Marketing – biznes rejasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketing – biznes rejasi

Yuklangan vaqt:

22.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.8818359375 KB

Ko'chirib olish

Marketing – biznes rejasi Reja: 1. Marketingni rejalashtirishning obyektiv zarurligi va ahamiyati. 2. Marketing biznes-rejasining me’yoriy negizi. 3. Ehtiyojlarni aniqlashning progressiv usullari. 4. Marketingda tezkor rejalashtirish.

1. Marketingni rejalashtirishning obyektiv zarurligi va ahamiyati Marketing faoliyatini rejalashtirish tovarlarga bo’lgan ehtiyojni, barcha mavjud moddiy resurslarni aniqlashni, talab va taklifni rejalashtirishni va tovarlarni iste’molchilarga o’z vaqtida va to’liq yetkazib berishni, moddiy resurslardan to’la va tejab-tergab foydalanish va hokazolarni o’z ichiga oladi. Tovarlarga bo’lgan ehtiyojni rejalashtirish o’z navbatida ish turiga doir ayrim materiallarning kerakli miqdorini hisoblash, ularga bo’lgan ehtiyojni texnikaviy- iqtisodiy jihatdan asoslab berish, tovarlarga bo’lgan ehtiyoj rejalarini tuzib, tegishli korxonalar va savdo tashkilotlariga topshirish, bu rejalarni himoya qilish kabilarni o’z ichiga oladi. Ehtiyoj rejalari mahsulot birligiga material sarf qilish normalari asosida tuziladi. Marketing bo’limi va guruhi rejalashtirish bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar bilan birgalikda moddiy resurslarni aniqlaydi va hisobga oladi. Bunda ular davriy hisobotlar va mavjud moddiy resurslarni inventarizatsiya qilish materiallariga asoslanib ish ko’radi. Tovarlarni iste’molchilarga sotish rejalashtirilayotganda iste’mol qilinmay qolgan materiallar, davlat buyurtmalari, ichki imkoniyatlardan foydalanish to’g’risida topshiriqlar va materiallarga berilgan talabnomalar hisobga olinadi. Tovarlar ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga o’z vaqtida va to’la yetib borishini rejalashtirish maxsus talabnomalarni solishtirishni, ularni bajarish uchun tovarlarni yetkazib beruvchilariga topshirishni, materiallar yetkazib berish hajmi va muddatlarni belgilashni, qanday transport vositalari bilan tashishni va sotish shakllarini belgilashni hamda tovarlarni omborlarga keltirishni o’z ichiga oladi. Tovarlarni to’g’ri va tejab-tergab sarflashni rejalashtirish xom ashyo, materiallari va yoqilg’i sarfini normallashtirishni, uskunalar, mashina va mexanizmlardan foydalanish ko’rsatkichlarini belgilashni, shuningdek, moddiy resurslarni sarflash va asosiy fondlardan foydalanish ustidan nazorat qilishni ko’zda tutadi. Marketing quyidagi prinsiplar asosida rejalashtiriladi: Milliylik prinsipi: marketing biznes-rejalari, avvalo, hukumat siyosatini aks ettiradi. Siyosiy rahbarlikni xo’jalik rahbarligidan ajratib bo’lmaydi, ular bir butun rahbarlikdir. Bu prinsip xo’jalik vazifalarini hal etishda prinsipiallikni va davlat manfaatlari nuqtayi nazaridan yondoshishni talab qiladi. Milliylik prinsipi marketingda, mahalliychilik, millatchilik va qarindoshchilikka mutlaqo yo’l qo’ymaydi. Yetakchi bo’g’in prinsipi. Hukumat har bir rejalashtirish bosqichida eng muhim xo’jalik vazifalarini ilgari suradiki, milliy iqtisodiyotning yanada yuksalib borishi va respublika iqtisodiyotining mustahkamlab borishi va o’sha vazifalarning bajarilishiga bog’liqdir. Bu vazifalar hamma bosqichlarda ham bir xil bo’lmaydi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o’tishning shu kundagi bosqichida marketing biznes- rejasi bozorni, eng avvalo, iste’mol buyumlari bilan to’yintirish, sanoat korxonalarini esa eng yangi texnika va texnologiya bilan va umuman iqtisodiyotimizga bu muammolarni tezroq hal etish uchun ko’plab chet el investitsiyalarni jalb qilishga yo’naltirmog’i lozim. Yaqin kelajakda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy yo’nalishi ishlab chiqarishning progressiv va

iqtisodiy jihatdan samarali tarmoqlarini tez sur’atlar bilan o’stirishga qaratilishi ko’zda tutilmoqda. Marketing biznesrejalarida ana shu yetakchi bo’g’inlarni birinchi navbatda ta’min etishni ko’zda tutishlari zarur. Ilmiy-texnika jihatdan asoslanganlik prinsipi. Bu – fan va texnika yutuqlarini hisobga olish demakdir. Bu prinsip obyektiv iqtisodiy qonunlarni bilishni, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun talab va ehtiyojlarni hisobga ola bilishni taqozo qiladi. Marketing biznes-rejalari real bo’lishni, texnika yangiliklari, progressiv normalar qo’llashni talab qiladi. Marketing biznes-rejalari hozirgi davrning iqtisodiy qonunlari asosida tuzilishi lozim. Marketing biznes-rejalarining ilmiy asoslanganligi ko’p jihatdan ularning iqtisodiy-matematik modellar va usullar hamda kompyuter, hisoblash texnikalaridan foydalanib tuzilishiga bog’liqdir. Marketingning biznesrejasini tuzishda yuqorida qayd qilingan prinsiplardan tashqari demokratik sentralizm va boshqa prinsiplarga ham asoslaniladi. Marketing biznes-rejasi milliy iqtisodiyot biznes-rejasining muhim va ajralmas tarkibiy qismidir. Marketing biznes-rejalarini barcha korxonalar, qurilish tashkilotlari, vazirliklar, idoralar tomonidan va respublikamizning markaziy rejalashtirish organlari ham tuzadi. Demak, marketing biznes-rejalari milliy iqtisodiyotning barcha tarmoq va bo’g’inlarida tuziladi. Marketing biznes-rejalari taqsim qilinadigan mahsulot nomenklaturasining amal qilish muddatlari, ko’lami va rejalashtirish davriga qarab bir qancha turga bo’linadi. Amal qilish davriga qarab, ular perspektiv va joriy rejalarga, joriy rejalar o’z navbatida yillik, chorak va oylik rejalarga bo’linadi. Amal qilish ko’lamiga qarab, marketing rejalari: respublika, tarmoq, korxona va sof marketing korxonasi biznes-rejalariga bo’linishi mumkin. Perspektiv marketing biznes-rejalari, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ular faqat ayrim ko’rsatkichlar bo’yichagina tuziladi. Bunda uzoq muddatga mo’ljallangan tovarlar, resurslarning muhim turlari bo’yicha sarflash normalari va ularga bo’lgan ehtiyoj butunicha taxminiy tarzda korxonalarda va tashkilotlarda hisoblab chiqiladi. Respublika, rayon va ayrim xo’jaliklar bo’yicha, muhim tovarlar bo’yicha moddiy balanslar tuziladi. Bu balanslar perspektiv rejalarni ishlab chiqish maqsadida tuzilib, bu rejalar moddiy resurslar bilan asoslanadi. Yillik marketing biznes-rejalari joriy rejaning bir qismi bo’lib, ularda tovarga bo’lgan ehtiyoj va bu ehtiyojni qoplash manbalari kelgusi yil uchun aniqlanadi. Bu rejada jismoniy shaxslar, asosiy va yordamchi xo’jaliklarning, shuningdek, ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan sohalarning ham ehtiyojlari ko’rsatiladi. Chorak va oylik marketing rejalari, yuqorida keltirilgan perspektiv va yillik rejalardan ko’p jihatdan ajralib turadi. Ular faqat quyi marketing tashkilotlari va korxonalarida tuziladi. Bu rejalar tovarlarning ko’rsatilgan nomenklaturasi bo’yicha tuziladi. Respublika marketing biznes-rejalari tovarlarni ichki va tashqi bozorda sotishni, eksport va import rejalarini tuzishni, marketing budjetini aniqlashni, tarmoq rejalari esa shu vazirlik va idoralarga qarashli korxona va tashkilotlarning tovarlarini sotishni o’z ichiga oladi. Zavod-fabrika rejalari har bir korxonada tuziladi. Korxonada marketing rejasi, avvalo, tovarga bo’lgan ehtiyojning homaki,

dastlabki hisob-kitoblarga asoslanib ishlab chiqiladi, chunki qat’iy reja tuzish uchun ishlab chiqarish va kapital qurilishning hajmi hali tasdiqlanmagan bo’ladi. Marketing biznes rejalari milliy iqtisodiyot rejasi va korxonalardagi biznes- rejaning hamma qismlari bilan chambarchas bog’langandir. Masalan, ishlab chiqarish dasturi bilan marketing biznes rejalari bir-biri bilan, ayniqsa, uzviy bog’langandir. Ishlab chiqarish dasturi moddiy resurslarga bo’lgan ehtiyojni belgilab beruvchi boshlang’ich hujjatdir. Ko’pgina korxonalarda ishlab chiqarish dasturi rejalashtirilayotganida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini yaxshilash rejasi ham ishlab chiqiladi. Bu reja ham marketing rejasida o’z aksini topishi kerak. Marketing biznes rejasi yangi texnikani qo’llanish (texnika taraqqiyoti, mehnat unumdorligini oshirish) rejalari bilan ham bog’liq. Yangi texnikani rivojlantirish rejasi marketing biznes-rejasi bilan ikki tomonlama bog’liqdir: birinchidan, yangi texnikani rivojlantirish ishi ma’lum moddiy xarajatlarni talab qiladi; chunonchi tajriba o’tkazish maqsadida yasaladigan namunalarga har xil materiallar ishlatiladi. Bu materiallar marketing biznes- rejasida albatta aks ettiriladi; ikkinchidan, marketing biznes-rejasi tuzilayotganida texnika taraqqiyotining sarflash normalariga ta’siri va shu munosabat bilan sotiladigan, talab qilinadigan yoki resurslar miqdori hisobga olinadi. Marketing biznesrejalari mahsulot tannarxi rejalari va moliyaviy rejalar bilan ham uzviy bog’langan. Marketing organlari mahsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etuvchi ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlab, mahsulot tannarxining kamayishiga va foydaning ko’payishiga ta’sir etadi. Bu hol marketing biznesrejasida o’z aksini topadi. Bunda biz material sarflash normalarini pasaytirish, materiallar, yonilg’i va hokazolarni tejab-tergab sarflash topshiriqlari haqida fikr yuritmoqdamiz. Marketing biznes-rejasining moliyaviy reja bilan bog’liqligi quyidagilardan iborat: korxonalar ko’pincha mavsumiy va boshqa zapaslar uchun bankdan qarz oladi, bu qarzlar ularning moliyaviy rejalarida aks ettiriladi. Aylanma mablag’lar normasi xomashyo materiallar va yoqilg’i zapasi normasiga va boshqa normalarga bog’liqdir. Bu normalarning hammasi marketing rejasida o’z aksini topadi. 2. Marketing biznes-rejasining me’yoriy negizi Har qanday reja, shu jumladan, marketing biznes-rejasi ham o’zining ilmiy jihatdan yuksak darajada asoslangan normativ negiziga ega bo’lgan taqdirdagina uning rejasi haqqoniy va progressiv bo’lishi mumkin. Normativlar rejalashtirish uchun zarur bo’lgan normalar yig’indisi bo’lib, ular asosida hisob-kitoblar qilinadi, xo’jalik aloqalari o’rnatiladi, shartnomalar tuziladi, mahsulotlar sotiladi yoki keltiriladi va hokazolar. Marketingda qo’llaniladigan normativlarni quyidagicha turkumlash mumkin: Marketing organlari ana shu normativlar asosida ish yuritadilar. Quyida shu normativlarning ayrimlariga qisqacha izoh berib o’tamiz. Davlat ishlab chiqarish korxonalari va birlashmalari haqidagi nizomda marketingni tashkil qilish va rejalashtirish haqida yo’l-yo’riq ko’rsatilgan bo’lib, har bir korxona va birlashmalar o’zlarining marketing faoliyatini ana shu ko’rsatmalar asosida amalga

oshiradilar. Marketing organlari haqidagi nizomda, ularning ish faoliyatlari to’liq va har taraflama belgilab berilgan. Mahsulotlarni sotish haqidagi nizomda mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar bilan iste’molchilar o’rtasida tuziladigan shartnomalarni tuzish tartibi va muddatlari, reja va iqtisodiy asoslari, har ikkala tomon uchun belgilangan sifat, komponentlilik va hokazolar ko’rsatiladi. Bu hujjatda mahsulotlarning hisobkitob tartibi, tomonlarning shartnomalarni buzganligi uchun moddiy javobgarlik darajasi miqdori va hokazolar ko’rsatiladi. Mahsulotlarni yetkazib berish haqidagi nizomda aks ettirilgan ko’pgina qonun- qoidalar umumiy xarakterda bo’lgani sababli, mahsulotlarning o’ziga xos xususiyatlari, ularni yetkazib berish bo’yicha alohida shartlar (qabul qilish, ortish- tushirish, hisob-kitoblar, o’rash va muhofaza qilish kabilar) mahsulot yetkazib berishning alohida shartlarida o’z ifodasini topgan. Shuning uchun ham mahsulotlarning bu turlari bo’yicha alohida shartlar belgilanadi. Mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berishda transportning ahamiyati juda kattadir. Shuning uchun ham marketing organlari yuklarni tashish tartibi va qoidalari haqida mufassal bilimga ega bo’lmoqlari lozim. Ular «O’zbekiston temir yo’llari Ustavi», «Ichki suv transporti Ustavi» da va boshqa hujjatlarda o’z aksini topgandir. Masalan, «O’zbekiston temir yo’llari Ustavi» da yuklarni tashish borasida temir yo’lning va uning xizmatidan foydalanuvchi tomonlarning huquq va burchlari atroflicha yoritilgandir. Bu hujjatda yuklarni tashish, ortish-tushirish, bagajga berish, shuningdek, temir yo’l Ustavidan yaxshiroq foydalanish, yuk tashish masofasini qisqartirish, yuklarni sifatli va ko’rsatilgan muddatlarda yetkazib berish, yuk tashishning progressiv metodlarini qo’llash kabi tadbirlar ham o’z aksini topgan. Mahsulotni yetkazib berishni rejalashtirishda ularning transportda tashish usullarini tanlash alohida ahamiyatga egadir. Bu borada yetkazib berish, tranzit va buyurtma normalarining darajasi albatta e’tiborga olinishi lozim. Mol yetkazib beruvchining iste’molchiga yetkazib berishi lozim bo’lgan tovarlarning eng oz miqdori yetkazib berish normasi deyiladi. Yetkazib berish normasi qanchalik ko’p miqdorda bo’lsa, tovarlar shunchalik qisqa muddat ichida kelib tushishi lozim bo’ladi va, demak, u tovarlarning zapas miqdori ham ko’p bo’ladi va aksincha, yetkazib berish normasi qanchalik kam miqdorda bo’lsa, tovarlarni shunchalik tez-tez yetkazib berish va zapasni oz ushlash lozim bo’ladi. Tranzit usulida tovar yetkazib berish deb, mol yetkazib beruvchi korxonaning bevosita iste’molchi manziliga jo’natadigan mahsulotning eng kam miqdoriga aytiladi. Tranzit usuli bilan ta’minlashda, yetkazib berish normasi tranzit normalari ham yuritiladi. Ombor usuli bilan tovarlar yetkazib berishda esa tovarlarni yetkazib berish normasi, shu tovarlarning bo’linuvchanligi bilan belgilanadi. Masalan, sim kalavalarining qirqilishi, tunukaning kesilishi, suyuq yoqilg’ilarni (yog’-moyni) quyib berish kabilardir. Tranzit normalaridan tashqari, ulardan ancha kamroq miqdorda belgilanuvchi buyurtma normalarini ham ajratmoq lozim. Ular bir tur (nom, sort, o’lchamdagi) tovarlarning eng kam miqdorini belgilaydilar va mol yetkazib beruvchilar buyurtma yuzasidan ushbu tovarni tayyorlab berishni o’z

zimmalariga oladilar. Buyurtma normalari iste’molchilarga ancha qulayliklar yaratadi. Masalan, tranzit normasi hisobidan mol yetkazib beruvchi korxonaga iste’molchi tomonidan turli xil sort, o’lchamdagi tovarlar tayyorlashga buyurtma berilsa, mol yetkazib beruvchi bu buyurtmani bajarishga majburdir. Aytaylik metall quvurlarining tranzit normasi 65 tonna bo’lsa, iste’molchi bu norma hisobidan bir necha xil quvurga buyurtma berishi mumkin, lekin har bir quvurning miqdori buyurtma normasi miqdoridan kam bo’lmasligi va albatta, quvurlar korxona ishlab chiqaradigan quvurlarning turidan bo’lmog’i shart. Mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlari marketing biznes-rejasida albatta e’tiborga olinmog’i lozim. Mahsulotlar sifatini belgilashda standartlar muhim rol o’ynaydi. Bu hujjatda mahsulotlarning sifatini xarakterlovchi ko’rsatkichlar yig’indisi aks ettiriladi. Standartlar davlat tomonidan belgilanadi va respublika ahamiyatiga ega bo’ladi. Ular birgalikda mahsulot sifatini belgilovchi texnik shartlardan (TSH) ham foydalaniladi. Texnik shartlar ayrim viloyat, tuman, ayrim tarmoqlar, korxonalar miqyosida amal qilishi mumkin. Ular vaqtinchalik yoki taxminiy xarakterga ham ega bo’lishi mumkin. Umumdavlat klassifikatori ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash va ularni ishlab chiqarish, yetkazib berishda katta ahamiyatga ega bo’lib, u tovarlarni davlat miqyosida bir sistemaga keltirib, hamma turini o’z ichiga oladi va har biriga ma’lum shartli belgi belgilaydi. Mamlakatimizda tovarlar marketingi bilan bir qancha idora va tashkilotlar shug’ullanmoqda. Ularning har birida o’zlari uchun belgilangan nomenklatura bor. Bu nomenklaturani aniq bilish rejalarning adresliligini, bo’g’inlararo aloqalarni belgilab beradi. Barcha tovarlarni biron maqsadga yo’naltirilganligi va qaysi tashkilot taqsimlayotganligiga qarab markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holda taqsimlanuvchi nomenklaturadagi mahsulotlarga bo’linadi. Markazlashtirilgan holda taqsimlanuvchi tovarlarga (umumdavlat nomenklaturasiga) O’zbekiston balans nomenklaturasi yoki milliy iqtisodiyot rejasi nomenklaturasi hamda vazirliklar tomonidan taqsimlanuvchi mahsulotlar kiradi. Markazlashtirilmagan holda taqsimlanuvchi mahsulot nomenklaturasi O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligining territorial organlari qaysi idoraga bo’ysunishidan qat’iy nazar, shu rayonda joylashgan barcha iste’molchilarga taqsimlash rejalari tuziladigan resurslarini o’z ichiga oladi. Tovarlardan foydalanish va sarflash normalariga shu bobning keyingi paragraflarida alohida to’xtalib o’tamiz. Marketing biznes-rejalarida qiymat normativlari alohida o’rin tutadi. Preyskurant baholari (materiallarning rejadagi baholari) marketing organlarining tovar aylanmasi ko’rsatkichini belgilashda, mahsulot yetkazib beruvchilar, transport tashkilotlari va iste’molchilar bilan hisob-kitob qilishda va hokazolarda keng ishlatiladi. Transport tariflari transport tashkilotlarining, imtiyozlar va ustamalar esa sotish tashkilotlarining xizmat haqlari hisoblanadi. Ular shu tarmoqlarning barcha xarajatlarini qoplay oladigan va normal miqdorda rentabellikni ta’minlaydigan darajada belgilanadi. Bu ko’rsatkichlardan marketing

organlarining muomala xarajatlarini, daromadlarini va rentabelligini rejalashtirishda foydalaniladi. Shartnomalarni buzganligi uchun to’lovlar miqdori marketing biznesrejalarining bajarilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ular, agar mol yetkazib beruvchilarni ko’rsatilgan muddatda, ma’lum miqdor va sifatdagi mahsulotni yetkazib berishga majbur qilsa va intizomga o’rgatsa, iste’molchilarni esa shu mahsulotlarni o’z vaqtida ma’lum miqdor va sifatda olib ketishga o’rgatadi. Sanksiyalar marketing biznes-rejalarini tuzishni mukammallashtirishga ham undaydi. 3. Ehtiyojlarni aniqlashning progressiv usullari Milliy iqtisodiyot yoki umuman ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida ma’lum normativlarga asoslanib ish ko’riladi. Masalan, u normativ iste’molni ishlab chiqishda hamda aholining turli xil ehtiyojlarini qondiradigan moddiy boyliklar va xizmatlar bilan ta’minlashdir. Iste’mol ko’rsatkichlari sistemasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: iste’mol norma va normativlar yig’indisi hamda aholining yakka tartibda iste’molining (xarajatlarining) pul ifodasidagi hajmi va strukturasi; tekin xizmatlar bilan ta’minlanganlik normativlaridan iborat va hokazolar. Daromadlar hisobiga qondiriladigan shaxsiy ehtiyojlarni aniqlash va baholash, iste’molga bo’lgan normativ yondashishning asosini tashkil etadi. Ratsional iste’mol normativlari va ularga muvofiq keladigan daromadlar normativi sistemasi aholining ayrim tovarlarga hamda xizmatlarga va umuman ularning ta’minlanganlik normativlari yig’indisi instrumentiki, uning yordamida xalq farovonligini oshirish va ijtimoiy muammolarini hal qilishga doir milliy iqtisodiyot rejalarining maqsadini miqdor va sifat jihatdan ifodalash mushkul emas. Iste’molchi ehtiyojlarini aniqlashning normativ metodlari aholining u yoki bu guruhi iste’molining ilmiy asoslangan normalarini hisob-kitob qilishga asoslangan holda belgilanadi. Ular aholining fiziologik ehtiyojlarini, jinsi va yoshi strukturasini hamda ish bilan bandligini o’rganishga asoslanadi. Xaridor ehtiyojini aniqlashning normativ metodlari aholi turmush darajasini o’lchashning muhim shart-sharoiti hisoblanadi. Bunda aholining moddiy boyliklar va xizmatlarga ilmiy asoslangan normalari mavjudligi nazarda tutiladi. Ratsional normalar daromad va narxlarning muayyan nisbatiga bo’ysundirilmagan. Ular rejalashtiriladigan davrga bog’liq emas. Ratsional normalar maqsadli funksiyalarni rejalashtirish uchun dastlabki miqdor hisoblanadi, chunki ular ehtiyojlar bilan bog’liqdirlar. Aholining jinsi, yoshi, yashash territoriyasi va professional guruhlarga ko’ra tabaqalashgan ratsional normalar bir yilga belgilanadi. Hozirgi paytda ovqatlanishning tabaqalashgan normalari hamda oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlarning muhim turlarini iste’mol qilishning ratsional normalari tibbiyot ilmiy- tadqiqot institutlari tomonidan ishlab chiqilgan. Ayrim oziqovqat mahsulotlarini iste’mol qilishning ratsional normalari aholi jinsi va yosh sostavining fiziologik ehtiyojlari hisobga olingan holda ishlab chiqilgan. Aholi jon boshiga kerak bo’ladigan kiyim va poyabzalning ratsional normalari ayrim xususiyatlariga ko’ra, ya’ni ba’zilari almashtirib turish, ba’zilari uzoq chidash xususiyatiga ko’ra farq

qiladi. Mebel, attorlik mollari, idish-tovoqlar, bosma buyumlar, soatlar, televizorlar va shu kabilarning kerak bo’ladigan ratsional normalari turli xil belgilariga ko’ra (xo’jalik uchun zarur buyumlar va hokazolar) guruhlarga bo’linishi mumkin. Talab qilinadigan xizmatlar normalari. Matlubot sohasida talab qilinadigan xizmatlarning ratsional normalaridagi metodlar bilan belgilanadi. Aholi jon boshi hisobiga haqiqatdan iste’mol qilinadigan tovarlar bilan ularning ratsional normalarini taqqoslash, moddiy boyliklar va xizmatlarga bo’lgan talabning qondirilishi darajasini ifodalaydi. Shu bilan birga aholi talablarining normativ hisob-kitoblari murakkab vazifa hisoblanadi. Uni hal qilish uchun ehtiyojlarning sifat xarakteristikalari bilan bir qatorda bu ehtiyojlarning miqdor ko’rsatkichlari hisob-kitoblari ham bir vaqtning o’zida olib borilishi kerak. Normativ budjetlar bunday hisob-kitoblar uchun asosiy vositadir. Normativ budjet deganda oila (yoki yolg’iz kishi)ga ma’lum iste’mol predmetlarining yig’indisi, oziq-ovqat, tovarlar va boshqa xizmatlar haqini to’lash uchun zarur bo’lgan pul mablag’lari summasi nazarda tutiladi. Hisob-kitoblarga asos qilib olingan iste’mol normalariga ko’ra, budjet minimal va ratsional budjetga ajratiladi. Minimal budjet deganda aniq tarixiy sharoitlarda malakasiz mehnatda band bo’lgan ishchi o’zini normal qayta tiklash uchun yetarli bo’lgan pul mablag’lari nazarda tutiladi. Bunda eng zarur predmetlar (oziq-ovqat, kiyim-kechak va shu kabilar) bilan bir qatorda oilaning moddiy-maishiy tovarlar va xizmatlarga xarajatlari ham hisobga olinadi. Ratsional budjet aholining oqilona, ilmiy asoslangan ehtiyojlarini to’laroq qondiruvchi iste’mol normalariga asoslanadi. Normativ budjetlar oiladagi turli yosh, jins sostavlari, mamlakat tumanlari, vaqt davrlari uchun tuziladi. Normativ budjetlardan milliy iqtisodiyot rejalarining optimallik mezonlarini hisob-kitob qilishda, iste’mol shakllarini tuzishda, iste’mol daromadlari hisob-kitobida va shu kabilarda foydalaniladi. Aholining talab va iste’moli, kishilarning u yoki bu manfaatlariga ehtiyojlari ko’p jihatdan iste’molchilarning umumiy madaniyati, ilmiy xususiyatlari, tabiiy- iqlim sharoitlariga ko’ra aniqlanadi. Bu omillar ta’sirida iste’molchilarning ayrim tovar va xizmatlarga talablari vujudga keltiradigan odat va an’analar tarixan shakllanadi. Aholining talabi, shaxsiy va ijtimoiy iste’mollarini farqlash lozim. Shaxsiy iste’mol talabdan ishchi, xizmatchi, ayniqsa, kolxozchi oilalari tomorqalaridan yoki mehnatga natural haq to’lash tartibida olinadigan oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha farqlanadi. Talab va shaxsiy iste’mol o’rtasidagi boshqa farq, taklif etilayotgan tovarlar ko’pincha talabga muvofiq emasligi, bunday hollarda iste’mol va talabning strukturasi va sostavi bir-biriga muvofiq kelmasligidandir. Aholining talab va iste’moli ko’pincha iqtisodiy va tabiiy omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillarning asosiylari tovar va xizmatlarni taklif etish darajasi; aholi ayrim kategoriyasining daromadlari darajasi; chakana narx va takliflar

indeksi hamda munosabatlari; iste’mol predmetlari zapasi; aholining demografik tarkibi; ishlaydiganlarni mehnat faoliyati xarakteriga ko’ra taqsimlash; tabiiy-iqlim sharoitlaridir. Iqtisodiy omillardan narx va daromadlar darajasi ko’proq ta’sir qiladi. Boshqa teng sharoitlarda narx oshgan sari talab nisbatan kamayib boradi. Pul daromadlari hajmi oshgani sari aholining tovar va xizmatlarga talabi ham oshib boradi. Turli omillarning talab darajasiga ta’sirini miqdoriy baholashda tahlilning statistik metodlaridan keng foydalaniladi. Bunda talabga ta’sir etuvchi omillarning regressiya (talab funksiyalari) tenglamasi tuziladi, iste’mol va talab funksiyalari farqlanadi. Ular ommaviy statistik ma’lumotlar bo’yicha hisoblanib, u yoki bu kategoriyadagi aholining daromadlari, yoshi, jins sostaviga ko’ra guruhlangan oilaning umumlashtirilgan xarakteristikasi hisoblab chiqiladi. Agar omillar mazkur davr uchun o’zgaruvchan miqdor bo’lsa, unga muvofiq keluvchi funksiyalar bog’liqlik talabning (iste’molning) bir omilli va ko’p omilli funksional modellarini tuzishda asos bo’lib hisoblanadi. Talab va iste’mol qonuniyatlarini o’rganish iste’molning maqsad funksiyasini shakllantirish imkonini beradi. Iste’mol, shuningdek, unga ma’lum darajada teng bo’lgan (turmush darajasi funksiyasi, farovonlik funksiyasi, ijtimoiy foydalilik funksiyasi, iste’mol funksiyasi) maqsad funksiyalari milliy iqtisodiyot rejasini optimallash vazifalarining maqsad funksiyalarini belgilaydi. Bu funksiya ishlab chiqarishning umumiy maqsadi – jamiyat a’zolari ehtiyojlarini yanada to’liqroq qondirishga asoslanadi. Maqsad funksiyasining ayrim iste’mol boyliklari bo’yicha xususiy hosilalari ijtimoiy farovonlik (ijtimoiy foydalilik) ning mazkur boylik o’sish birligi hisobiga ortib borishini ifodalaydi. Ayrim ehtiyojlarning rivojlanish va qoniqtirilish darajasi miqdoriy ifodaga ega bo’lishi mumkinligi tufayli, u moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning butun majmuini qoniqtirilishini umumlashgan ko’rinishda ifodalovchi funksiyani shakllantirish imkonini beradi. Iste’molning maqsad funksiyasi U ≥ U(Y) jamiyatining moddiy ehtiyojlarini qondirish darajasini ifodalovchi qisman farovonlik funksiyasi hisoblanadi. O’zgaruvchilar vektori Y ≥ 0 iste’mol sohasida foydalaniladigan mahsulot va xizmatlarning xilma-xil turlarini o’z ichiga oladi. U(Y) ning mavjudligi iste’mol boyliklarini tartibga solishga aloqador bir qator aksiomalarning bajarilishini nazarda tutadi. Iste’mol maqsad funksiyalari (IMF) ning asosiy xususiyatlari iste’mol boyliklarining tenglashtiriladigan va o’zaro almashinuvchi xususiyatlari bilan bog’langandir. Boyliklarning ijtimoiy foydalilik ko’rsatkichlari IMF dan olinadi. IMF ning xususiy (ayrim) hosilalari ∂ U (Y) U i ————— boylik iste’molining «kichik birlikka» o’sishi ∂ Y i natijasida iste’mol umumiy darajasining o’sishini ifodalaydi. Shunday qilib, ayrim boyliklar foydalilikni miqdoriy baholash IMF ni tuzish natijasi hisoblanadi. Endi talab va iste’mol modellarini qisqacha ko’rib o’tamiz. Iste’molni prognozlashda talab va iste’mol modelining asosan uch turidan: konstruktiv,

struktura va analitik turlaridan foydalaniladi. Konstruktiv modellar asosidagi iste’mol budjetlari minimal budjeti optimal budjet va ratsional budjet hisoblanadi. Iste’mol budjetlari tenglash bo’yicha ifodalanadi; bun- da: P – umumiy xarajat (iste’mol hajmi); q i – i-boylik (tovar yoki xizmat)ning iste’mol hajmi; K i – i-boylik (tovar yoki xizmat) narxi. Iste’mol budjetlarini hisoblashda q i qiymatlari sifatida normativlar, X i sifatida – chakana narxlar olinadi. Rejalashtirish amaliyotida ratsional budjetlarni iste’molning ratsional normalari asosida ishlab chiqish ko’proq ahamiyatga egadir. Struktura modellari asosida iste’molchilarning iste’molning nisbatan barqaror tiplari bilan tipologiyasi mavjud deb tushuniladi. Bunda iste’mol tarkibidagi barcha siljishlar iste’molchilar strukturasidagi o’zgarishlar bilan bog’lanadi. Iste’molning umumiy strukturasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: m C = ∑ λ i T i i = 1 bunda: T i – iste’mol turi: i – iste’molchilarning soni; ë i – i-tipidagi eng yaxshi iste’mol to’plami; m – iste’mol tiplarining soni. Analitik modellar jumlasiga bir va bir necha omillardan iborat regression tenglamalar kiradi va ular iste’mol bilan unga ta’sir etuvchi bir yoki bir necha omillarning aloqasini ko’rsatadi. 4. Marketingda tezkor rejalashtirish Har bir marketing guruhlari, bo’limlari, boshqarmalari va korxonalarida marketing faoliyatini uzluksiz olib borish – tovarlar ishlab chiqarish va sotish rejasini korxonaning hamma qismlarida sistematik ravishda, ilgari tuzilgan grafik asosida mahsulotning oldindan aniqlangan assortimenti va sifatiga muvofiq tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish muddatlariga rioya qilishni e’tiborga olib, ishlab chiqarish va marketing jarayonlarini tovarlarni sotishni uzluksiz olib borish va korxonalarning ishlab chiqarish resurslaridan to’la foydalanish imkonini beradi. Marketing faoliyatini uzluksiz olib borish ko’p korxonalarda, asosan, oyning boshida bo’ladigan bekor turishlarni yo’q qilishga, haybarakallachilik vaqtida hosil bo’ladigan brakni kamaytirishga, ish vaqtidan tashqari bo’ladigan behuda to’plamlarni yo’qotishga, ko’pincha oyning boshida bo’ladigan osoyishtalik va oyning oxirida bo’ladigan o’rinsiz shoshma-shosharlik natijasida yuzaga keladigan hamda ishlab chiqarishning normadan chetga chiqishi natijasida hosil bo’ladigan qo’shimcha xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari tovarlarni o’z vaqtida yetkazib bermaganligi uchun to’lanadigan jarima, penya, neustoykalar keskin qisqaradi yoki butunlay bo’lmaydi. Marketing faoliyatini bir tekisda olib borishning ahamiyati, ishlab chiqarishning texnika va texnologiyasi yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi natijasida ayniqsa ortadi. Yuqori mehnat unumdorligiga ega bo’lgan mashina, uskuna va agregatlarning oz darajada bo’lsa-da, notekis ishlashi, nobudgarchilikning ko’payishiga olib keladi. Shu sababli ham korxonalarda texnika qanchalik

murakkab bo’lsa, mashina va mexanizmlar qanchalik unumli bo’lsa, ishni bir tekisda ta’minlash masalasi shuncha muhimdir. Korxonalarda ishning bir me’yorda olib borilishi marketing faoliyati madaniyatining yuqori darajada ekanligini, ish hamma zvenolarda yaxshi tashkil etilganligini, ishlab chiqarish resurslaridan to’la foydalanilganligi va mavjud rezervlardan oqilona foydalanilayotganligidan dalolat beradi. Marketingni korxonalar ishida bir tekisda olib borishni, tayyor mahsulotni bir maromda ishlab chiqarish, sotish bilan birga olib borish, bu iste’molchilarning ehtiyoj va talablarini o’z vaqtida ta’minlash va ish bilan band qilish grafiklariga aniq rioya qilish hamda boshqarish hisoblanadi. Tovarlarni tezkor muddatda sotish, grafiklar tuzish natijasida aniqlanadi. Bu iste’molchilarning talablarini o’z vaqtida qondirish va shu bilan bir qatorda korxonaning hamma uchastkalarida ishni uzluksiz olib borishni nazarda tutadi. Bu esa korxonani ishlab chiqarish resurslaridan to’la foydalanishga undaydi. Tovarlarni bir tekis sotish deganda mahsulotni yetkazib berish va sotishni o’z vaqtida amalga oshirish tushuniladi. Korxonaning bir tekis ishlashi esa, ish vaqtidan to’la foydalanish uchun sharoit yaratib berish, ishlab chiqarishning butun davr davomida asbob-uskuna va boshqa barcha vositalardan bevosita foydalanishdir. Har bir korxonada marketing faoliyatini bir tekisda olib borish shakllari turlicha bo’lishi mumkin. Bu asosan marketingni tashkil qilish usullari orasidagi ayrim farqlar bilan aniqlanadi. Ishlab chiqarish potok usulida tashkil qilinadigan zavod va fabrikalarda marketing grafiklari, odatda, tovarlar sotishni ma’lum teng vaqt ichida bir xil yoki ko’p miqdorda bo’lishini ko’rsatadi, bu esa marketing ritmining hajmini ifodalaydi. Katta hajmdagi tovarlar, ishlab chiqarish ommaviy potok usulida ishlaydigan korxonalarda har bir kun uchun bir xilda, bir hajmda yoki kundan-kunga o’sib boradigan tovarni sotish ko’zda tutiladi. Bunday hollarda har kuni yoki har oyda bir miqdordagi tovar sotilishi lozim. Korxonalarda marketing ishini bir tekis, bir me’yorda boradigan xili, uyushtirishni tashkil qilishda uning ko’rsatkichlari katta ahamiyatga ega. Uning bir me’yorda ishlashini bildiradigan ko’rsatkich sifatida har o’n kunlikda oylik rejaga nisbatan sotiladigan tovarning salmog’i olinadi. Korxonada har o’n kunda, oylik tovarlar sotish topshiriqlarining uchdan bir qismi bajarilsa, bunday korxonada oyning oxirida haybarakallachilik bo’lmaydi. U normal ishlaydi va bunday vaqtda korxona marketing bo’limining bir me’yorida ishlashini aniqlashda har o’n kunda ish kunining miqdorini hisobga olish zarur. Har o’n kunda yoki oyda sotilgan tovarning miqdori belgilaniladi. So’ngra bu ko’rsatkich har o’n kun yoki oy ichida sotilgan tovar bilan taqqoslanadi. Korxonaning marketing bo’limini bir tekisda, bir me’yorda ishlashini aniqlashda quyidagi koeffitsient aniqroq xulosa beradi. I − ∑ A K‡ = п bu yerda: K b – bir tekis, bir me’yorda ishlash koeffitsienti; A – ma’lum davrda (kun, soat) rejadagidan kam miqdorda sotilgan tovarlar hajmi; P – tahlil davrida reja darajasida sotilgan tovarlarning absolut miqdori.

Korxona marketing bo’limi bir tekis, bir me’yorda ishlashi, ishlab chiqarishni o’stirish va barcha texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashning muhim omillaridan biridir. Korxonalardagi barcha zvenolarning tartibli ishlashi bilangina marketing bo’limining bir me’yorda ishlashiga erishish mumkin. Bu narsa ommaviy, uzluksiz, potok usulida ishlaydigan korxonalarda, ayniqsa, katta ahamiyatga egadir, chunki bunday korxonalarning barcha ishlab chiqarish uchastkalari bir vaqtda bir xildagi mehnat quroli bilan ishlaydi. Ayrim korxonalarda marketing bo’limlarining bir tekis, bir me’yorda ishlashi asosan korxonaning yordamchi xo’jaligida (tayyorlov va transport bo’limida, ta’mir- mexanika ustaxonasi va boshqalarda) ishni to’g’ri uyushtirishga bog’liq. Marketing faoliyatini yaxshi rejalashtirish, tezkor rejalarni o’z vaqtida sex, uchastka va bo’lim rahbarlariga yetkazish, rejaning bajarilishi ustidan kundalik nazorat o’rnatish – marketing bo’limining bir me’yorda ishlashini ta’minlaydigan shart-sharoitlardan hisoblanadi. Marketing bo’limining oylik tezkor rejasi, amalda tovarlarni sotish bo’yicha barcha zvenolarning dasturini bajarish va oshirib bajarishni ta’minlaydigan ish grafigini bir-biri bilan bog’laydigan «mahsulot sotish grafik-rejasi» bo’lib xizmat qilishi lozim. Marketing har bir uchastkasida grafik- rejani bajarilishi ustidan kundalik nazorat o’rnatish va intizomga qat’iy rioya qilish, tovarlarni grafik asosida bir tekisda sotilishini ta’minlaydigan tadbirlardan biridir. Ilg’or korxonalarning marketing bo’limlari ish tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, tovarlarni bir me’yorda sotishni ta’minlashga ko’p jihatdan marketing faoliyatini yaxshi tashkil etish va boshqarish saviyasini oshirish tufayligina erishish mumkin. Sof marketing korxonasida marketing faoliyatini tezkor rejalashtirish va tovar sotishni bir tekisda olib borishi asbob-uskunalarni uzluksiz to’la ish bilan band qilishni, ish vaqtidan to’la foydalanishni, marketingda sotish jarayonining muddatini kamaytirishni va iste’molchilarning ehtiyoj va talablarini qondirish imkoniyatini beradi. Marketing faoliyatini tezkor rejalashtirishning asosiy vazifasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: marketing dasturi va boshqa reja ko’rsatkichlarini bajarish vaqtiga qarab bo’linishi va detallanishi, bu vazifani bajarishda asbob-uskunalar, ishlab chiqarish maydoni, ishchi kuchi va hokazolardan to’la va bir tekisda foydalanishni ta’minlashi mumkin; reja topshiriqlarini marketing nuqtayi nazaridan konkretlashtirish va ularni sexlararo rejalashtirish, ishlab chiqarishni bir sex ichida tezkor ravishda rejalashtirish topshiriqlarini uchastka, prolet, liniya, brigada va ish joylariga yetkazish va ularni bajarish muddatlarini belgilash; marketing faoliyatining kalendar reja normativlarini tuzish va shu asosda ishlab chiqarish siklining muddatini, tayyorlangan narsalarning to’planish hajmini, buyum ishlab chiqarish va detallarni tayyorlashning optimal miqdorini aniqlash; ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan hamma sexlarning faoli- yatini o’zaro bog’lash va moslashtirish; rejani bajarish jarayonida ishlab chiqarishni marketing nuqtayi nazaridan

tezkor ravishda tartibga solish; ishlab chiqarishning hamma bo’limlarida ishni bir tekisda olib borishni, tayyor mahsulotni bir me’yorda ishlab chiqarishni va uni o’z vaqtida sotishni aniq ta’minlash. Marketingni boshqarish va uni tashkil qilish usullariga qarab, uni tezkor rejalashtirishda har xil variantlarda ifodalanadi: namunali, ibratli – bunda har bir buyurtmani boshqa buyurtmalar bilan bog’liq grafiklar sikli orqali tayyorlash va sotish belgilaniladi. Bu sistema asosan, yagona mahsulot ishlab chiqaruvchi va mayda seriyali mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarning marketing bo’limlarida qo’llaniladi; omborda mahsulotni rejalashtirish – bu asosan korxona va marketing ishini bir tekisda, uzluksiz olib borish uchun zarur bo’lgan, omborda yig’ilgan yarim fabrikatlar, yoqilg’i zapaslaridan iboratdir; sikl komplektlari bo’yicha, bu yarim fabrikatlarni ishlab chiqarishning navbatdagi bosqichiga o’tish vaqtiga va texnologik sistemaning marshrutiga qarab guruhlarga bo’lish; marketing bo’limi yarim fabrikatlarning ishlab chiqarishga kirishishi va mahsulot tayyorlashda uning har xil bosqichlaridan o’tishi belgilaniladi; mahsulotni bir tekisda sotish bo’yicha – bunda asosan yarim fabrikatlarni tayyorlashning barcha bosqichlari mahsulot sotish, ritm vaqtiga moslashtiriladi. Korxona marketing faoliyatining tezkor rejalarini tuzishda yuqoridagi sistemalarning eng muvofig’idan foydalanilmog’i lozim. Marketingda bir xil rejalashtirish shundan iboratki, korxona biznes-rejasining asosiy ko’rsatkichlari rejalashtirilayotgan davrning uzoqqa cho’zilmaydigan kalendar muddatlariga – oy, dekada, hafta, sutka, smena, soatga mo’ljallangan topshiriqlarni belgilash yo’li bilan marketing bo’limi tomonidan har bir sex, uchastka va ish joyiga ma’lum qiladilar. Bu ko’rsatkichlarga, avvalo, muhim xil miqdorda tovar sotish uchun beriladigan topshiriqlar kiradi, bu ko’rsatkichlar korxonaning marketing bo’limini bir me’yorda ishlashini tartibga solib turishga imkon beradi. Rejaning boshqa ko’rsatkichlari va reja davrlari korxonaning xususiyatiga, ishlab chiqarish va sotishning, ishlab chiqarilayotgan tovarning xarakteri, ishlab chiqarish siklining muddati va boshqa sharoitlariga qarab aniqlanadi. Marketing faoliyatini tezkor rejalashtirishdan biror natijaga erishish uchun topshiriq ko’rsatkichlarining ishlab chiqilgan sistemasiga shu topshiriqlar bo’yicha asoslangan rejadagi normativlarga ega bo’lish va ularni taqvim rejalarni ijro qiluvchilarga muddatidan oldinroq ma’lum qilish lozim. Marketing faoliyatini aniq tezkor rejalashtirish korxona ishiga kundalik rahbarlik qilish, topshiriqlarga rioya qilinayotgan-qilinmayotganligini nazorat qilib turish va marketing biznes-rejasini bajarib turish davomida ro’y beradigan kamchiliklarni bartaraf qilish uchun tezlik bilan choralar ko’rishga imkon beradi. Marketingni tezkor ravishda rejalashtirish sistemasi korxona oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarishni o’z ustiga (kafolat berish uchun) olishi uchun aniq talablarga (mezonlarga) javob berishi lozim bo’ladi. Yuqorida keltirilgan talablarni

quyidagicha guruhlash mumkin: marketing faoliyati uzluksiz bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish rejasining uzluksiz bo’lishini ta’minlashi kerak; marketing faoliyatini tezkor ravishda rejalashtirish va boshqarish uchun ma’lum darajada kerak bo’lgan ma’lumotlarni olib turishga sharoit yaratish lozim; ishchilarni korxonada marketing faoliyatini bevosita boshqarishga jalb etishga katta shart-sharoit yaratish shart. Chkalov nomli Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasida joriy etilgan shartli-komplekt sistemasi ko’p darajada bu kriteriyga javob beradi. Bu Chkalov nomli aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasida va boshqa bir qator zavodlarning tajribasini hisobga olib, O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi qoshidagi rejalashtirish va normalashtirish instituti ishlab chiqarishni uzluksiz, tezkor darajada rejalashtirish tipovoy metodikasini tayyorlagan, unda: ishlab chiqarishning tezkor hisobidan chiqarib, tashlanadigan za- delning normativ darajasini aniqlash; texnologik zanjirdagi o’rnidan qat’iy nazar marketing bo’limi bilan bog’liq hamma ishlab chiqarish bo’linmalari va ish joyi bo’yicha yagona grafik-reja tuzish; belgilangan marketing dasturi bilan uning bajarilishi o’rtasidagi tafovutni ko’rsatadigan proporsionallik grafigini tuzish, hozirgi kunda zamonaviy kompyuterlar va elektron hisoblash mashinalarni va avtomatik boshqarish sistemalarini qo’llash, marketing jarayonini tezkor ravishda rejalashtirishni ancha yengillashtiradi. Marketing faoliyatini tezkor rejalashtirish dispetcherlik xizmatini tashkil qilishni talab etadi. Bu xizmat shundan iboratki, maxsus xodim (dispetcher) korxonadagi marketing faoliyatini uzluksiz tezkor va markazlashtirilgan tartibda boshqarib va tartibga solib turadi. Dispetcherlik boshqarmasidan telefon aloqasidan, radio, telemexanik qurilmalar, tovush va yorug’lik signallaridan foydalanish mumkin. Dispetcher ana shunday texnik vositalar yordamida marketingning ayrim uchastkalarning ishini kuzatib turadi yoki kerakli ma’lumotlarni oladi, ishlab chiqarishga va yordamchi uchastkalarga tezkor topshiriqlar beradi. Dispetcherlik xizmati yordamida marketing faoliyati nazorat qilib boriladi – texnika hozirligi, xomashyo bilan birga, kadrlar bilan ta’minlanishi, tovarlar ishlab chiqarish va sotish grafigining bajarilishi, transportning o’z vaqtida berilib turilishi, tovarni xaridorlarga yetkazish kabi faoliyatidagi boshqa omillar tekshirilib turiladi. Dispetcherlik xizmati orqali korxonaning marketing bo’limi faoliyati va ayrim uchastkalaridagi ishlar o’zaro muvofiqlashtiriladi, tezlik bilan kerakli buyruqlar berilib, ayrim sexlar, uchastkalar yoki korxona ishida sodir bo’layotgan kamchiliklarni darhol tugatish uchun choralar ishlab chiqiladi va kerakli tadbirlar amalga oshiriladi. Tayanch so’zlar: marketing faoliyatini rejalashtirish, milliylik prinsipi, yetakchi bo’g’in prinsipi, marketing biznes-rejalari, biznes-rejaning me’yoriy negizi, mahsulotlarni sotishni rejalashtirish, tranzit usullari, ehtiyojlarni aniqlash, minimal budjet, ratsional budjet, iste’molning maqsad funksiyasi, aholi daromadi, tezkor rejalashtirish.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishyo’lida”. – T.: O’zbekiston, 1995. 2. I.A. Karimov. “O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xosyo’li”. – T.: O’zbekiston, 1996. 3. J.J. Jalolov. Marketing. O’quv qo’llanma. – T.: 1999. 4. B.Yu. Xodiyev, A.A. Qobulov, S.T. Ishmurodov, M.O. Xadayev, M.S. Yusupov, Sh.A. Meliboyev. «Kichik tadbirkorlikda marketing» (o’quv-amaliy qo’llanma) –T.: YEH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi, 2004.

O'xshashlar

Korxona biznes rejasi tushunchasi va ularni tuzish tartibi

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida marketing faoliyatini tashkil etish

Marketing menejmenti

Marketing tadqiqotlari

Innovatsion marketing