuradigan yo'lovchilaming sonini kamaytirishga qaratilgan konduktorlami qaytarish bo'ldi. Barcha shaharlar ichida faoliyat ko'rsatadigan yo'lovchi tashish transporti tender bo'yicha xususiy shaxslarga va hissadorlik transport kompaniyalariga berilmoqda. Shahar yo'lovchi tashish transportidan imtiyozli va bepul foydalanadigan yo'lovchilar ro'yxati qayta ko'rib chiqildi. Shunday qilib, transport tariflarini tartibga keltirish davlatning iqtisodiy siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biri bo’ lib qolmog'i zarur. Bu masala aynan shahar yo’lovehilar tashish transportida eng dolzarb masala hisoblanadi. Marketing dasturini ishlab chiqish Marketing dasturi firma, kompaniyaning marketing faoliyatini rejalashtirishning asosiy hujjati bo’ lib, mazmunan o'z ichiga ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatishga tegishli tavsiyalarni amalga oshirishni oladi. Dasturda kiritilgan tavsiyalar firma, kompaniyaning xo'jalik faoliyatining rejasini tuzishga qaratilgan bo'lib, kompaniya rahbarlari tomonidan qarorlar qabul qilishda foydalaniladi.

Marketing dasturi tovarlar, xizmatlar bozorlari talablarini, firma imkoniyatlarini, tovarlarni bozor talablariga moslashtirishni hisobga olib kompaniyaning kelajakda rivojlanishini ta ’minlashga qaratilgan. Marketing dasturini ishlab chiqishda bir nechta asosiy va ikkinchi darajali masalalar shakllantirilib, ular asosida «maqsadlar daraxti» quriladi. Asosiy maqsad va bir yo'la ishbilarmonlik faolligining sharti marketing faoliyatining ham maqsadi bo'lib foyda olish bo'lgan. Shuning uchun maqsadlar bir-biriga bog'langan, real, bir-biriga zid bo'lmasligi va topa olish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. «Maqsadlar daraxti» asosida kompaniya faoliyatining ustuvor yo'nalishlari aniqlanadi. Maqsadlar ikki xil bo'lib, ular miqdoriy va sifat maqsadlariga bo'linadi. Miqdoriy maqsadlar ishlab chiqarish, xizmatlar hajmini, bozor ulushini, foydani va hokazo ko'rsatkichlarni qancha foizga oshirish mo'ljallanganligini aks ettiradi. Sifat maqsadlari firmaning asosiy sifat ko'rsatkichlarini oshirishga qaratilib, yangi tarkibiy bo'limlarni, masalan, marketing xizmatini tashkil qilish, yangi bozorlar yoki segmentlami o'zlashtirishni, tovarlar, xizmatlarga mijoz-laming ijobiy munosabatlarini shakllantirishni ko'zda tutadi. Marketing dasturlari yana quyidagi belgilari bilan farqlanadi: tuziladigan muddatiga ko’ ra (uzoq muddatli-5 yildan ko'p, o'rta muddatli 2-5 yil, qisqa muddatli 1-2 yil), qamrab oladigan masalalar doirasiga ko'ra (odatiy, kompaniyaning ishlab chiqarish, sotish faoliyatiga tegishli barcha masalalami yechishga qaratilgan, maqsadli, maxsus masalalarni yechishga qaratilgan, masalan, bozorning yangi segmentini o'zlashtirish va hokazo), ko'p mehnat talab qiladigan, tezkorlik bilan ishlab chiqariladigan va qo'yilgan, yechiladigan masalalarning mazmuni bo'yicha (oddiy va murakkab), boshqaruv darajasi bo'yicha (markazlashtirilgan, nomarkazlashtirilgan va aralash). Markazlashtirilgan dasturlar markaziy boshqaruv apparati tomonidan ishlab chiqiladi. Nomarkazlashgan dasturlar kompaniyaning quyi bosqichlarida, uning tarkibiga kiruvchi kichik korxonalar, tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilib kompaniya

rahbariyati tomonidan ko'rib chiqib, tasdiqlanadi. Bu holatda dasturga kiritilgan eng muhim ko'rsatkichlar nazorat qilinadi. Bozordagi vaziyat keskin o'zgaiganda yoki biror xavf paydo bo'lganida reja o'zgartirilishi mumkin. Aralash (qarshi) dasturlar kompaniya rahbarlari tomonidan uning imkoniyatlari va maqsadlarini hamda ularga erishish chora-tadbirlarini ko'zda tutadi. Ishlab chiqilgan dastur kompaniya rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. Obyektga nisbatan tuzilganligiga qarab marketing dasturlari firma, kompaniya, ularning sexlari, bo'linmalariga tegishli bo'lishi mumkin. Marketing dasturlarini ishlab chiqishdan oldin kompaniyaning ichki va tashqi muhitini o'rganib, uning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, muammolarni aniq shakllantirish, bozorni kompleks o'rganish (tovarlar, xizmatlarga iste ’molchilaming talablari, bozor hajmi, talab darajasi, bozor konyunkturasi, narxlarni belgilash tizimi, narxlar va tariflar darajasi hamda dinamikasi, raqobatchilar, tovarlar, xizmatlarni taklif qilish usullari, iste ’molchilar xulqining xos xususiyatlari), kerakli resursla^a baho berish, kompaniyaning raqobatbardoshligi, maqsadli bozorlami tanlash kabi masalalar o’rganilib, tayyorgarlik ishlari amalga oshiriladi. Marketing dasturining tarkibi cheklanmagan. Kompaniyaning marketing dasturining ikki xil variantini ko'rib chiqamiz. Birinchi variant: kirish qismi, kompaniyaning oldingi yillik faoliyat yakuni, maqsadli bozorni qisqacha tahlili va rivojlanishini taxmin qilish, kompaniyani rivojlantirish maqsadlari, uning bozorda harakat qilish yo’ nalishining strategiyasi, taklif etilayotgan tovarlar, xizmatlarni, tariflar, baho, sotishni rivojlantirish siyosati, marketing tadqiqotlarining mazmuni, marketing budjeti (xarajatlar smetasi), marketing chora-tadbirlarining samaradorligini baholash, marketing dasturini amalga oshirilishini nazorat qilish, xulosa. Ikkinchi variant: maqsadlar va vazifalar, kompaniyaning umumiy bozor strategiyasi, tovar, xizmatlar, narx va sotish siyosati, talabni shakllantirish va talab hajmini oshirishni rag'batlantirish siyosati, xulosa. Firma, kompaniyaning marketing dasturining ikkinchi varianti mazmunini ko'rib chiqamiz.

Awalo, kompaniya oldida turgan bosh maqsad aniqlanadi, masalan, ishlab chiqarish, sotish va bozor raqobatining keskinlashgan sharoitida foydalilikni saqlab qolishni ta ’minlash. Bosh maqsadga erishish bir qancha maqsdlarni belgilashni talab qiladi. O'z manbai hisobiga ishlab chiqarishni kengaytirishni ta’minlaydigan sharoitlarga mos rentabellik darajasiga ko’ra foyda summasini yechish, yangi bozorlami o'zlashtirish va ularda sermahsul faoliyat ko'rsatish, rejalashtirilgan ijtimoiy dasturlarni bajarish, ishlab chiqarish hajmini oshirish va h.k. Qo'yilgan maqsadlarni ta’minlaydigan aniq masalalar ilgari suriladi. Kompaniyaning umumiy bozor strategiyasi marketing strategiyasining global yo'nalishlarini o’ zida aks ettiradi (tadbirkorlik faoliyatini diversifikatsiya yoki segmentatsiya qilish), marketing faoliyatini kengaytirish sur’atlarini oshirish, yangi yoki an’anaviy tovarlar, xizmatlar bilan eski yoki yangi bozorlarda ishlash, har bir tovar, xizmatlar ulushi bo’yicha strategiyalami ishlab chiqish, bozor talabiga nisbatan tovarlar, xizmatlar strategiyalari (rag’batlantiruvchi, rivojlantiruvchi, qo’llab-quwatlovchi, qarshilik ko’rsatuvchi va h.k.). tovarlarni, xizmatlarni sotish siyosati o'z ichiga firma, kompaniyaning tashkiliy tuzilmasi tarkibini oladi, kompaniya egallagan bozor segmentlarida tashkil etilgan sotuv tizimiga qo'yiladigan talablar, sotish bilan shug'ullanadigan xodimlarning soni va malaka darajasi, bozorning egallangan segmentlarida xizmat ko'rsatish tajribasi, vositachilar xizmatidan foydalanishning maqsadga muvofiqligini asoslash, foydalaniladigan vositachilarning soni va ularni ko'paytirish ehtiyoji, foydalanilayotgan turlari, ularni takomillashtirish zarurati, kompaniyaga nisbatan vositachilarning siyosati, sotuv tizimini yaratish bo'yicha kompaniyaning imkoniyatlari, tovarlar, xizmatlarni sotishning samaradorlik darajasi, potensial iste’molchilarning soni, bitimlarning miqdori, tovarlarni yetkazib berish va saqlashning o'ziga xos xususiyatlari, tovarlarni yetkazib berish joylarining geografik jihatdan mujassamlashganligi, yo'lda tovarlaming iste’mol ko'rsatkichlarining saqlanganlik holati, tovarlarni xarid qiluvchilarga ko’rsatiladigan xizmatlarning hajmi, tovar oqimi harakatining tahlili, mijozlar bilan ishlash va h.k.

Marketing dasturining budjet: yoki xarajatlar smetasi barcha rejalashtiriladigan marketing tadbirlarini amalga oshirish bo'yicha sarf-xarajatlarining umumiy hajmini ko'zda tutadi, marketing tadqiqotlari, bozorni rivojlantirishni tahlil qilish, bozor konyunkturasini o'rganish, marketing dasturini ishlab chiqish, kompaniya marketing xizmati xodimlarining ish haqini, muayyan marketing dasturining iqtisodiy samaradorligini, dasturni amalga oshirish jarayonini nazorat qUish bo'yicha umumiy xarajatlarni ko’ zda tutadi. Marketingga sarflanadigan mablag'laming asosiy manbai bo'lib firma, kompaniyaning foydasi hisoblanadi. O'zbekistonda marketing tadqiqotlarini olib borish uchun na firma, kompaniyalar, na ularning yuqori tashkilotlari biror so'm mablag' ajratmaydilar. Ularda bozorni tadqiq va tahlil qilishga oid ishlar olib borilmaydi. Kompaniyalarda marketing dasturlari ishlab chiqarilmaydi. Bu sohada yetarli tajriba ham orttirilmagan. Shuning uchun ham ko'pchilik firma, kompaniyalarning faoliyati yetarli darajada samaradorlikka erishmagan. Marketing faoliyatini nazorat qilish kompaniyaning marketing imkoniyatlaridan foydalanishda yuzaga keladigan ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Nazorat natijalariga ko'ra marketing dasturiga amalga oshirilayotgan tadbirkorlik faoliyatiga ham o'zgartirishlar kiritiladi. Marketing faoliyatini nazorat qilish ikki yo'nalishda amalga oshiriladi: marketing faoliyati natijalariga yo'naltirilgan (bir yilda 1-2 marotaba marketing tahlili orqali amalga oshiriladi), marketing faoliyati mazmunini tahlil qilishga yo'naltirilgan nazorat (bu nazorat turi boshqacha aytganda, marketingni taftish yoki marketing-audit deb ataladi). Nazoratning birinchi yo'nalishi bo'yicha sotuv jarayoni, xizmatlar, sotuv hajmi, marketing xarajatlari, daromad, foyda va rentabellik darajasi, har bir yo'nalish bo'yicha marketing xizmati ishini tekshirib chiqishni ko'zda tutadi. Nazorat rejasini tuzishda kompaniya marketing faohyatining aniq masalalarini chuqur o'rganishdan kelib chiqiladi. Bu yo'nalishda nazorat qilishning bosh maqsadi-tovar bozorining xos xususiyatlari va qonuniyatlariga, kompaniya faoliyatining tovarlarni iste ’mol qiluvchilarning maqsadlari va talablariga mosligi

to’g’risidagi axborotlarni yechish hisoblanadi. Ikkinchi yo’ nalish bo'yicha nazorat amalga oshirilganda kompaniya marketing xizmatining tashkilliy tuzilmasi tarkibiga baho beriladi, kompaniyada qabul qilingan marketing konsepsiyasiga, tovar, baho, tarif, sotish siyosatiga; marketing budjetiga va boshqa ko’rsatkichlarga baho beriladi. Marketing faoliyatini baholashning bosh mezoni bo'lib, uning bozor talablariga, marketing muhiti hamda kompaniya imkoniyatlariga mosligi hisoblanadi. Xulosada kompaniya rahbariyati tomonidan ko'rib chiqishga mo'ljallangan marketing dasturi keltiriladi. Bu yerda asosiy maqsadlar, xulosalar va tavsiyalar umumlashtiriladi. Marketing dasturining mazmunini o'rganib chiqish, tovarlarni, xizmatlarni sotib kompaniya foydasini maksimallashtirishni ta ’minlaydigan boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yordam beradi. Marketing dasturining tovarlar va xizmatlar bo'yicha bosh masalasi bo'lib quyidagilar hisoblanadi: • joriy va kelasi davrlar uchun mahsulotlarni ishlab chiqarish, xizmatlar ko'rsatish hajmini aniqlash; • tovar, xizmatlarni xarid qiluvchi maqsadli bozorlami tovarlarga qo'yiladigan talablar va ularga bo'lgan ehtiyojlarini hisobga olib tanlash; •har bir tovar va xizmat bo'yicha kompaniya xarajatlarini, baholar, tariflar, foyda va rentabellik darajasini taqqoslab chiqish. Dastur kompaniya faoliyatining har xil turlari orasidagi munosabatlarga (ma'lum darajada haqiqatga yaqinlashish bo'yicha) tegishli hisob-kitoblami va bozorning munosabatini aks ettirishi lozim. Maqsadli bozorlar yoki segmentlami tanlash quyidagilarni ko'zda tutadi: • tovarlar va xizmatlarga bo'lgan iste’mol talabini va uning hajmini aniqlash; iste’mol segmentlari va ulardagi aniq iste’molchilami aniqlash; •bozor hajmini aniqlash (yoki segmenting), raqobatlashuvchi firma, kompaniyalar tomonidan tovarlar, xizmatlar taklif qilishni rivojlantirishni hisobga

olib real bozordagi talabni aniqlash; • bozordagi raqobat darajasini aniqlash; raqobatlashuvchi tovar va xizmatlarning iste’mol ko'rsatkichlarini taqqoslash; •tovarlarni potensial sotib oluvchilaming talabini aniqlash hamda tovar va xizmatlarga bo'lgan talabning o’zgarish an’anasini aniqlash; • tovarlar va xizmatlarga talabni shakllantirish; • tovarlar va xizmatlami maqsadli bozor talablariga moslashtirish maqsadga muvofiqligini asoslash. Marketing dasturini ishlab chiqishning mas ’uliyatli bosqichidan biri bo'lib, baho va tariflar dinamikasini hamda darajasini taxmin qilish hisoblanadi. Baho va tariflar darajasini aniqlash baho siyosatini hisobga olib, ko’p variantli hisob- kitoblar orqali, aniq bozor (segment) bo'yicha amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatishni, iste’molning rivojlanishini hisobga olish kerak. Mo'ljallangan foyda ko'rsatkichini hisoblash va uni taqsimlashda kompaniya rahbariyati tomonidan belgilangan foyda summasini umuman va xususan har bir bo'lim bo'yicha hamda sof foydani iloji boricha ko'paytirish, soliqlami to'lash shartlarini hisobga olish kerak bo'ladi. Kelajakda bo'lishi mumkin bo'lgan rentabellik darajasini aniqlash quyidagilarni talab qiladi: sotuv hajmini taxmin qilish, kapital qo'yilmalarga foyda me ’yorini hisoblash, tovarlarni ishlab chiqarish, xizmatlar ko'rsatishning rejalashtirilgan rentabellik ko'rsatkichlariga erishish uchun necha yil talab qilinishini hisoblab chiqish. Kompaniyaning ishlab chiqarish, sotuv faoliyati yakuniy natijalarini yaxshilash maqsadida tashqi omillaming holatidan kelib chiqib, marketing dasturiga o'zgartirishlar kiritilishi mumkin. Marketing dasturini ishlab chiqish, nazorat qilish va tegishli o'zgartirishlarni kiritish ijodiy jarayon bo'lib, samarali qarorlarni muntazam qidirishni talab qiladi. Bozor bilan bevosita va aks aloqalarning uzluksizligi marketing dasturini bajarish jarayonida ishlab chiqarish tarkibini, tovarlar, xizmatlarni o’ zgaruvchan iste’molchilar talablariga moslashtirish va bu talablarga ta’sir ko'rsatish imkonini

beradi. 2. Marketing^ boshqarishning mazmuni va tushunchasi. Marketing* boshqarish jarayoni Marketingni boshqarish katta ahamiyatga ega. Aynan boshqarish orqali marketing faollashtiriladi va uning samarasi oshib boradi. Marketingni boshqarish orqali uning maqsadlari, vazifalari aniqlanadi, taktik va strategik rejalari tuzilib, amalga oshiriladi, firma, kompaniyalarning tovar va narx siyosati ishlab chiqiladi, tovarlarni sotish, bozorlarga kirib borish, raqobat muhitini tahlil etish va boshqa bir qancha dolzarb muammolarni yechish ishlari amalga oshiriladi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, ayni ilmiy tamoyilla^a asoslangan boshqaruv orqali ishlab chiqarish va jamiyatning barcha muammolarini, shu jumladan, marketingni ham barcha muammolarini hal etish murikin. Marketingni boshqarish bir tomondan firmani bozorga tezroq moslashishini ta ’minlasa, ikkincha tomondan bozor talab etgan, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqib, ularni sotib, firma, kompaniyalarning yuqori foyda ko'rishini ta ’minlaydi. Umuman olganda, marketingni boshqarish firmalar faoliyatining samarasini oshirishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham marketingni boshqarishga keyingi paytda qiziqish ortib bormoqda. Keyingi paytda marketingni boshqarishda tizimli tahlil, operatsiyalarni tadqiq etish, matematik usullar keng qo'llanilmoqda. Ayniqsa, bu ishda kompyuterlarni qo'llash, axborotlami yig'ish, ularga ishlov berish va saqlash boshqaruv jarayonini tezlashtirib yuboradi. Bular asosida axborotlami boshqaruv bosqichlariga taqsimlaydigan va har xil axborotlardan samarali foydalanish imkonini beradigan katta axborot tizimlari yaratila boshlandi. Shubhasiz, bu ishlar marketingni boshqarish jarayonining samarasini yanada oshishiga olib kelmoqda. Marketingni boshqarish mamlakat miqyosida bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: a) marketingni boshqarish mamlakat miqyosida; a) iqtisodning tarmoqlarida, chunonchi, sanoat, qurilish, transport, qishloq xo’ jaligi va h.k.lar;

d) tarmoqlararo va ko’ p tarmoqli komplekslarda (sanoat, transport, qurilish va boshqa tarmoqlarning ichidagi komplekslar, masalan: avtomobilsozlik, transport va boshqalar); e) firma, kompaniya darajasidagi marketingni boshqaruvi; 0 mustaqil xo'jalik, loyiha, ilmiy-texnik va boshqa ishlab chiqarish sohasidagi subyektlar darajasida; g) territorial miqyosda marketing boshqaruvi. Murakkab iqtisodiy tizimlarda marketingni boshqarish bu tizimlarni optimallashtirishga hamda ularni oldindan belgilangan marketing maqsadlari va vazifalariga ko’ ra bir holatdan boshqa bir holatga (maqbul yoki talab etilgan) o’tkazilishini ta’minlashga qaratilgan. Marketingni boshqarish tushunchasiga kelsak, bunda awalo boshqarish so’ zining kelib chiqishiga va mazmuniga e ’tibor berish kerak. «Boshqarish» so’zi lotinchadan kelib chiqqan bo'lib, so'zma-so'z taijimasi «rahbarlik ostida yoki bo’ysinib xizmat qilish»ni anglatadi. Bir tomondan boshqarish biror ishga «rahbarlik» yoki «bo’ysinib ishlovchi» guruh faoliyati tushunilsa, ikkinchi tomondan boshqaruv bu «ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mehnat jamoasiga ular faoliyatini tashkil etish va muvofiqlashtirish maqsadida ta’sir ko'rsatish» tushuniladi. Ma ’lumki, ko'plab mehnatkashlar faoliyat ko'rsatadigan jamoada boshqaruv bo'lishi zarur, chunki boshqaruvsiz ishlab chiqarish jarayonlari, dastgohlar, mehnatkashlar o'z-o'zidan muvofiqlashuvi, uzluksiz, samarali faoliyat ko'rsatishi mumkin emas. Shuning uchun ham boshqarishga har doim ehtiyoj tug'ilib turadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, marketingni boshqarish (firmaning bozor faoliyati) - bu talab darajasiga va talabning vaqtiga, xarakteriga shunday maqsadli ta ’sir ko'rsatishi tushuniladiki, bunda firma oldida turgan maqsadlarga erishishi mumkin bo'lsin. Bu faoliyat firma maqsadlariga erishish uchun maqsadli xaridorlar bilan amalga oshiriladigan manfaatli ayirboshlashga qaratilgan tahlil, rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat chora-tadbirlari orqali bajariladi. Marketingni boshqarishga oid ishlar bozorni tahlil etish, bozor

konyunkturasiga tegishli hisobotlarni tuzish, yangi strategic va taktikani shakllantirish, marketing faoliyati rejalari va dasturlarini ishlab chiqish hamda amalga oshirish, maqsadli iste ’molchilaming talablarini raqobatchUarga qaraganda yuqoriroq darajada qondirish kabi ishlarni bajarishni ko'zda tutadi. Davlat miqyosida marketingni boshqarish davlat nomidan va davlat miqyosida (aniq tashkilotni boshqarishdan farqli o'laroq) marketingning umumiy maqsadlari va vazifalarini belgilash, ulami amalga oshirish uchun kerakli bo'lgan sharoitlarni yaratish tushuniladi. Marketingni davlat miqyosida boshqarish ko'p bosqichli tizim bo'lib, u o'z ichiga vertikal va gorizontal tub tizimlarni oladi. Boshqaruv tizimining holati uning tarkibiy elementlarining aniq ko'rsatkichlari bilan belgilanadi va ma'lum darajada tubdan qayta qurish jarayonida o'zgarishi mumkin. Har bir elementini mukammalroq o'rganish maqsadida o'zi tizim sifatida ko'rilishi mumkin. Demak, qandaydir bir tuzilmani bir vaqtning o'zida supertuzilmaning elementi (bo'lagi) va tizim ichidagi tuzilma sifatida ham ko'rish mumkin. Element bu tuzilmaning bo'lagi va o'zi alohida tizim sifatida tahlil etilishi mumkin. Birinchi aspekt tizimning (elementning) super tizim bilan aloqasi ustida borsa, ikkinchisi - bu tizimning ichidagi o'zgarishlar ustida bormoqda. Umuman tizimni tahlil qilayotganda ma ’lumotlami o'zgartiruvchi informatsion elementlar (bloklar) va resurslami tayyor mahsulotlarga aylantiruvchi moddiy bloklar (elementlar)ni ajratib ko'rsatish mumkin. Informatsion o'zgartirishlar moddiy ta ’minlanishni va moddiy o'zgartirishlar esa informatsiya bilan ta’minlanishni talab etadi. Ko'p obyektlar va ulaming elementlarini tizim sifatida ko'rib chiqish uchun ular mazmunga, tarkibga, aloqalaiga ega bo'lishi va boshqarishga mansub bo'lishi lozim. Mazmun. Ko'pchilik tizimlar ko'plab resurlarni tizimga kiruvchilarni (masalan, materiallar, energiya, yoqilg'ilami) boshqa qimmatroq ko'pchilikka (tovarlar, xizmatlarga) o'zgartiradilar. Shuning uchun bunday tizim quyidagi sinflardagi elementlardan iborat bo'ladi: odamlar, mashinalar, materiallar, energiya, yoqilg'i va moliya.

Birinchi rasmda xi, x2,.,xn tizimga kiruvchi elementlarni tizimdan chiquvchi Y l , Y2,..-,,Yn elementlarga o'zgartiruvchi tizim ko'ratilgan (1-rasm). Y i, Y 2 n elementlarga o'zgartiruvchi tizim ko'rsatilgan (1-rasm). Har qanday tizim vertikal va gorizontal elementlarga bo’ linadi. Tizimning faoliyati alohida funksiyalami bajarishga qaratilgan, bunda tizimning ayrim bo'laklari ayrim jarayonlami boshqarishga qaratilgan. Boshqacha qilib aytganda, mehnatni funksional taqsimlash mavjud bo’lib, bu shuni ko’rsatadiki, tizimning barcha komponentlari bir xil vazifani bajarmaydi, lekin ularning ko’pchilik qismi bajaradigan ish tizimining umumiy maqsadini bajarishga qaratilgan. Tizimning barcha boshqaruvga tegishli funksiyalarining bajarilishini ta ’minlaydigan va oxir oqibatda ma'lum vaqt mobaynida tizim oldiga qo'yilgan maqsadga erishishni ta’minlaydigan bo'limlar (elementlar) majmui tizim tarkibini tashkil etadi. Aloqa. Tizim elementlari o’ zaro va o’rab turgan muhit bilan bog'langan bo'lishi va amalga oshiriladigan harakat-laiga o’z munosabatini bildirishi lozim. Boshqarnv. Tizim uning ishlash qobiliyatiga tegishli ko'rsatkichlarni uning oldida turgan maqsadlarga nisbatan baholash imkoniyatiga ega bo'lishi va o'z faoliyatini iziga qarab o'zgartirishi, ko'rsatkichlarni yaxshilab turishi lozim. Shuning uchun tizim o'z tarkibini, mazmunini, aloqalarini va hatto o'zining organlarini, boshqaruv usullarini iloji boricha o'z maqsadlariga yaqinlashib borishi uchun o'zgartirib turish qobiliyatiga ega bo'lishi, ya ’ni tizim aynan o'xshash (adekvat) va o'zini-o'zi tashkillashtirish xususiyatiga ega bo'lishi lozim. Har qanday boshqaruv tizimi boshqariluvchi obyekt, unda boshqariladigan jarayon mavjud bo'lib va boshqaruvchi qism boshqarish jarayonini amalga oshiriladi. Axborotlar tarkibi va elementlari orasidagi bog'lanish. Boshqaruv jarayoni amalga oshishi uchun boshqa ruvchi tub tizim boshqaruv komandasini ishlab chiqib, boshqariladigan tizimga qarata yuborishi lozim. Boshqaruv komandasini ishlab chiqish boshqaruv maqsadidan kelib chiqib, boshqaruv usullari va vositalarini hamda boshqaruv yo'1-yo’ riqlarini (algoritmlarini) hisobga olgan holda amalga oshiriladi (3-rasm).

Boshqaruv organlari quyidagilarni bajaradi: 1. Ishlab chiqarish jarayonlarining maqbul ishlash yo'lini tanlash (boshqaruv strategiyasi); 2. Ishlab chiqarish jaryoniga uning uzluksiz ishlashini ta ’minlanishini ko'zlab ta’sir ko'rsatish (boshqaruv taktikasi); Boshqaruv tizimining faoliyati ma'lum sikllaiga ko'ra amalga oshadi: - boshqariladigan obyektning joriy holati to’ g’risida axborotlarni olish, unga salbiy ta’sir ko'rsatuvchi kuchlar va uning real holatiga tegishli axborotlarni olish; - obyektning bo'lishi mumkin bo'lgan holatini aniqlash, yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan variantlarni baholash va eng yaxshisini tanlash; - boshqaruv komandalarini shakllantirish va ulami boshqariladigan obyektlaiga yo'naltirish; - boshqaruv komandalarini bajarish, bundan so'ng barcha bosqichlar boshidan qaytariladi, ya ’ni tizim muntazam ishlovchi hisoblanadi (ya’ni maqbul boshqaruv belgilangandan tashqari holatda ham o'zini saqlab turadi). Boshqaruvga ehtiyoj ishlab chiqarish faoliyatining belgilangan tizimidan chetga chiqilganda va buzilishlar ro'y berganda, yangi munosabatlar paydo bo'lganida, odamlami joy-joyiga qo'yish o'zgarganda, ularning huquqlari o'zgarganda, yangi topshiriqlar berilganda paydo bo'ladi. Boshqaruv ishlab chiqarishning dinamikasini tashkil etadi. Boshqaruvchi va boshqariluvchi tub tizimlar o'zaro bir-birlari bilan informatsion va ko'rsatkichlari bo'yicha bog'liqdir. Informatsion bog'liqlik shundan iboratki, unda boshqaruvchi tub tizimga boshqaruvchi komandalar informatsiya ko'rinishida kelib tushadi. Aksincha boshqaruvchi komandalarning bajarilishini ko'rsatuvchi xabarlar boshqariluvchi tub tizimdan boshqaruvchi tub tizimga kelib tushadi. Boshqarish jarayoni, informatsion jarayon sifatida o'zining texnologiyasiga, ya ’ni bajariladigan operatsiyalar ketma-ketligiga ega. Unda quyidagi eng muhim bosqichlarni ajratib ko'rsatish mumkin:

- informatsion boshqariladigan nbyektning holatiga tegishli axborotlarni yig'ish va ishlov berish. Obyektga tegishli ma ’lumotlar bir qancha ko'rsatkichlar bo'yicha yig'ilishi mumkin. Bu axborotlarga ishlov berishda matematik usullardan foydalanish imkonini yaratadi; • qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish maqsadida yig'ilgan axborotlarga ishlov berish bosqichi, qarorlarni ishlab chiqish ma'lum bir mezonlar asosida amalga oshiriladi. Bunday mezonlar sifatida sanoat korxonalarida dastgohlardan to'la foydalanish, mahsulotni ishlab chiqarishning eng qisqa vaqti, ishlab chiqarishdagi yo'qotishlami qisqartirish, xarajatlarning eng kam miqdorda bo'lishi, foyda yoki rentabellikning eng yuqori bo'lishi va hokazolar bo'lishi mumkin; • boshqaruv bosqichi ishlab chiqilgan qarorlar asosida boshqaruvni amalga oshiruvchilarga ko'rsatmalami berish va ularni yetkazish, ya’ni boshqaruv obyektiga boshqaruvchi ta’sirini ko'rsatadigan qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Marketingni boshqariluvchi obyektlari quyidagilar: bozor; tovarlar va xizmatlar; sifat ko’ rsatkichlari; baho; xaridorlar; ishlab chiqaruvchilar; raqobatbardoshlik; raqobat kurashi; talab va taklif; bozor konyunkturasi; sarf-xarajatlar; ishlab chiqarish texnologiyasi va boshqalar. Marketingni boshqarishning maqsadlari quyidagilar • ishlab chiqarish va xizmatlar hajmini oshirish; • sarf-xarajatlami kamaytirish; • foydani ko'paytirish; • tovarlar va xizmatlaming raqobatbardoshliligini oshirish; • tovar va xizmatlaming yangi bozorlarga kirib borishi; • marketing strategiyasini ishlab chiqish. 3. Strategik boshqaruv va strategik marketing Marketingni rivojlanish bosqichini va uni tashqi muhitga yo'nalganligiga ko'ra tashkilotni boshqarishda marketing konsepsiyasidan foydalanishni uch bosqichini ko'rsatish mumkin: • marketingning ayrim elementlaridan alohida foydalanish (reklama, sotuvni

rag'batlantirish, talabni hisobga olgan holda bahoni belgilash va boshqalar); • marketing faoliyatining ayrim o'zaro bir-biri bilan bog'Iiq bo'lgan usullari va vositalaridan foydalanish (bozor konyunkturasidan kelib chiqib mahsulotni yaratish, sotuvdan keyingi xizmatlami ko'rsatish va hokazolar); • marketing tashkilot bozorini boshqarish konsepsiyasi sifatida, bu nafaqat marketing xizmatini tashkil etishni taqozo etadi, balki faoliyat falsafasini ham o'zgartirishni talab etadi. Qisqa muddatga mo'ljallangan hajmdagi sotuv va ishlab chiqarish hajmiga erishishga qaratilgan marketingga an ’anaviy yondashuv tashqi muhitga moslashish muammosini hal etolmaydi, shuning uchun ham birinchi o'ringa marketingga strategik yondashuv chiqmoqda. Aralash iqtisod hukm surayotgan sharoitda va bozor munosabatlari harakat qilayotgan bir paytda strategiya va strategik qarorlar tushunchalari har xil so’ z birikmalari tarzida ishlatilmoqda, strategik marketing, strategik rejalashtirish, strategik boshqaruv. Bularning mazmunini va o'zaro bog’liqligini alohida ko'rib chiqamiz. Umuman olganda, strategiya tashkilotning kelajakda rivojlanish yo'nalishini aniqlaydigan, o'zgaruvchan muhitda uning faoliyat sohasi va usullarini hamda qo’ yilgan maqsadlarga erishish uchun resurslarni taqsimlash tartibini aniqlovchi boshqaruv qarorlari tizirni sifatida talqin etiladi. Strategiyaning boshlang’ ich holati marketing bilan bog’liq. Firmaning marketing siyosati uning faoliyatini barcha jabhalarini rejalashtirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi va bu ikki yo'nalishdan iborat (4-rasm). Strategik marketing (ehtiyojlarni muntazam tahlil etish, iste ’molchilarni qoniqtiradigan va firmaning muqobil raqobat ustuvorligini ta’minlaydigan, samarali tovarlar va ularga xizmat ko'rsatishni ishlab chiqish) - uzoq kelajakka mo'ljallangan amaliy jarayon; operatsion (taktik) marketing (sotuvni tashkil etish, sotuv va kommunikatsiyalar) - qisqa muddatli rejalashtirish gorizontiga ega bo'lgan faol jarayon. Operatsion marketingning asosiy maqsadi bo'lib sotuvlardan daromadni

shakllantirish hisoblanadi, ya ’ni maqsadli harakat bu sotish va sotuvning eng samarali usullaridan foydalanib, bir vaqtning o'zida xarajatlarni kamaytirib, buyurtmalarni yo'naltirishni anglatadi. Ma'lum hajmdagi sotuvga erishish maqsadi ishlab chiqarish va sotuv dasturiga qarab o'zgarib boradi. Shunday qilib, operatsion marketing firmaning qisqa muddatli samaradorligiga bevosita ta’sir ko'rsatuvchi element sifatida namoyon bo'ladi. Firma - o'zining raqobat afzalliklarini qancha uzoq ushlab tura olsa, shuncha vaqt raqobatbardosh deb hisoblanadi yoki raqobatchilardan farqlanadigan alohida xususiyatlarga ega bo'lsa, yoki sotuv hajmini ta ’minlay oladigan yuqori darajadagi unumdorlikka ega bo'lsa, firma raqobatbardosh deb hisoblanishi mumkin. Tovar bozorga tortib kiritiladimi yoki texnologik jihatdan siqib chiqariladimi, uning iqtisodiy va tijorat imkoniyati strategik marketing nuqtayi nazaridan o'tishi zarur. Strategik marketingning bosh masalasi shundan iboratki, unda firmani jozibali iqtisodiy imkoniyatlar sari yo'naltirishdan iboratdir, ya ’ni samaradorlikni oshirishga qaratilgan potensialni ta’minlovchi resurslarga va «nou xau»ga moslashtirilgan imkoniyat tushuniladi. Strategik marketing jarayoni o'rtacha va uzoq muddatli gorizontlarga ega, uning vazifalari bo'lib, quyidagilar hisoblanadi: • firma missiyasini aniqlash; • maqsadlarni aniqlash; • rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish; • tovar portfelining muvofiqlashtirilgan tarkibini shakllantirish. Ma ’lumki, bozorga yo'naltirilgan ishning tayanch qismlariga quyidagilar kiradi: • oxiiBi iste’molchiga mo'ljal qilish – ishlab chiqarishning barcha jabhalarida butun kuch-quwatni iste ’molchi uchun qimmatli bo’lgan qadriyatlarni yaratishga qaratish, uning ehtiyojlarini tushunib yetish va oldindan ko’ra bilishga harakat qilish; • vositachi mijozga e’tibor berish - vositachi savdo firmalariga vositachi sifatida qarash emas, balki ularga o'zining doimiy mijozlari sifatida qarash, ya’ni

ularning o'ziga xos ehtiyojlarini hisobga olishga harakat qilish; • raqobatchilarga e’tibor berish-o'zining ahvolini raqobatchilarning zaif tomoni evaziga kuchaytirish, ularning strategiyalarini taxmin qilib topish va ular tomonidan amalga oshiriladigan harakatlariga zudlik bilan munosabat bildirish; • funksiyalararo muvofiqlashtirish - tashkilot ichida bozor to'g'risidagi axborotlarni tarqatish, strategiyani shakllantirishda funksional integratsiya va har xil bo'limlaming «qarashlari», «bilishlari»dan foydalanish (nafaqat marketing bo'limining); • muhit monitoringi - alternativ texnologiyalami, ijtimoiy o'zgarishlarni, qonuniy hujjatlarni muntazam tahlil etib borish. Shunday qilib, strategik marketing - bu bozorga yo'naltirilgan firma tomonidan o'rtacha bozor ko'rsatkichlaridan yuqori darajadagi ko'rsatkichlarga erishish maqsadida tovarlami va xizmatlar siyosatini olib borib iste ’molchilarni raqobatchilarga qaraganda yaxshiroq tovarlar bilan ta’minlash jarayonidir. Strategik marketing iqtisodiy rivojlanish omili hisoblanadi, chunki u quyidagi xususiyatlarga ega tizimni yaratadi: a) xaridorning talablariga quloq soladi; b) investitsiya va ishlab chiqarish, xizmatlarni ko'ra bilgan ehtiyojlarga yo'naltiradi; d) bozorni segsentlashtirish orqali har xir shakldagi ehtiyojlarni hisobga oladi;

g) innovatsion va tadbirkorlik faoliyatini rag'ratlantiradir Strategik marketing ehtiyojlarni tahlil qilishni ko’ zda tutadi. Jumladan, tayanch bozorlami aniqlash, bozorlarni segmentlaiga bo’lish (makro va mikro segmentlash); bozor jozibadorligini tahlil qilish, jumladan, bozor potensialini va uning hayot bosqichlarini aniqlash, rivojlanish strategiyasini tanlab olish (5-rasm). Strategik marketing. Operatsion marketing. 1. muhitni kuzatish. 1. tovar siyosatini ishlab 2. maqsadlami chiqish. 3. bozorni 2. baho siyosatini ishlab bo'lish. chiqish. 4. tovarlarni 3. taqsimlash kanallari bozorlardagi o'rnini siyosati. belgilash. 4. savdo personali menejmenti. Marketing tashkilotchiligi. 1. tashkiliy tarkibni shakllantirish. 2. bozordagi ahvol to'g'risida ma'lumotlarni yig'ish tizimi. 3. siyosatni rejalashtirish tizimi. 5-rasm. Marketingni o'rganish yo'nalishlari. Barcha muvaffaqiyatga erishgan firmalar u yoki bu darajada strategik rejalashtirish bilan shug’ ullanadilar. Bu funksiyaning ahamiyati XX asrning 80-90-yillarga mansub bo’lgan firmalarning strategik qarorlarga bo'lgan ehtiyojining oshishiga olib kelgan texnologik, iqtisodiy, raqobat va ijtimoiy-madaniy o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lgan. Ulargabo'lgan zaruratning oshishi shu bilan bog'liqki, qaysiki: a) o'z faoliyatini ishonchli va aniq belgilangan strategic imkoniyatlar asosida olib borishga; b) marketing muhiti monitoringini ishlab chiqish va raqobatbardoshlikni tahlil qilish; d) muhitda ro'y beradigan o'zgarishlarga moslashish qobiliyatini oshirish;

e) biznes portfelni muntazam ravishda qayta ko'rib chiqish. Shunday qilib, strategik rejalashtirish strategik marketingning qoidalariga asoslanib keng spektrdagi masalalami qamrab oladi, tovarlarni ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishning kelajakdagi suratini tasawur qilish imkonini beradi, firma faoliyatining rejalashtirish asosida istiqbolli kelajagini, uning xodimlar va moliyaviy tarkiblarini aniq ko'rsatib beradi. Strategik boshqaruv nafaqat o'z ichiga taxmin qilish va rejalashtirishni, balki sozlash, nazorat va baholash vazifalarini oladi. U tashkilotning eng yuqori rahbarlari tomonidan firmaning raqobatbardosh ustuvorligini ta ’minlaydigan va tegishli strategiyalar yordamida belgilangan maqsadlarni amalga oshirilishini ta’minlaydigan, rivojlanishning maqbul yo'nalishlari va traektoriyalarini aniqlaydigan faoliyatini amalga oshirilishini ko'zda tutadi. (bozorda raqobatbardosh vaziyatni yaratish va uni saqlab turishga qaratilgan kompleks I - marketing ™ boshqarish; II - marketingni strategik boshqarish; III - firma faoliyatini funksiyalar bo'yicha rejalashtirish; IV - bir marotaba amalga oshiriladigan harakat bo'lakchasi. Marketing strategiyasi tovar bozorlarida raqobat-bardoshlik ustuvorligiga erishish maqsadida resurlarni joylashtirish bo'yicha qarorlarni qabul qilishda foydala-niladi. Marketing va uning tarkibiy qismlariga nisbatan «siyosat» tushunchasini qo'llash shundan iboratki, «strategiya» siyosatini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Boshqa terminologik tushunchalarni marketing reja», «marketing dasturi» va «biznes-reja» so'zlariga nisbatan berishga to'g'ri keladi. Marketing rejasi - marketingning asosiy maqsadlariga erishishga yordam beradigan chora-tadbirlarni mukammal, ketma-ket izhor etish (kirn, qayerda, qachon va qanday bajarishini ko'rsatgan holda). Marketing dasturi - (umumiy va maxsus marketing kompleksining elementlari bo'yicha) tegishli bozor vaziyatiga ega bo'lish uchun «miks» strategiyasining aralashmasi (kombinatsiyasi), harakatlar majmui to'g'risida tasawur beradi (asosan

tub maqsadlar darajasida) masalalar va ulami yechish usullari to'g'risida. «Biznes-reja» tushunchasi «biznes loyiha» tushunchasi bilan uyg'urilashib ketadi va bu vaqt mobaynida tizimni belgilangan talablarga mos ravishda o'zgartirish tushuniladi. Bunda natijalar, mablag'lar va resurslarni imkon darajada sarflash va uni rejali ishlab chiqishni tashkil etish va bajarishni o'ziga xosligi tushuniladi. Shunday qilib, biznes-rejani ishlab chiqish loyihaning investitsiya oldi fazasining muhim bo'laklaridan biri hisoblanadi. Biznes-reja yangilanayotgan korxonaning obrazi bo'lib, bir marta ishlatiladigan rasmiy hujjat hisoblanadi. U investorlarga, bo'lajak sheriklarga firma xaridorlariga umumiy maqsadga ega bo'lish uchun kerakli bo’ ladi va uch variantli hisob-kitoblarga ega bo'ladi: optimistik, pessimistik va real (optimal). 8-rasmda biznes-rejalashtirish jarayonining chizmasi keltirilgan. Loyiha tashabbuskorlari tomonidan baholanadigan biznes-rejaning asosiy yo’ nalishlari: • mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatlari, lozimligi va hajmi; •potensialiste’molchilar; •ichki va tashqi bozorlarda mahsulotning raqobatbardoshliligi; ' •bozorningo’zsegmentinibaholash; • samaradorlikning har xil ko'rsatkichlarini (tijorat, regional, budjet) hisoblash; • biznes g’oya tashabbuskorlarida kapital mablag1laming yetarli bo'lishi va moliyalashtirish manbalarining mavjudligi; Biznes-rejada quyidagilar bo’ lishi lozim: •loyihaning foydaliligi to’g’risida investorlarni ishontira oladigan dalil-isbotlarning izhor etilishi; • korxonaning yashash qobiliyati darajasi va kelajakda muqobil tarzda ishlashi; • tadbirkorlik faoliyatidagi xavf-xatarlarni oldindan ko’ra bilish; • biznesning istiqbolini miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari orqali ifodalash; •rejalashtirish tajribasi orqali ishchi muhitni tashkil etishning istiqbolli (strategik) ko’rinishini rivojlantirish.

Mamlakat iqtisodida biznes rejalashtirishning keng yo'nalishalari bo’ lib quyidagilar hisoblanadi: • mulkka egalik qilish huquqi, uzoq muddatli imtiyozlar va raqobatbardoshlik ustuvorligi, maxsus va universal mulkka ega bo’lish texnologiyalar, ma'lum daromadlarni oshishini ta’minlovchi shartnomalar (resurslarni xarid qilish, mulkni ijaraga olish, ishchilami yollash, mahsulotlarni sotish) majmuiga ega bo’ lgan biznes yo'nalishlarini ochish; •moliya-iqtisodiy xarakterga ega bo'lgan maxsus maydonga ega bo'lgan biznes- rejalarni ishlab chiqish; •ochiq hissadorlik jamiyatlari tomonidan yangi aksiyalami emissiya qilish; •xususiylashtiriladigan korxonalarni sotuvga tayyorlash; •bankrotlikka uchragan, tanlovga qo'yilgan konconalarni sotishga tayyorlash; • yopiq hissadorlik kompaniyalarini mas’uliyati cheklangan va yopiq hissadorlik jamiyatlarining yoki o'rtoqlik toifasidagi jamiyatlaming biror hissadorlari (ta’sischilari, ulushchilari) jamiyatdan chiqqan hollarda aksiyalarini (ulushlarini) sotib olish; •bankrot-korxonalarida sog'lomlashtirish (sanatsiya) variantlarini asoslash. 8-rasmda biznes-rejani ishlab chiqishga da ’vat etuvchi sabablar, bu hujjatdan foydalanuvchilar va undan foydalanish maqsadlari keltirilgan. 4. Marketingni boshqarishning asosiy funksiyalari va ularai bajarishning tashkUiy shaldlari Marketingni boshqarish bir qancha fimksiyalarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Chunki bu ftinksiyalar qatoriga taxmin qilish, rejalashtirish, tashkil etish va muvofiqlashtirish, sozlash, nazorat qilish, firma xulqini tahlil etish va baholash kiradi. Keltirilgan funksiyalami bajarish quyidagi tarkibiy bo'laklarga nisbatan bajariladi: firmaning bozordagi o'rni; tovar assortimenti; narx-navoni belgilash; mahsulot va xizmatlar bozorlari, hududlar bo'yicha taqsimlash; yakka holda sotishni amalga oshirish; kommunikatsiyani tashkil etish (reklama, jamoatchilik bilan aloqalarni o'rnatish va hokazolar). Asosiy Ainksiyalarning mazmunini ko'rib chiqadigan bo'lsak, o’ z-o’zidan savol

tug'iladi: marketingda taxmin etishga oid qanday vazifalar bajariladi? Bunday masalalarning turi juda ko’p. Masalan, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning hajmi (turlari bo'yicha), tannarx, daromad, bozor hajmi, sotuv hajmi hududlar miqyosida taxmin qilinishi mumkin. Taxmin qilishga oid masalalarni yechishda ekstrapolatsiya, interpolatsiya, korrelatsion- regression analiz, kvadrat, chiziqli, egri chiziqli tenglamalar, natural logarifm tenglamalari, Chebishev polinomi, argumentlarni guruhli hisobga olish usullari keng qo'llaniladi. Taxmin qilishga oid eng muhim masalalar sirasiga bozorlardagi talab va taklif darajasini aniqlash ham kiradi. Bunday taxminlarni amalga oshirish ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini aniq rejalashtirish, sotuv hajmini daromad va foyda miqdorini oldindan baholash imkonini beradi. Taxminlash bo’ yicha yechilgan masalalar keyinchalik mahsulotni ishlab chiqish, sarf-xarajatlar va asosiy texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarni rejalashtirishga asos bo'lib xizmat qiladi. Taxminlash va rejalashtirish funksiyalari bir-birlari bilan uzviy bog’liqdir. Tashkil etish funksiyasi ham muhim funksiyalardan hisoblanadi. Bu funksiya bo'yicha marketing dasturlarini ishlab chiqishni, ularni bajarilishini tashkil etish, bozorlarga kirib borish, raqobat kurashini olib borish, mahsulot va xizmatlarning sifatini, raqobatbardoshliligini oshirishga qaratilgan tadbirlami ishlab chiqish, amalga oshirishni tashkil etish kabi ishlar bajariladi. Muvofiqlashtirish funksiyasiga marketingga tegisWi ishlar, tarkibiy boUimlar faoliyatining bir-biriga mutanosibligini ta'mm-lash maqsadida bajariladigan muvofiqlashtirish ishlari kiradi. Sozlash funksiyasiga rejadan tashqariga chiqib ketish hollari ro'y bersa, sozlash orqali ular vaqt jihatidan mo'ljaldagi tizimga kiritiladi. Nazoratga oid ishlar deyarli barcha funksiyalarga mansub bo’ lib, bu funksiya mo'ljaldagi ishlami o'z vaqtida bajarilishini ta’minlaydi. Odatda reja ko'rsatkichlarini nazorat qilish va kamchiliklar ro'y bei^anda ulanii tezkorlik bilan bartaraf etish tizimi deyarli barcha firma, kompaniyalarda mavjuddir. Nazorat ishlari maxsus bo'limlar va kompyuterlashgan tizim yordamida amalga oshiriladi. Nazorat tizimining samarali ishlashi firma faoliyatining samarasiga bevosita ta’sir

ko'rsatadi. Hozirgi paytda firma, kompaniyalar tomonidan firmalarning xulqini tahlil etish va baholashga katta ahamiyat berilmoqda. Bu funksiya doirasida xaridorlarning iste ’mol bozoridagi xulqi va firmalarning bozordagi taktikasi hamda strategiyasi tahlil qilinadi. Xaridorlarning xulqini tahlil qilishda quyidagi savollai^a javob qidiriladi: tovarlami xarid qilish bo'yicha qabul qilinadigan qarorlarga kim ko'proq ta’sir ko'rsatadi? Tovarlar qanday xarid qilinadi? Ulaming tovarlami tanlashdagi mezonlari qanday? Tovarlar qayerdan xarid qilinadi? Tovarlami qachon xarid qilishadi? Tovarlami xarid qilish murakkab jarayon hisoblanadi. Xaridor xulqini tahlil qilish, unga ta’sir ko'rsatish yo'l-yo'riqlarini ko'rsatib beradi. Xaridorlarning xulqini tahlil qilish maxsus ishlangan reja asosida amalga oshiriladi. Marketingni boshqarish yuqori bosqichdagi menejerlar tomonidan firmaning tegishli bo'limlari yordamida amalga oshiriladi. Marketingni boshqarish jarayonida ko'plab har xil qarorlarni qabul qilishga to'g'ri keladi. Ammo qarorlarni qabul qilish jarayoni hamma vaqt ham oson va aniq kechmaydi. Bu jarayon ko'pincha tasodifiy voqea, hodisalaiga bog'liq bo'lgani uchun qarorlarni ko'pincha yaxshi tayyorlangan, tajribali, marketingni boshqarish texnologiyasidan yetarli foydalana oladigan shaxslar qabul qiladilar (bu to'g'risida raqobatchilik yuqori darajada ko'p yillik faoliyati tajribasiga ega bo'lgan xorijiy firmalaming tajribasi guvohlik berib turadi). Tashqi muhitda ro’ y berayotgan o’zgarishlaming sur’ati marketing bo’yicha menejerlaisa katta talab qo'ymoqda. Bunday menejer quyidagilarni bajarishi lozim: • vaziyatni modellashtirish; • kerak bo’lgan o’zgarishlarni aniqlash; • buo’z^rishlamingstmtegiyasmiishlabchiqishnibilish; • o'zgarishlar jarayonida ishonchli usullardan foydalana olishni bilish; • strategiyalami amalga oshirishni bilishi va ularni real reja hamda harakatlarga aylantira olishni bilishi. Qarorlarni qabul qilish va rejalashtirish jarayoni bu muammolaming qanday

qilib yechilishi mumkinligini ko'rsatadi. Bu o'z ichiga ikkita muhim vaziyatni oladi. Birinchisi - kompaniya rahbarlari qarorlarni qabul qilish jarayonida bevosita ishtirok etish. IkJcinchidan - qarorlar, rejalar va dasturlami muntazam tuzatib turish. Qaror qabul qilish jarayonini bunday qayta ko'rib chiqish oqilona raqobat deb ataluvchi jarayon bilan bevosita bog'liq bo'lib, muntazam takomillashishga intilishni aks ettiradi [2]. 9-rasmda keltirilgan jarayonning har bir dementi sabab va oqibat kompleksidagi aloqalarda ishtirok etadi. Siklik jarayon o'zining boshlanishi va oxiri bo'lmaganidek, uni ko'rib chiqishni tarkib va sotuvchi taklif etgan tovar moqdori o'zgaruvchan ko'rsatkichlar degan taxmin bilan boshlash mumkin. Har qanday vaziyatda ayrim sotuvchilar o'z tovar va xizmatlarini o'zgartirishlari mumkin. Shuningdek, texno-logik jarayonni boshqalarga qaraganda tezroq o'zgartirish mumkin. Barqarorlashgan bozorlarda tovarlarni yetkazib beruvchilar sekinroq o'zgaradilar. Boshqa bozorlarda texno-logik yangiliklar ustuvor bo'lgan (misol uchun kompyuterlar bozorida) bozorlarda tovarlarni yetkazib berishni o'zgartirish tezligi ancha sezilarli. Erkin bozorlarni rivojlantirish oldin tezlashib, keyin keskin sekinlashadigan va yana o’ sadigan innovatsiya -o'xshatmalar jarayoni orqali amalga oshiriladi. Natijada tashqi o’zgarishlarga (ayniqsa, qarzi katta bo'lgan mamlakatlar uchun) qattiq moslashish zarurati paydo bo'ladi. Moslashish jarayoni to’ rtta fazadan iborat. Birinchi faza- da importning pasayishi kuzatiladi, ikkinchisida - eksportning ko'payishi, uchinchisida - ichki iqtisodiy faollik tiklanib ham import, ham eksport ortadi, to’rtinchisida - ichki yalpi mah-sulot hajmi va eksport ortib qarzlarni xizmat qilish bo'yicha majburiyatlar ko’payadi va o’zgarish jarayonlari tugaydi. Birinchi faza tashqi bosim ostida paydo bo'ladi (savdo taqchilligi importning pasayishi tufayli kamayadi, ishlab chi-qarish buzilishi mumkin va natijada depressiya holati yuzaga keladi). Ikkinchi fazada valutalar kursi pasayadi, ichki talab kamayadi, ishlab chiqarish

vositalari eksportga yo'naltiriladi, savdo balansi yaxshilanadi, iqtisodni quwatlash uchun import hajmi ko'paytiriladi. Uchinchi fazada eksport hajmi YalM (yalpi ichki mahsulot) hajmiga qaraganda tezroq o'sa boshlaydi, to'rtinchi fazada - mamlakatning kreditlash qobiliyati o'sadi. Korxonani ustuvorligini ta ’minlovchi funksiyalar va ishlar o'rtasida quyidagilar alohida ahamiyatga ega: - kelajakdagi narx tarkibini tadqiq qilish; - bozorni o'rganish; - sotuv strategiyasini ishlab chiqish; - tarmoqni rivojlanish an ’analarini tahlil qilish; - sarf-xarajatlarni kamaytirish va ularning tarkibini yaxshilashga ta ’sir ko'rsatuvchi texnik, texnologik va tashkiliy o'zarishlarni ishlab chiqish va hokazolar. Korxona raqobatbardoshligini ko'rsatuvchi eng muhim ko'rsatkich bo'lib innovatsion va marketing faoliyatini tashkil etish hisoblanadi. Korxona siyosatini iste ’molchiga qarata yo’naltirilganligi boshqaruv ftinksiyalari bo'yicha o'zgarishlarni, keyin esa tashkiliy boshqaruv tuzilmasini, bajariladigan ishlaming tarkibi, texnologiyasini o'zgartirishni talab etadi. Marketing bilan bog'liq bo'lgan har bir funksiya loyihalash, ishlab chiqarish va tovarlarni sotish sohalariga ham tegib o'tadi. Marketingni boshqarish ham umuman, ham korxona tomonidan tanlab olingan tarkibga ko'ra alohida funksiyalar bo'yicha amalga oshiriladi. Marketingga tegishli ishlarni tashkil etishning keng tarqalgan turlari quyidagilar hisoblanadi: • funksional; • mahsulot bo'yicha; • tarmoq bo'yicha; • geografik (bozorlar bo'yicha); • segmentlarga ko'ra. Funksional tashkiliy tarkib klassik yondashuvga tegishli. Bunday yondashuvda marketing xizmatining samaradorligini ta ’minlash miqdoriy jihatdan tashkil qilish

tavsiya etiladi (odatda xodimlarning soni olti nafardan ko'p bo'lmaydi). Marketingga xizmat qiluvchi menejer asosiy maqsadlarni, strategiya va harakat dasturlarini ishlab chiqadi, korxona marketingi standartlari va uslublarini belgilaydi, sektorlar bo'yicha rahbarlarni ishga yollaydi va ularni tayyorlaydi, belgilangan maqsadlarga erishish uchun mas’ul hisoblanadi, buyurtmachilar bilan yuqori darajada aloqalar o'matadi. Sotuv bo'yicha menejer marketing zanjirida oxirgi zveno hisoblangan savdo xodimlarini ishga yollaydi va ularni tayyorlaydi, mas ’uliyatli ijrochilar orqali mijozlar bilan aloqalar o'rnatadi. «Bozomi tadqiq etish» funksiyasiga tegishli ishlar marketingning informatsion tizimi uchun kerakli axborotlami yig'ishni ta’minlaydi. Informatsiya o'z ichiga miqyos to’ g’risidagi, sotuv hajmining o'sishi, bozorlardagi ehtiyojlar, bozorlaming joylashishi, narxlar, raqobatchilaming faoliyati va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlami oladi. Bu funksiya biznes istiqbolini iqtisodiy tadqiq etish bilan to'ldiriladi. Reklamaga tegishli funksiyani bajarish mijozlarni korxona va uning mahsuloti bilan tanishtiradi. Rejalashtirish funksiyasi kerakli miqdordagi tovarlarni kerakli vaqtda, kerakli miqdorda va maqbul narxda bo’ lishini kafolatlaydi. Mahsulotga xizmat ko'rsatish funksiyasining asosiy maqsadi (va ehtiyot qismlar bilan ta ’minlash) tovarlar ishlashini kuzatib borish va tovarlarni ko’plab ishlab chiqarishdan iborat. Tovarlarni taqsimlash bo’ yicha bajariladigan ftinksiyaning vazifasi mijoz tovarni qayerda sotib olishni xohlasa, o’sha yeiga yetkazib berish, mijozlarga ko'rsatiladigan xizmatlarga ketadigan xarajatlarni minimumga yetkazish va nihoyat marketings boshqarish funksiyasi hisob-kitob, nazorat va sotuv jarayonini, sur’atlarini, foyda miqdorini, budjetga muvofiq yaratiladigan zaxiralami tahlil qiladi, nosozliklarni bartaraf etadi. Funksiyalami bunday taqsimlash natijasida marketing bo'limi mudiri bevosita marketingni boshqarishga javob beradi. Funksional tashkiliy tuzilmaga ega bo’ lgan marketing bo’limi katta bo’lmagan

turdagi mahsulotlami ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun eng maqbuli hisoblanadi, bunda har bir funksional rahbar barcha ishlab chiqariladigan mahsulotlar bo'yicha funksional lozim bo'lgan xarajatlar va sifatni ta’minlagan holda o’z funksiyasini bajaradi. Tarkibni shakllantirishning ikkinchi turi bu mahsulotlar bo'yicha tarkibni shakllantirish korxona tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlarning turi juda ko'p bo'lsa yoki marketing strategiyalarida tafovut katta bo'lsa qo'llaniladi. Bu holda bo'limning ixtisoslashuvi tovarni mukammal bilishga, istiqbolli mijozlarga, yangi an ’analarga, raqobatga, foydani oshirish yo'llariga bog’liq bo’ladi. «Mahsulot» uchun javobgar shaxs belgilangan hajmda bir yoki bir nechta turdagi mahsulotlarni sotishga javobgar bo’ladi, shuning uchun u ma'lum mahsulot bo'yicha marketing rejasini ishlab chiqishi va reklama yordamida tovarlarni taqsimlash, narxlarni belgilash, upakovka va ishlab chiqarish hisobiga harakat dasturining muvaffaqiyatli bajarilishini kuzatib borishi lozim. Loyihalar va buyurtmalarga qaratilgan tarmoq tarkibi deb ataluvchi uchinchi toifadagi tarkib alohida ahamiyatga ega. Ma ’lumki, bir guruh sanoatning har xil tarmoqlaridagi buyurtmachilaming ehtiyojlari bir-biridan farq qiladi, shuning uchun ham marketingga yagona yondashuvning bo'lishi mumkin emas. Ammo tayanch mahsulot yoki uning turlarini yaratishga qaratilgan yo'1-yo'riq umumiy bo'lishi mumkin. Bunday holatda ishlab chiqarish va rivojlanishga tegishli funksiyalarni o'zaro ajratishning mazmuni yo'qoladi. Faqat marketing bo'limlari funksiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin. Agar buning iloji bo'lmasa, unda mahsulot bo'yicha boshqaruv tarkibini shakllantirish mumkin. Agar buyurtmachilar guruhlari katta bo'lmasa yoki ular orasidagi tafovut ham katta bo'lmasa, marketingga xizmat ko'rsatish markazlashgan holda amalga oshirilishi mumkin va faqat tovarlarni sotish va ularga xizmat ko'rsatish buyurtmachilar guruhlari bo'yicha taqsimlanishi mumkin. 5. Marketings boshqaruvchi organlarning tarkibiy tuzilishi Kompaniyalarda qo'llaniladigan boshqaruv tizimi to'rtta asosiy omillaiga bog'liq: kompaniyada ishlovchilarning soniga, boshqaruv maqsadlariga, kasb

mahorat darajasiga va muayyan mamlakatda qabul qilingan boshqaruv amaliyotiga. Faoliyat ko’ rsatayotgan kompaniyalar, tashkilot va korxonalarni ularda ishlayotgan xodimlaming soniga qarab uch toifaga bo’lish mumkin: • kichik kompaniyalar, xodimlar soni 40 nafargacha bo'ladi; • o'rtacha kompaniyalar, xodimlar soni 41 nafardan 250 nafargacha bo'ladi; • yirik kompaniyalar, xodimlar soni 251 nafardan yuqori bo'lgan. Kompaniyalarni ularda ishlaydigan xodimlaming soniga qarab guruhlarga bo'lish, ularda marketingni boshqarish tizimini shakllantirishning har xil bo'lishiga bog'liq. Kichik kompaniyalarda marketing xizmatini tashkil etish maqsadga muvofiq emas, ular ixtisoslashgan marketing xizmati ko'rsatuvchi kompaniyalarning xizmatidan foydala-nadilar. Juda bo'lmaganda kichik kompaniyalarda marketing bo'yicha shartnomalar tuzadigan va marketingga tegishli ishlarni olib boradigan marketolog lavozimini ta ’sis etish mumkin. O'rta va yirik kompaniyalarda mehnat taqsimoti va hokimiyat aniq amalga oshiriladigan marketing xizmati tashkil etiladi. Bu xizmatlarda alohida faoliyat yo'nalishlari aniqlanib, ular ma'lum bo'limlar va xodimlarga biriktiriladi. Hokimiyat bosqichlari va xodimlararo bo'ysinish qat ’iy ravishda belgilab qo'yiladi. Boshqaruv maqsadlari ham marketingni boshqaruv tizimini shakllantirishga ta ’sir ko'rsatadi. Agar boshqaruvning maqsadi sifatida marketing faoliyati olinadigan bo'lsa, unda marketingni boshqaruv tarkibi quyidagicha ko'rinishga ega bo'ladi: • kompaniya rahbariyati; • xodimlar xizmati; • marketing bo'limi; • moddiy texnika ta’minoti va sotib olish bo'limi; • ishlab chiqarish bo'limi; • transport bo'limi; • omborxona.

Kompaniyada uning faoliyatiga xos xususiyatlariga ko'ra boshqa bo'limlar ham tashkil etilishi mumkin, masalan, «mijozlar bilan ishlash bo'limi» va boshqalar. Kasb mahoratining marketingni boshqaruv tizimini shakllantirishga ta ’siri ham o'z-o'zidan ma'lum. Bozorga yo'naltirilgan firma, kompaniya o'z faoliyatini marketing asosida tashkil etishga majbur bo'ladi. Bu vaziyatda firmaning boshqaruv tarkibiga kiruvchi barcha bo'limlar bozor talablaridan kelib chiqib o'z faoliyatlarini marketing tamoyillari asosida olib borishlari lozim. Boshqaruv tizimini shakllantirishga muayyan mamlakatda qabul qilingan va shu mamlakat uchun odatiy bo'lgan boshqaruv amaliyoti ham ta ’sir ko'rsatadi. Shu munosabat bilan boshqaruv tizimlarini vertikal va gorizontal tizimlarga bo'lish mumkin. Vertikal boshqaruv tizimi O'zbekistonda ishlaydigan kompaniyalarga mansub. Bunday boshqaruv tizimi 10-rasmda keltirilgan shaklga ega. Vertikal boshqaruv tizimlariga quyidagilar hisoblanadi: • «Hokimiyat vertikali» tamoyiliga ko’ra bosh rahbardan iborat (bosh direktor yoki prezident) yuqori menejment darajasi, chiziqli menejment va ijrochilar darajasi mavjuddir. • Har bir boshqaruv darajasi, o’z navbatida yuqori va quyi darajalardan tarkib topgan: yuqori darajadagi menejer - bosh direktor yoki prezidentdan iborat, quyi darajadagi menejment - bosh direktor yoki prezidentning o'rinbo-sarlaridan iborat; tegishli ravishda chiziqli menejmentning yuqori darajasi - tarkibiy qismlar rahbarlaridan iborat, pastki darajasi - bosh mutaxassislardan tarkib topgan; va nihoyat ijrochilaming yuqori darajasiga xizmat ko'rsatuvchi xodimlar kiradi. • Strategik qarorlarni qabul qilish va butun mas’uliyatni to'laligicha o'zlariga top-menejment, ya’ni yuqori rahbarlar o'zlariga olganlar. • quyi darajalarga hokimiyat va vakolatlarning pasayishi bilan bog'liq bo'lgan vakolatlar beriladi. • Ijrochi tarkib faqat o'z vakolatlariga kiradigan hokimiyat va vakolatlarnigina amalga ' oshiradi. Gorizontal boshqaruv tizimi Amerika, Angliya, Germaniya, Italiya, Yaponiya

kompaniyalariga mansub. Boshqaruv tizimining gorizontal usulini namunaviy tizimi 11- rasmdakeltirilgan. Gorizontal boshqaruv tizimiga quyidagilar mansub: • sherikchilik va hamkorlik tamoyilini amalga oshirilishi, unda vakolat va mas’uliyatga barcha direktorlar va menejerlar, nafaqat bosh direktor, egalar; • bosh direktor faqat strategik qarorlar qabul qilish huquqiga ega - bu uning eng katta mas’uliyati hisoblanadi; • chiziqli direktorlar va menejeriarda mas’uliyat chegarasi mavjud, ular shartnomalarni faqat ma'lum miqdordagina tuzadilar. Kompaniya va uning bo'limlarining muvaffaqiyat qozonishi uchun yuqori darajadagi yoki o’ rta bo’g’in rahbarlarining ularga bo'ysingan xodimlarga ta’siri sezilarli bo'lishi lozim. Aynan shuning uchun u o'zining shaxsiy vakolatiga ega bo'lishiga harakat qilishi lozim. Rahbarning shaxsiy vakolatisiz va vaziyatga uning ta’sirisiz bo'limlaming ishi barbod bo'lishi mumkin. Rahbarning qadri va uning shaxsiy vakolatlarining yo'nalganligi uning shaxsiy xususiyatlari va xarakteriga, bilimiga, xulqiga bevosita bog'liqdir. Rahbar tomonidan o'zining shaxsiy vakolatlarini qay maqsadda va yo'nalishlarda ishlatishiga qarab, Yevropada ikki toifadagi rahbarlarni ajratib ko'rsatadilar. Agar rahbar kompaniyaning gullab yashnashini ta ’minlashga harakat qilsa va shu yo'lda o'zining shaxsiy vakolatlarini ishlatsa, bunday rahbar kompaniyaning strategik rahbari bo'lib hisoblanadi. Strategik rahbar uchun shaxsiy vakolat, awalo mas ’uliyat va shubhasiz o’z- o’zini qurbon qilish, shaxsiy maqsadlardan voz kechish deb hisoblanadi. Ikkinchi toifadagi rahbar o'zining hukmronligini o'rnatishga harakat qiladi va u yetakchi hamda yagona deb shaxsiy da ’vatini hisoblaydi. Bunday rahbarning faoliyat sabablari har xil bo'lishi mumkin, har doim korporativ maqsadlardan o’zga bo'lgan va uning shaxsiy hayoti bilan bog'liq bo'lgan bo'ladi. Marketing faoliyatini muvaffaqiyatli olib borish uchun quyidagi yo'l-yo'riqlar,

qoidalar tavsiya etiladi: • buyurtmachini yoki raqobatchini o'rganish va o'rganish natijalariga ko'ra hamkorlik qilish yoki raqobat kurashini olib borish; • kuch va mablag'larni to'g'ri taqsimlash, xarajatlarni qisqartirish; • boshqaruv tamoyillarini intizomga, yakka hokimlikka, bosqichlarga, boshqaruv funksiyalarini iloji boricha qisqartirishga, personalni muqobillashtirishga qo'yilgan talablar doirasida shakllantirish; • muammoli vaziyatlarda muammolarni xodimlar tomonidan yechish variantlarini ishlab qo'yish; • firmaning ichki holatini tahlil qilish; • kompaniyaning muqobil o'sishi va gullab yashnayotgan holatini tahlil qilish; • inqirozga uchragan vaziyatlarda rahbar o'zi shaxsan qarorlarni qabul qilishi va o'zining xatti-harakatlari oqibati uchun mas’uliyatni o'ziga olishi lozim. Yuqorida qayd qilib o'tilganidek marketingga tegishli ishlarni tashkil etishning bir nechta turlari mavjud: • funksional; • mahsulot bo'yicha; • tarmoq bo'yicha; • geografik; • segmentlar bo'yicha (xaridorga yo'naltirilgan). Funksional tamoyil bo'yicha tarkibni tashkil etish marketing faoliyatiga tegishli funksiyalar to'plami bo'yicha tizim shakllantiriladi: bozor konyunkturasini tahlil etish, tovar va baho siyosatini ishlab chiqish, bozor ulushini oshirish va boshqalar. Mahsulotlar bo'yicha boshqaruv tizimini shakllantirish bo'limlarini mahsulot turi bo'yicha shakllantirish asosida amalga oshiriladi. Masalan, yengil avtomobillar, yuk avtomobillar bo'limi, ehtiyot qismlar bo'limi va boshqalar. Mahsulot bo'yicha boshqaruv tizimini shakllantirish tovar mahsuloti turlari ko'plab ishlab chiqariladigan kompaniyalarda qo'IIaniladi. Tarmoq bo'yicha boshqaruv tizimini shakllantirish usuli bir xil tovarlarni ishlab chiqaruvchi sohalarda qo'IIaniladi. Masalan, avtomobilsozlik, yo'l qurilish

mashinalarini ishlab chiqarish tarmog'i va boshqalar. Boshqaruv tarkibini geografik tamoyiliga ko'ra tashkil etish marketing faoliyatini hududiy tashkil etilgan hollarda qo'IIaniladi. Bunda tarkibiy bo'limlar hududlar bo'yicha tashkil etiladi. Masalan, «O'zDEUavto» qo'shma korxonasi avtomobillarni sotish va marketing bo'yicha vakolatxonalarini Rossiya, Qozog'iston, Qirg'iziston, Latviya va boshqa davlatlarda tashkil etgan. Segmentlar bo'yicha boshqaruv tizimini shakllantirish ko'pincha mahsulotlar yoshlarga yoki o'rta, katta yoshdagi iste ’molchilarga mo'ljallangan bo'lsa, amalga oshiriladi. Tajriba shuni ko'rsatmoqdaki, marketing faoliyatini tashkil etish asta-sekin amalga oshirilmoqda va bu ish rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda marketing faoliyatining rivojlanib, borishida uchta bosqichni ko'rsatib o'tish mumkin. Marketing faoliyatini amalga oshirishning birinchi bosqichida firma reklama, sotuvni rag'batlantirish, mahsulotlarni sotish bo'yicha tezkor faoliyatni amalga oshirish bilan shug’ ullanadi. Birinchi bosqichda asosiy e’tibor mahsulotni sotishga qaratiladi. Ikkinchi bosqichda tovarlami sotish bilan bog’liq funksiyalar sezilarli darajada kengay-tiriladi. Sotuv doirasida quyidagi funksiyalar bajariladi: tezkor savdoni tashkil etish; reklama; sotuvni rag'bat-lantirish; bozomi tadqiq etish; mahsulot va mijozlarga xizmatlar ko'rsatish; sotuvni rejalashtirish; tahlil qilish va nazorat; talabni taxmin qilish, kvota va hududlarni taqsimlash. Rivojlanishning uchinchi bosqichida firmani boshqarish tarkibida marketing faoliyatiga tegishli barcha ishlaming bajarilishini ta ’minlovchi marketing bo'limi tashkil etiladi (12-rasm). Rasmdan ko'rinib turibdiki, uchinchi bosqich marketing faoliyatiga to'laligicha o'tish bilan xarakterlanadi. Hozirgi paytda O'zbekistonda faoliyat ko'rsatayotgan firma, kompaniyalar ham ichki ham tashqi bozorlarga o'z mahsulotlarini olib chiqib sotayaptilar. Shuning uchun tashqi bozorlarga kirish, ularda o'z o'rnini topish jarayonini ko'rib chiqish muhim ahamiyatga ega. Ko'pchilik firma, kompaniyalar xalqaro miqyosda marketing faoliyatini tashkil qilish uchun eksport bo'limini ochishadi. Sotuv hajmining va o'zlashtirilgan tashqi

bozorlar sonining ortib borishi va shu munosabat bilan firma faoliyatining murakkablashib borishi tufayli eksport bo'limi keyinchalik boshqa tashkiliy tarkibga o'zgartiriladi. Hozirda jahon tajribasida xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi firmalaming korxonani boshqarishning to'it xil tarkibi qo'llaniladi: xalqaro, global, multimilliy va transmilliy tashkilotlari. Xalqaro miqyosdagi marketing faoliyatini olib borish. Bu toifa ikki va undan ortiq mamlakatlar bozorida faoliyat yuritadigan firma, kompaniyalarga mansubdir. Bu holda menejment falsafasining asosi boUib kompaniyaning xorijda amalga oshiriladigan barcha operatsiyalari ichki bozorda olib boriladigan tayanch operatsiyalariga qo’ shimcha deb hisoblanadi. Xodimlar bo'limi • kvotalarni taqsimlash • Zaxiralarni nazorat etish • Tovarlami yetkazib berish • Sotuv ishlari bo'yicha boshqaruvchi • Tezkor savdo xodim-larini boshqarish va savdoni tashkil etish • Sotuv bilan bog'liq bo'lgan barcha ishlarni boshqarish, hujjatlar harakati, tovarlar va mijozlarga xizmat ko'r satishni tashkil etish 12-rasm. Marketing rivojlanishining uchinchi bosqichida marketing faoliyatini tashkil etishning namunaviy sxemasi. Xorijda tashkil etilgan firmalar bir-biri bilan muvofiqlashtirilgan tarkibni tashkil etib, ulaming har biri o’ zining mablag'iga, resurslariga, majburiyatlariga va strategiyasiga ega, lekin ular ustidan umumiy nazorat markaziy ofis tomonidan amalga oshiriladi. Rasmiy boshqaruv rejalashtirish va boshqaruv tizimi tufayli bosh ofis bilan filiallar orasida yaqin aloqalar vujudga keladi. Xalqaro miqyosda marketing faoliyatini olib borish tuzilmasi 13-rasmda keltirilgan. Har bir filialni boshqaruvchi rahbar, uning o’ rinbosarlari, buxgalteriya, moliya, marketing, xodimlar xizmatlari tashkil etiladi. Xodimlar soni filialning katta-

kichikligiga qarab har xil bo’ladi. Bosh firma + ~^--- —-^ Filial-1 Filial -2 Filial -N Filialni boshqaruvchi Filialni boshqaruvchi Filialni boshqaruvchi 13-rasm. Xalqaro miqyosda marketing faoliyatini boshqarish. Global miqyosda marketing faoliyatini olib boruvchi tuzilma Bu holatda boshqaruv falsafasi • shundan iboratki, unda barcha xorijiy operatsiyalar birlashgan global bozomi ta’minlovchi tizim sifatida qaraladi. Asosiy tashkiliy birlik bo’lib ko’pchilik strategik vositalar, resurslar, asosiy majburiyatlar va strategiyalami boshqaradigan markaziy yadro hisoblanadi. Bu markaz resurslar, qarorlar va axborotlar ustidan operation nazorat olib boradi. MultimiUiy miqyosda marketing faoliyatini olib boruvchi tuzilma MultimiUiy mentalitet shu bilan xarakterlanadiki, uning nuqtayi nazari bo'yicha xalqaro miqyosda faoliyat olib borish bir-biri bilan bog’ liq bo'lmagan biznes portfeli sifatida talqin etiladi. Bu tuzilmada ko'pchilik vositalar, majburiyatlar va qarorlar xorijiy tuzilmalar tomonidan mustaqil ravishda boshqariladi. Nazorat bosh ofis bilan norasmiy munosabatlar va oddiy moliyaviy boshqaruv organlari orqali olib boriladi. Transmilliy tuzilma Bunday tashkiliy shaklni umumiy strategiyani ishlab chiqish sohasidagi muvofiqlashtirish va kooperatsiyaning kompleks jarayoni sifatida ifodalash mumkin. O'zaro bir- birlari bilan bog’ liq bo'lgan tashkiliy birliklar, butlovchilar, mahsulotlar, moddiy, insoniy va axborotlar resurslarini biridan ikkinchisiga o'tkazish orqali birlashtiriladi. Transmilliy tuzilmalar atrof-muhitga ta’sir ko'rsatishga harakat qiladi. Bu hoi global miqyosda integrallashuv an’analarida hamda milliy miqyosda tezkor e’tibor berish qobiliyatida o'z aksini topadi. Xalqaro marketing faoliyatini markazlashgan va nomarkazlashgan

shaklda olib borish Xalqaro miqyosda marketing faoliyatini olib borish usulini tanlashning asosiy omili bo'lib, global miqyosda integrallashishni zamr qiladigan (markazlashtirish) va regio nal darajada e ’tibor qaratishga qobillik (nomarkazlashtirish) o'rtasidagi munosabatni baholash hisoblanadi. Markazlash- tirilgan tuzilma ishlab chiqarishning miqyosi ortishi tufayli samaradorlikka olib keladi, taqsimlash bo'laklarini hosil

qiluvchi vositachilaming marketing faoliyatini integratsiya-lanish xarakterini ta ’minlaydi va iste’molchilarning geografik aspektida harakatchanligini oshiradi. Harakatlarni yuqori darajada muvofiqlashtirish tovar formulasida reklama kompaniyasini olib borishda, tovar etiketlarini bezashda va tovarlarni markirovkalashda hamda baholami o'rnatishda har xil tartibsizliklami chetlab o'tish imkonini beradi (lekin shuni esda tutish lozimki, haddan tashqari markazlashtirish «bizning ixtiro emas» degan sindromga olib kelishi mumkin). Bu shundan iboratki, bir mamlakat menejerlari boshqa mamlakatlarda muvaffaqiyatli sotilgan tovarlarni o'z mamla-katlarida muvaffaqiyat sari yo’naltirishni xohlamaydilar yoki xorijda yaxshi qabul qilingan reklamani o’z mamlakatlarida yetarli darajada qo’llab-quwatlamaydilar. Nomarkazlashtirish ayrim regionlardagi iste ’molchilarning xohish va istaklariga maksimal darajada mos tushadigan tovarlarni ishlab chiqarishga yordam beradi. Nomarkazlashgan sharoitda qarorlar bevosita iste’molchilar fikridan kelib chiqib, qabul qilinganligi uchun yangi imkoniyatlar paydo bo'lganda e’tibor qaratish tezligi markazlashtirilgan tuzilmaga qaraganda tezroq bo'ladi. Qarorlar lokal darajada qabul qilinganligi uchun nomar kazlashgan usulda davlat idoralari va savdo tashkilotlari bilan bo'ladigan munosabatlar ishonchli xarakterga ega bo'ladi. Marketing faoliyatining tashkiliy shakllari Marketing tarkibining tashkiliy tuzilmasi o'zida marketing rejalari va strategiyalari amalga oshiriladigan muhit jarayonini ifoda etadi. Ayrim firma, kompaniyalar maxsus marketing bo'limlariga umuman ega emas. Umuman olganda, marketing tuzilmalari funksional, tovarlarga ixtisoslashgan, bozorga yo'naltirilgan yoki matritsa shaklidagi tuzilmalari bo'lishi mumkin. Marketing bo’ Iimi tashkil etilmagan kompaniyalarda marketing faoliyatini olib borish Bunday holat O'zbekistonda keng tarqalgan. O'zlariga ortiqcha xarajatni ep ko'rmagan kichik kompaniyalar, o'z faoliyatida ishlab chiqarishga yoki moliyalami boshqarishga yo'naltirilgan tashkilotlar (banklar), marketingdan chetda tu- radigan,

marketingning foyda keltirishiga shubha bilan qaray- digan kompaniyalar (O'zbekiston avtomobU va daryo trans- porti agentligi, «O'zavtoyo'1» davlat aksionerlik kompaniyasi, «Toshshahartransxizmat» hissadorlik uyushmasi va boshqalar). Kichik kompaniyalarda rahbar ko'p hollarda mulk egasi marketingga tegishli ayrim funksiyalanii, ya ’ni mijozlar bilan aloqalarni rivojlantirish, bozor bilan aks aloqani ta’minlash va tovarni ishlab chiqarish masalalari bilan shug'ullanishi mumkin. Yirikroq kompaniyalarda, an’anaviy funksional tuzilmalardan foydalanuvchi (ishlab chiqarish, moliya, xodimlar va sotish) yuqorida keltirilgan marketing masalalari, masalan, mijozlar bilan aks aloqalar, sotuvni taxmin qilish, mavjud bo'limlar tomonidan, xususan sotuv bo'limi tomonidan bajarilishi mumkin. Firma, kompaniyalarda marketing xizmatining mavjudligi ularning marketingga yo'naltirilganligini kafolatlamaydi. Yuqorida qayd qilinganidek, marketing xizmatlari ko'p hollarda faqat ayrim marketing funksiyalarinigina bajaradilar va mijozlar bilan ishlashda asosiy qarorlarni qabul qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Marketingni butun kompaniya bo'ylab keng tarqalgan hodisa sifatida qaramoq kerak. Marketing bu marketing xizmatiga yuklangan tor doiradagi funksiyalar emas. Yuqorida ta’kidlanganidek, marketing keng qamrovli, ko'p qirrali, murakkab, jiddiy faoliyatdir. Marketing tuzUmasini fimksional asosda tashkU etish Kichik kompaniyalarning rivojlanib borishi bilan rasmiy marketing tuzilmasi ularda sotuv bo'limi doirasida tashkil etiladi. Marketing xizmatining muhimligini tushunib borilgan sari va kompaniyaning kengayishi tufayli marketing unda muhim o’ rin egallay boshlaydi. Shu munosabat bUan kompaniyada marketing bo'yicha menejer lavozimi ta’sis etilishi mumkin. Keyinchalik marketingga tegishli ishlar ortib borgan sari marketing departamenti tashkil qilinib, uning direktori lavozirrri ta’sis etiladi Agar marketing departamenti direktori lavozimiga sobiq sotuv bo'yicha mutaxassis tayinlansa, bunda kompaniyaning ishbilarmonlik falsafasi sezilarli darajada o'zgarmasligi mumkin: bunda marketingga sotuvni qo'llab turuvchilik

vazifasi yuklab qo'yilishi ehtimoldan holi emas. Alternate qaror bo'lib firmada fiinksional tarkib tuzilishi mumkin va bu tuzilmada ijrochi direktor rahbarligida marketing va sotuv bo'yicha direktorlar faoliyat ko'rsatishlari mumkin. Bu tuzilmada uchala direktorlar bir maqomga ega bo'lganliklari uchun har bir ishning ustuvorligi oxir oqibatda ular orasida kelishmovchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Bu holatda bo'limga rahbar etib marketing bo'yicha direktomi tayinlash maqsadga muvofiq bo'ladi, chunki, aynan u marketing strategiyasini amalga oshirishda yetarlicha ta ’siiga ega bo'lib, bu yerda sotuv marketing kompleksining elementlaridan biri sifatida qaraladi. Funksional yo'naltirilganlik masalalarni ixtisoslashganlik ko'rinishida va vazifalami aniq belgilash orqali ma'lum miqdordanafkeltiradi. Lekin tovar assortimentining kengayib borishi, faoliyat ko'rsatiladigan bozorlar sonining ortib borishi bilan tarkib kattalashib, ayrim tovarlar va bozorlarga kam e ’tibor qaratiladigan bo'lib qoladi, chunki hech kirn ma'lum bozor yoki tovar bo'yicha to'la javobgarlikka ega emas (2-jadval). Marketing va sotuv orasidagi potensial konflikt Soha Sotuv 2-jadval Maqsad - lar Qisqa muddatda sotish Marka bozorni uzoq muddatda Marketi ng tadqi- Iste ’molchilar savdo bilan shaxsiy munosabatlartajriba Marketing tadqiqotlari to'g'risida hisobotlarBahoni belgilas h Sotuv hajmini maksi- mallashtirish maqsadida narxlarni Baho tovar o'rnini belgUash strategiyasi asosida belgilanadi. Chegirmalar tizimi Marketi ng xarajatla ri Maksimal resurslar savdo xodimlarini qo'llashga O'z ichiga har xil aloqa vositalarini oladigan.

Tovarla mi muvafFa - qiyatlar sari Sotuvga tegishli adabiyotlar, bepul sovg'alar, iste ’molchilar uchun namunalar, ishbilarmonlik O'z ichiga reklama, sotuvni rag'batlantirish va omma bilan aloqalami oladigan uyg'unlashtirilgan, Tovarga ixtisoslashgan marketing tnzilmasini tashkil etish Ayrim tovarlarga yetarli e ’tibor qaratish ko’pchilik kompaniyalarni marketing faoliyatida tovarga ixtisoslashgan tashkiliy tarkibga o’tishga majbur qildi. Masalan, 1992-yili «Nestle» kompaniyasi funksional tizimdan tovarlami boshqarish tizimiga o'tgan. Umumiy tarkib tovarlar bo’yicha menejerga tovar kategoriyasi doirasida (misol uchun pivo, shampun) bir guruh markalar ustidan nazorat olib borish imkonini beradi, lekin markalar bo'yicha menejer esa xuddi shu tovar kategoriyasi doirasida aniq markalar uchun javobgarlik olib boradi (15- rasm). Ulaming asosiy roli bo'lib o'zlarining markalarini boshqarishga tegishli bo'lgan biznes jarayonni muvofiq-lashtirib turishdan iborat. Bu uhmi reklama agentliklari, tovarlami muvaffaqiyat sari yo'naltiruvchi va marketing tadqiqotlari olib boruvchi agentliklar bilan hamda firma ichida tegishli funksional tarkiblar bilan ishbilarmonlik aloqalarigajalbqiladi.

Bu holatda markalar bo'yicha menejerlar o'zlarining markalari muvaffaqiyati uchun javobgar bo'lib qoladilar-u, lekin boshqa funksional sohada (sotuv, ishlab chiqarish va ilmiy tadqiqot, loyiha) yetarli vakolatlarga ega bo'lmagan-liklari uchun o'z qarorlarini oxirigacha yetkaza olmaydilar. Ular o'z markalarining muxtor vakillari sifatida harkat qilib, savdo xodimlaridan kerakli qo'llashga erishib reklama va sotuvni rag'batlantirish yordamida mijozlar va savdo xodimlari bilan hamkorlik qilish uchun yetarli darajada marketing fondlarini undirishga harakat qiladilar. Tovarga ixtisoslashgan tuzilmaning afzalligi shundan iboratki, unda har bir marka uchun uyg'unlashtirilgan marketing kompaniyasini rivojlantirishga katta e ’tibor qaratiladi. Bunda javobgarlikni taqsimlash shuni bildiradiki, unda menejerlar bozordagi va texnologik muammolarga funksional mutaxassislar guruhiga qaraganda tezroq reaksiya ko’ rsatadilar. Bu tizimning qo'shimcha afzalligi yosh rahbarlarni sifatli o'qishini ta’minlash hisoblanadi, chunki ularga har xil sohadagi ishbilarmonlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi keng doiradagi mutaxassislar bilan aloqa qilishga to’g’ri keladi. Bozorga yo'naltirilgan boshqaruv tuzilmasini tashkil etish Kompaniya o’ z tovarlarini har xil bozorlarda sotsa, bu holatda marketing faoliyatini tashkil etish bozorga yo'naltirilgan deyish mumkin (16-rasm). Bunda markalar bo'yicha menejerlardan farqli o'laroq bozorlar bo'yicha menejerlar o'z harakatlarini ko'proq aniq bozorlarni o'rganish va undagi ehtiyojni qondirishga yo'naltiradilar. Xuddi shunday tarzda savdo xodimlari ham yo'naltiriladi. Ayrim hollarda bir yo'la ham bozorga, ham tovai^a yo'naltirilgan toifadagi tashkiliy tuzilmani qo’ llash maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin. Masalan, «Filipps» kompaniyasida ilgarigi markalar va tovarlarga ixtisoslashgan tarkibiy tuzilma o’miga, yangi tuzilmaga, ya’ni marketingni boshqarishni har xil taqsimlash kanallari orqali amalga oshirishga o’tildi. Kompaniyada tovarlar bo'yicha menejerlar hamon mavjud, lekin ular endi bozor talablariga javob beradigan loyihalarga javobgarlik qiladilar. Darvoqe, yangi direktorda sotuvni va

merketingni boshqarish fimksiyalari birlashtirilib e’tibor bozor tomoniga qaratildi. Ilgari «Filipps» kompaniyasining u yoki bu tovarlarga javob beruvchi savdo xodimlari shu tovarlar bilan bozorlarda chakana savdo qiluvchilarga xizmat ko'rsatar edi. Endi esa keng tarmoqli savdo olib boruvchi, mustaqil savdo qiluvchi va pochta orqali tovarlarga buyurtma beradigan taqsimlash shakllariga xizmat ko'rsatadigan savdo brigadalari tashkil etildi. Savdoning iste ’mol bozoriga o’tkazgan ta’siri nafaqat «Filipps» kompaniyasini, balki boshqa ko’plab kompa-niyalarni ham o’zlarining marketing xizmati tarkibiy tuzilmasini qayta ko’rib chiqishga majbur qildi. Bu o’z yo'lida yirik chakana savdo firmalariga xizmat ko'r-satuvchi marketing savdo brigadalarining paydo bo'lishiga olib keldi. Bozorga yo'naltirilgan tarkibiy tuzilmaning afzalligi shundaki, unda mijozlarning xos xususiyatli ehtiyojlarini qondiradigan va iste ’molchilarning ehtiyojini qondiradigan yangi tovarlarni ishlab chiqarishga qaratilgan yangi imkoniyatlar paydo bo'ldi. Mijozlar ehtiyojini qondirishga yo'naltirilgan kom paniyada marketing konsepsiyasi yuzaga chiqadi. Agar kompaniya ko'p segmentlarda raqobatlashsa, bu hoi resurslarning yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin. Marketing boshqarishning matritsali tuzilmasi Keng assortimentda tovarlarni ishlab chiqaruvchi va ularni har xil bozorlarda sotuvchi kompaniyalar uchun marketingni boshqarishning matritsali tuzilmasi eng to'g'ri keladigan tuzilma hisoblanadi. Marketing faoliyatining ham tovar, ham bozor aspektlarini qamrab olish uchun bu tarkibda tovar va bozor bo'yicha menejerlar lavozimlari ko'zda tutilgan (17-rasm). Matritsali marketingni boshqarish tuzilmasi o'z shakli bo'yicha to'rni eslatadi. Tovarlar bo'yicha menejerlar o'z tovarlarining sotilishiga va foyda uchun javob beradilar, tovarlarga bog'liq bo'lgan texnologik ishlanmalar ustidan nazorat olib boradilar. Bozorlar bo'yicha menejerlar har bir bozor segmentidagi mijozlaming iste ’mol talablariga o'z diqqatlarini qaratadilar. Tizimning samarali ishlashi uchun ikkala guruh menejerlari tomonidan

qarorlami qabul qila olishlari uchun mas ’uliyatni aniq taqsimlash lozim bo'ladi, aks holda guruhlar orasida kelishmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, tovarlarga narx belgilash bo'yicha qarorlami kirn qabul qilishi kerak? Agar bozor bo'yicha menejer ayrim mijozlaming xos talablarini to'laroq qondirish maqsadida taklif etilayotgan tovar assortimentini kengaytirishni talab qilib qolsa, bu holda qo'shimcha xarajatlaming maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qilishga kirn mas’ul hisoblanadi? Qaysi tamoyillar asosida savdo xodimlarining faoliyati tashkil qilinishi lozim: tovarlarga yoki bozorga yo'naltirilgan shakldami? Undan tashqari marketing faoliyatini matritsali shaklda tashkil qUish resurslar bo'yicha nihoyatda tejamkor emas. Shunday bo'lsa ham, ikki tomonlama ixtisoslashish ham tovarlarni, ham bozorlarni sinchkovlik bilan tahlil qilib turish imkonini beradi va buning hisobiga mijozlaming ehtiyojini to'laroq qondirish mumkin bo'ladi. Tovar bo'yicha menejer Tovar bo'yicha menejer Tovar bo'yicha menejer Ishlab chiqarish sohasida bozor Ta ’lim sohasidagi bozor Moliya bozori sohasidagi 17-rasm. Marketing faoliyatini boshqarishning matritsa shakli. Marketing faoliyatini tashkil qilish va uni amalga oshirish shaksiz bir - biri bilan chirmashib ketadi va birgalikda marketing bo ' yicha menejerlarning kundalik faoliyatiga birgalikda ta ’ sir ko ' rsatadi .

Adabiyotlar: 1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: О‘zbekiston, 200 9 . – 40 b. 2. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3 - T.: Adolat, 2004 . – 7-9 b. 3. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart. 4. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining Farmoyishi. 2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b. 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun. 6. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005,15 iyun. 8.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora- tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5

O'xshashlar

Firma nazariyasi

Innovatsion loyihalar korxona (firma)ning rivojlanishi manbai va uslublari sifatida

Marketing menejmenti

Marketing tadqiqotlari

Innovatsion marketing