Malizing amaliyoti, g`oyasi va huquqiy asoslari va uni tijorat vositachi tashkilotlarda qo`llanilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Malizing amaliyoti, g`oyasi va huquqiy asoslari va uni tijorat vositachi tashkilotlarda qo`llanilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Lizing amaliyoti, g`oyasi va huquqiy asoslari va uni tijorat vositachi tashkilotlarda qo`llanilishi. 2. Tijorat vositachi tashkilotlarda lizing kompaniya.lari va ular faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari. 3. O`zbekistonda lizing faoliyatini yo`lga qo`yishda va uni faoliyat sohalarini kengaytirishda mavjud muammolar va ularni davlatning qonunlari asosida yengillashtirishga qaratilgan chora tadbirlar. «Baraka» lizing kompaniyasi misolida. 4. TVT asosiy fondlarining mohiyati va tuzilishi. 1

www.arxiv.uz Lizing amaliyoti, g`oyasi va huquqiy asoslari va uni tijorat vositachi tashkilotlarda qo`llanilishi Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy isloxatlar natijasida iqtisodiyotimiz tobora erkinlashib, unda zamonaviy bozor munosabatlari va shuningdek, bir qator samarali moliyaviy xizmat turlari rivojlanib shakillanib bormoqda. Dunyoning barcha mamlakatlarda keng ko`lamda qo`llanilayotgan lizing amaliyotlari shunday samarali moliyaviy xizmat turlaridan biri hisoblanadi. Ushbu istiqbolli sohani rivojlantirish maqsadida. hukumatimiz tomonidan muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda turli imtiyozlar yaratilmoqda. Lizing G`OYASI. Albatta har qanday iqtisodiy munosabatlar muayyan jamiyatdagi mavjud obyektiv zaruriyat orqali vujudga keladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda paydo bo`lishini barchasini yangi munosabatlar kimningdir G`OYASI va tashabbusi orqali hayotga joriy etiladi. joriy etiladi. Lizing inglizcha so`z bo`lib, uning o`zbek tildagi ma`nosi «IJARA» ma`nosini bildiradi. Uning iqtisodiy mazmuni esa mulkiy munosabatlarni mazmuni bilan izohlanadi. Kishilik jamiyatining ayrim bosqichlarida ishlab chiqarish vositalari ayrim jamoalar, keyinchalik esa alohida shaxslar qo`lida to`planib borgan, ayni paytda jamiyat a`zolarining katta qismi esa ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo`lib qolgan. Bunday sharoitda bir tamondan mulkdorlar o`z tasarrufidagi barcha mol-mulkdan birdaniga foydalanish imkoniyatidan mavjud bo`lmaganligi sababli, ularning ma`lum qismi xarakatsiz turib qolgan bo`lsa, ikkinchi tomondan esa ishlab chiqarish vositalaridan maxrum bo`lgan jamiyat a`zolarining katta qismi bekorchi ishsizlarga aylangan. Natijada ma`lum ishlab chiqarish kuchlari jamiyat uchun xech qanday naf keltirmaydigan xolga tushib qolgan. Bu iqtisodiyotga putir yetkazib, jamiyatda ishtimoiy barqarorlikni vujudga keltirgan. Bunday qarama-qarshiliklar, ma`lumki yangi munosabatlarning shakllanishiga olib keladi. Mana shunday qaltis vaziyatni xal etish uchun xarakatsiz qolgan ishlab chiqarish vositalarini ishsizlarga vaqtinchalik foydalanishga ijaraga berish g`oyasi tug`ilgan bo`lsa ajab emas. 2

www.arxiv.uz Shunday qilib, iqdisodiyotda mulkdan foydalanishning yangi shakli ijara munosabatlari, keyinchalik esa uning takomillashgan maxsus turi moliyaviy ijara lizing vujudga kelgan, demak, lizing amaliyotlarining zaminida avvalo, ijara munosabatlariga asoslangan mulkiy munosabatlarning evalyutsion rivojlanish bosqichlari yotadi. Lizing G`OYASI shakillanib, ulgirmagan bizning respublika iqtisodiyoti uchun bugungi kunda beqiyos ahamiyatlidir. Zamonaviy lizing taraqqiyoti. Bugungi zamonaviy lizing (moliyaviy ijara) amaliyotlari 20 asrning 50 yillarida AQSH da shakillana boshladi. tinib-tinchimas Amerikaliklar 1952 yilda Sanfronsisko shahrida ishbilarmon Genri Shonfeld tomonidan asos solingan birinchi lizing kompaniyasi «United States Leazing Corparation» dunyoga keldi. Ushbu voqea zamonaviy lizing rivojlanishi uchun tarixiy qadam bo`ldi. Birinchi lizing operatsiyasi 1993 yil tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki tomonidan O`zbekiston havo yo`llariga chet el kompaniyalaridan lizing orqali samalyotlar xarid qilgan. Bugungi kunda mazkur bankning lizing operatsiyalari summasi 600 mln. (Dollar)dan oshib ketdi. Milliy bank bilan birgalikda xozir yana 8 ta tijorat banki shunday samarali moliya operatsiyalarini amalga oshirmoqda . Tijorat vositachi tashkilotlarda lizing kompaniya.lari va ular faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari Lizing va lizing kompaniyalari faoliyati haqida so`z borganda shunga e`tibor berish lozimki, mazkur ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchidan – iste`molchiga tomon xarakatlanishi lizing firmasini mamlakatimiz amaliyoti uchun mutloqo tenp yo`q deb bo`lmaydi. Chunki lizing deyilganda, odatda mashina va jihozlarni uzoq muddatga ijaraga olish tushiniladi. Bugungi kunga kelib lizing operatsiyalari amalda barcha mamlakatlarda sarmoya ulushini moliyalashtirish va ishlab chiqarish texnikaviy ta`minot mahsulotlari xarakatlanishi mablag` bilan ta`minlash vositalari biriga aylanadi. Ko`pchilik mutaxassislar fikricha lizing operatsiyalari sarmoya qo`yishning keyingi o`n yillar mobaynida tanazzulga yuz tutmagan kamdan kam sohasi hisoblanadi. Qoidaga ko`ra lizing operatsiyasida yetkazib beruvchi (muayyan mulkni sotuvchi), lizing 3

www.arxiv.uz kompaniyasi (ijaraga beruvchi), va oluvchi (ijarachilar) qatnashadilar. Lizing shartnomasi odatda keyingi amaliy vaziyatda tuziladi. Lizing takliflari majburiy qoidalardan, ya`ni barcha turdagi lizing shartnomalariga xos qoidalardan iborat bo`ladi. Moliyalashtirilayotgan mablag`lar miqdori, shartnoma muddati to`lovlarining davriyligi, to`lovlar stavkasi, soliqqa tortish, mulkni sug`urta qilish, shartnoma tugashiga yangi iste`molchilarning topilish extimoli shular jumlasidandir. Lizing kompaniyasi, shartnomaga imzo qo`yilgandan so`ng, ishlab chiqaruvchi, yetkazib beruvchi bilan ijarachi uchun kerakli uskunalarni ishlab chiqarish va o`rnatish xususida shartnoma tuzib, buyurtma beradi, agar so`ralayotgan uskuna standart bo`lsa, unda lizing firmasi uni sotib olish uchun buyurtma beradi. Uskunalar yetkazib berilgach, o`rnatiladi ijarachi lizing kompaniyasi va yetkazib beruvchi (sotuvchi) qabul qilish dalolatnomasini rasmiylash-tiradilar, unga imzo qo`yib, lizing kompaniyasi mol yetkazib beruvchiga uskunaning xarid narxini to`laydi. Bu lizing shartnomasi to`la kuchga kirganini bildiradi. Lizing xizmati ko`rsatish bilan ham shug`ullanuvchi turli tijorat vositachi tashkilotlar odatda uskuna hamda jihozlari shuningdek tijorat vositalarining ijaraga ixtisoslashadi. O`zbekistonning lizing xizmatlarini rivojlantirish va faoliyatini yo`lga qo`yishdagi tashkilotlari: Agrosanoat majmuasida lizing faoliyatini yo`lga qo`yish misolida O`zbekiston iqtisodiyotida xozirgi kunda qishloq xo`jaligi va tarmoqlarida ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatishi va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog`liq bo`lgan sohalarni isloh qilish birlamchi xarakterga ega. Qishloq xo`jaligi sohalarini qayta qurish masalalaridan biri bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan xo`jalik yuritishning ilg`or shakllari va uslublarini yo`lga qo`yish va rivojlan-tirishdan iborat. Agrosanoat majmuasida lizingni rivojlantirish uchun asosiy shart-sharoitlar bo`lib, quyidagilar xizmat qiladi: • xo`jaligi texnikalari turlariga so`rovning hisobi; • mamlakat xududlarida qishloq xo`jaligi mashinasozligi zavodlari hisobi. Bu esa texnika tayyorlovchilar o`rtasida bevosita muvaffaqiyati to`g`risida turli aloqalar shakllanishiga imkon beradi. • turli xil mulk shakllarini, import-eksport hamkorligini rivojlantirish ; 4

www.arxiv.uz • tadbirkorlikni davlat tomonidan qo`llab quvvatlash. Chet el amaliyoti shuni ko`rsatadiki, lizing turli mamlakatlarda turlicha shakllarda faoliyat ko`rsatadi. Bizning mamlakatimizdan lizingni boshqarishga solishtiradigan bo`lsak u ko`proq tezkor va kompensatsiya lizinga to`g`ri keladi. Xamkorlikdagi asosiy jihatlar quyidagicha asoslanadi: • texnika yetkazib beruvchi bilan oldi sotdi xaqida shartnoma va kelishuvlarni imzolash ya`ni «O`zbekistonning» mahsulot-larini moliyalashtirsa; • mahsulot turi o`zgarganligi xaqida vaqtida axborot berish; Texnik muammolar yuzaga kelganda tayyorlab beruvchiga kerakli yordamni ko`rsatish ma`lumotlarga binoan 1996 yil oxirida «KEYS» mashinalari soni 440ta kombayn «Aksil Fyud» kombayn xaridorlar 640 tani tashkil etgan. Bundan tashqari, «Keys» don yig`ib oluvchi Kaderlaridan foydalanish dasturi boshlanadi. 100 ta paxta terish mashinalari qo`shimcha xeder kombaynlari va 400 ta «Magnum» markasi yuqori sifatli kombaynlardan foydalaniladi. Kompaniyaning asosiy va muhim vazifalari iste`molchilarga yuqori sifatli qimmat ko`rsatishda professionallik va yillilik, o`z faoliyatidagi muvaffaqiyatlariga yanada a`lo darajada yaxshilanishiga. O`zbekistonda lizing faoliyatini yo`lga qo`yishda va uni faoliyat sohalarini kengaytirishda mavjud Muammolar va ularni davlatning qonunlari asosida yengillashtirishga qaratilgan chora tadbirlar. «Baraka» lizing kompaniyasi misolida. Jahon amaliyoti tasdiqlab turganidek, lizing moliyalashti-rishning asosiy chapdast mexanizmidir. Lekin, O`zbekistondagi lizing xizmatlari bozorning ahvoli shundan dalolat beradiki, ham me`yoriy – huquqiy bazada bir qancha muammolar bor, bular mazkur lizing kompaniyalarining faoliyatiga ta`sir etib, respublikada lizingning ravnaqiga tug`anoq bo`lmoqda. O`zbekistonda lizingning samarali ravnaqiga daxldor ravishdagi muammo mamlakatdagi lizing tashkilotlarining qo`lidagi aylanma kapitalning kamligi hamda lizing 5

www.arxiv.uz kompaniyalari tomonidan kreditlar shaklida qo`shimcha mablag`larni imtiyozli shart- sharoitlarda jalb etishning mexanizmi yo`qligidir. Jaxon amaliyotida mana bunday xorijiy lizing kompaniyalar asosida asosan o`zining mablag`laridan emas balki jalb etilgan qarzga olingan mablag`lardan foydalaniladi. Ana shularning hammasi respublika mintaqalarida subyektlariga lizing xizmatini hamma yerda va bir tekisda ko`rsatishga imkon bermasligi bajarilayotgan lizing operatsiyalarining miqyoslarini cheklab qo`ymoqda. Republikamizda lizing biznesining qaror topishi va xozirgi ravnaqi masalalari «BARAKA» universal lizing kompaniyasi ma`sulyati cheklangan jamiyat (MCHJ) qatnashchilarining umumiy yig`ilishida muhokama qilindi. MCHJ ning 2001 yildagi faoliyati yatsinlari ham ko`rib chiqildi. Lekin, bu ham kichik va o`rta biznes subyektlariga lizing xizmatlarini ko`rsatish miqyosini qisman oshirish uchun imkon berdi. Ushbu loyiha 1999-2000 yillardagi investitsiya dasturiga kirgan edi. Bu yil kompaniya mazkur kreditning qolgan qismini muddatidan ilgari o`zish uchun chora tadbirlar ko`radi. Endi lizing kompaniyalari xududiy vakolatxonalarini viloyatlarda, mintaqalar bo`yicha lizing loyixalarining noteks taqsimlangani xususida gapiradigan bo`lsak shu narsa ta`kidlanadiki 2001 yilda «BARAKA» ULK MCHJ lizing bitimlarini asosiy ulushi Farg`ona vodiysiga to`rg`i keladi. Yana shu narsa o`qtirildiki lizing infratuzilmasini respublikaning butun xududida bir tekisda kengaytirish maqsadga muovfiq bo`lar edi. Lizing sohasini kengaytirish uchun lizing bitimlarini ta`minlashning keng ko`lamli axborot bazasini vujudga keltirish konsalting kompaniyalarni va boshqa vositachi tashkilotlarni tuzish lozim. «BARAKA» kompaniyasi ichki va tashqi sarmoyadorlar, shu jumladan, O`zR TIF Milliy banki «Ipak yo`li» aksiyadorlik tijorat bankining tegishli tarzda 100 mln. so`mlik va 60mln. so`mlik pul resurslarini jalb etishni rejalashtirmoqda. Jalb etishni mablag`lardan foydalanib, kompaniya O`zbekiston xududida ikki yillik loyixani amalga oshirishni rejalashtirmoqda. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish uchun huquqiy ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni takomillashtirishda kompaniya vakillarining O`zbekiston Respublikasi 6

www.arxiv.uz Vazirlar Mahkamasi xuzurida tashkil etilgan lizing qonunchiligini islohlash guruhlash ishida qatpishpshn yordam beradi. TVT asosiy fondlarining mohiyati va tuzilishi TVT o`z vazifalarini bajarishlari uchun, mulkning shaklidan qat`iy nazar, moddiy- texnikaviy negiz, moliyaviy va mehnat resurslariga ega bo`lishlari kerak. Asosiy fondlar TVTning moddiy-texnikaviy negizining muhim unsuri hisoblanadi. Ular bozor iqtisodiyoti rivojlanishi sharoitlarida va mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning kuchayishi jarayonida ko`p hollarda TVT xususiy mulki bo`lib qoladi va TVTlar ulardan samarali foydalanishi hamda qayta ishlab chiqarish mas`uliyatini o`z zimmasiga oldi. TVT o`z vazifasini bajara borib, tovar aylanishining ombor shaklini rivojlantirish, hajmini ko`paytirish va bajarilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilash, saqlashda mahsulotlar isrof bo`lishiga yo`l qo`ymaslik, transport-ombor va boshqaruv xizmatini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish maqsadida doimo o`z asosiy fondlari (bino, inshoat, mashinalar va asbob-uskunalar, transport vositalari va h.k.)ning ahvoli va ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat qilib turishlari kerak. TVT o`z tasarrufidagi asosiy fondlar bilan bir qatorda o`z vazifasini bajarish uchun boshqa korxona va tashkilotlardan zarur vositalarni ijaraga olishlari mumkin. TVT asosiy fondi tarkibida yana mehnat vositalari ham mavjud, ulardan ba`zi ishlab chiqarish, qurilish va faoliyatning boshqa turlarida foydalaniladi. Asosiy fondlarning uzoq muddat foydalanish xususiyati o`ziga xos jihatlari bo`lib, ular bu muddatda yemirilishi mumkin, bu esa sozlashni yoki to`liq almashtirishni talab etadi va u TVT olayotgan daromadlar hisobiga bo`ladi. Asosiy fondlarni baholash boshlang`ich va qoldiq qiymatlarda amalga shirilishi mumkin. Asosiy fondlarni tashkil etish yoki sotib olish, shuningdek, keltirish, o`rnatish va yig`ish boshlang`ich qiymatda kiritiladi. Asosiy fond qoldiq qiymati boshlang`ich qiymatda yemirilishi qiymatini ayirib aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy fondlar sezilarli darajada o`zgaradi, buni doimo e`tiborda tutish lozim, chunki uni amalga oshirishda, baholash vaqtidagi bozorda vujudga 7

www.arxiv.uz kelgan narxlardan kelib chiqish, pul qadrsizlanishi (infilyatsiya) darajasiga to`g`rilash lozim. TVT asosiy fondlari kim tomonidan tasarruf etilishi, mo`ljalangan maqsad va foydalanish yo`nalishiga bog`liq tarzda o`z asosiy guruhga ajratiladi: tijorat – vositachilikka mo`ljallangan ishlab chiqarish asosiy fondlari (bunga binolar, inshoatlar, uzatish qurilmalari, mashina va jihozlar, transport vositalari, asboblar va buyumlar kiradi); TVTning tavsifi va yo`nalishiga taalluqli tarzda sanoatda, qurilishda, qishloq ho`jaligida, transport (ayniqsa quruv o`tkazgichlar)da foydalaniladigan ishlab chiqarish asosiy fondlari; tarkibiga turar joy va kommunal xo`jalik, madaniyat tashkilotlari, fan maorif va sog`liqni saqlash kiritilgan ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan asosiy fondlar. TVT asosiy fondlarining o`ziga xosligi shundaki, ularning ko`pchilik qismini binolar va inshoatlar tashkil etadi, bu ko`p jihatdan ular faoliyatining xususiyatini begilaydi. Shu bilan birga ko`pgina TVTlar transport – ombor, ortish – tushirish va boshqa operatsiyalar takomillashgan mexanizatsiya va avtomatlar bilan yaxshi ta`min etilmagani ma`lum bo`lmoqda. Ishlab chiqarish vositalari bozorida muvaffaqiyatli faoliyat ko`rsatish uchun nihoyatda zarur bo`lgan TVT ko`rsatadigan xizmatlar miqdorini tobora oshirish TVT asosiy fondlarini faol qismini yangilash va kengaytirish texnikaviy negizini tegishli tarzda takomillash-tirishni talab qiladi. TVT asosiy fondlaridan samarali foydalanish k o`rsatkichlari. TVT asosiy fondlaridan fondlarining samaradorlik darajasi turli usullar bilan baholanishi mumkin. Buning uchun jihozlar va boshqa uskunalarning loyihadagi hamda amaldagi yuklanganini taqqoslash, har qaysi bir-birlikdagi mehnat quroliga yoki ularning 1 so`m (1$) qiymatiga to`g`ri keladigan ish va xizmatlarning ajarilishi hajmini tavsiflovchi natura yoki qiymat ko`rsatkichlardan va boshqalardan foydalanish mumkin. Ma`lumki, tijorat-vositachi tashkilotlarda juda ham rang-barang asosiy fond turlaridan foydalaniladi. Bu ko`rsatkichlar-dan foydalanishda ko`pincha ular xususiyatini hisobga olib taqqoslashning iloji bo`lmaydi. Bunday sharoitda TVT moddiy-texnika 8

www.arxiv.uz negizidan foydalanish samaradorligini baholash, umuman qiymat shaklida foydalangan umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar yordamidagina mumkin bo`ladi. TVT uchun shunday ko`rsatkich bo`lib, yoki asosiy fondlardan kelgan tushum (u asosiy fondlar – fond tushumi yillik narxi 1 so`mga hisoban qiymatlarda ifodalangan xizmatlar va bajarilgan ish, yetkazib berish hajmida o`lchanadi), yoki fond sig`imi deb ataluvchi fond tushumi ko`rsatkichiga teskari miqdor xizmat qildi. Aytaylik TVT mijozlariga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq yetkazib berish, ishlar va xizmatlar hajmi, bir yilda 80mln. so`mni tashkil etdi, uning asosiy fondlarni o`rtacha yillik qiymati esa 20 mln. so`mni tashkil etdi. Demak, mazkur holda fond tushumi 4 so`m (80:20)ga teng, fond sig`imi esa – 25 tiyin (20:80). Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, mazkur hisoblarni bajarishda bizning hisob- kitoblarimizga ta`sir etuvchi pul qadrsizlanishi va bozor narxlarining o`zgarishini hisobga olib tegishli tuzatishlarni qilish lozim bo`ladi. Shu bilan birga, taqsimlash tizimidan bozor munosabatlariga o`tish ham asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini baholashga o`lgan yondashuvni o`zgartirish kiritmoqda. TVTning bozor sharoitlarida faoliyatidan bosh maqsad bo`lib, amaldagi qonunchilikka xilof ish tutmagan holda eng yuqori tijorat natijasiga, ya`ni foydaga erishishi hisoblanadi. Shuning uchun TVT o`z oldiga maqsad qilib, yetkazib berish, bajarilgan ish va xizmatlar hajmini faqat miqdoriy oshirishnigina qo`ymaydi, balki mo`ljallanayotgan, amalga oshirilayotgan operatsiyalar foyda keltirishini puxta o`ynab ko`radi. Mazkur vaziyat hisobga olinsa, unda TVT asosiy fondlaridan foydalanish samaradorligini baholashni amalga oshirishda TVT faoliyatining biror davrida olgan foyda miqdoridan foydalanish ham maqsadga muvofiq. Bu o`rinda so`z yuqorida eslatilgan fond tushumi va fond sig`imi ko`rsatkichlarini TVT mijozlariga ko`rsatgan xizmat bilan bog`liq bajargan ish, ko`rsatilgan xizmat, yetkazib berish hajmi uniga qo`yish va bular natijasida olingan foyda ko`rsatkichidan foydalanish haqida bormoqda. Albatta bu ko`rsatkichlar nisbiy tavsifga ega va faqat analitik maqsadlarga xizmat qiladi, chunki foydani yuzaga chiqaradigan omilga haddan ziyod (bular – sotuv narxi, 9

www.arxiv.uz noishlab chiqarish sarflarini kamaytirish, yonilg`i – xom-ashyo resurslarini tejash va h.k.). Shuning uchun foyda oshishi yoki kamayishini asosiy fondlardan foydalanishning yaxshilanishi yohud yomonlashuv bilan va ayniqsa, bog`lash mumkin emas. TVT asosiy fondlaridan foydalanish samaradorligini baholashda quyidagi ma`lum ko`rsatkichlardan ham foydalanish darkor ya`ni ombor xo`jaliklarining sig`imliklarini to`ldirish darajasi, navbatlashish koeffitsiyenti va boshqalar. Shunday qilib, faqat asosiy fondlardan samarali foydalanish darajasini tavsiflovchi turli ko`rsatkichlarning mujassama va qiyosiy tahlillarigagina eng ishonchli bahoni berishi mumkin. Hisoblash texnikasining zamonaviy vositalari va ulardan oqilona foydalanish bunday analitik ishlarni yuqori sur`atlarda va ishonchli tarzda bajarish imkonini beradi. TVT asosiy fondlarining yemirilishi va uni tiklash shakllari. Asosiy fondlarning korxona va tashkilotlar, shu jumladan TVT ishlash faoliyatida uzoq vaqt va ko`p marotaba ishtirok etishi o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. Shu bilan birga ularning jismonan hamda ma`naviy yemirilishicha bog`liq. TVT asosiy fondlarini ekspluatatsiya qilish jarayonida uning ayrim tarkibiy qismlari sekin-asta ishdan chiqa boshlaydi, ular sifatida qayta tiklanmas o`zgarishlar yuz beradi. Mehnat vositasini tiklash darajasi qancha yuqori bo`lsa, ularni ekspluatatsiya qilish sharti qanchalik murakkab bo`lsa, ularning jismonan yemirilishi shunchalik tez sodir bo`ladi. Natijada asosiy fondlar, u xoh bino bo`lsin, xoh transport vositasi bo`lsin sekin-asta yaroqsizlana borib o`zining boshlang`ich xususiyatini yo`qotadi, ulardan foydalanish xavfi ham oshib boradi. Bularning barchasi ularning samaradorligiga ta`sir etadi, ular ishtirokida va yordamida bajarilayotgan ish yoki xizmatlar sifati pasayadi, natijada TVTning ularga xizmat ko`rsatish va sozlash xarajatlari sarfi oshadi. Asosiy fondlar ma`naviy jihatdan ham yemiriladi. Bu xol ilmiy-texnika taraqqiyotining tezkor sur`atlarida paydo bo`lishi bilan bog`liqdir. Shu tufayli ilgari xarid qilingan mehnat vositasi, xozirgi texnik o`z qadrini yo`qotadi. Bunday qadrsizlanishni ma`naviy jihatdan yemirilish (eskirish) deb yuritiladi. 10

www.arxiv.uz Ma`naviy yemirilish (eskirish)ning ikkinchi turi ham ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bog`liq bo`lib, u tufayli yanada zamonaviy va tejamli mashina hamda jihozlar turi yaratiladi, ishga kiritiladi. Bu TVTga bajaradigan ish va xizmatlar xajmini ular tannarxini pasaytirgan hamda foydani oshirgan holda yemirilishi mumkin. Mazkur holatlarda eski tur mashina va jixozlarni ekspluatatsiya qilish TVT uchun foydasiz. Shu boisi ular jismoniy tuzish muddatigacha yaroqsizga chiqarilishi, sotilishi yoki yangisi bilan almashtirilishi maqsadga muvofiqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklif qonunlarini hisobga olgan holda asosiy fondlar narxi shakllanishi sharoitida ma`naviy tuzish turlarini bunday farqlash o`z mohiyatini yo`qotadi, chunki tadbirkorlar uchun jihozlarni almashtirish yoki sotib olish haqida qaror qabul qilishda asosiy mezon bo`lib bozor narxi darajasi hisoblanadi, u birinchi va ikkinchi tur ma`naviy tuzishni o`zida mujassamlashtiradi. Biroq, taxliliy maqsadlar uchun bunday farqlash, ya`ni asosiy fondlar tuzish turlarini farqlash, shubhasiz o`z ahamiyatini saqlab qoladi. O`z asosiy fondlarini yaroqli holda, doimo mijozlariga uzluksiz va sifatli xizmat ko`rsatishni ta`minlay oladigan imkoniyatga ega bo`lishi uchun TVT mashina hamda jihozlarining ahvolini o`z vaqtida kuzatib borishi, zarur bo`lsa ularni sozlash takomillashtirish, rekonstruksiya qilish to`g`risida o`z vaqtida tegishli qaror qabul qilishi kerak bo`ladi, agar bularni barchasi korxonaning strategiyaviy maqsadlari bilan bog`liq bo`lsa. Bunda gap TVTning asosiy fondlari me`yorida va samarali faoliyat ko`rsatishining oddiy jarayonlari va keng miqyosda qayta tiklashga taalluqlidir. Asosiy fondlarni qayta tiklash, shubhasiz, anchagina sarmoya sarflashni talab etadi. Bozor sharoitida ko`pgina tijorat-vositachilik tashkilotlariga asosiy fondlarni mutlaqo o`z hisobidan va kredit resurslar hisobiga qayta tiklash bo`yicha investitsiya loyihalari mavjud. Bu maqsadlarga budjet mablag`lari amalda ajratilmaydi. Asosiy fondlarni kapital, o`rtacha va joriy ta`mirlash-sozlash, shuningdek bir oz takomillashtirish, odatda sozlash fondidan mablag` bilan ta`minlanadi. Bu fond ma`lum me`yoriy mezon asosida TVT bajargan ishlar va ko`rsatadigan xizmatlar hisobidan tuziladi. 11

www.arxiv.uz Asosiy fondlarni to`la tiklash, texnikaviy qayta tiklash va qayta o`zgartirish uchun, odatda TVT amortizatsiya fondi, o`z foydasi shuningdek kredit resurslar mablag` manbai hisoblanadi. Amortizatsiya fondi TVT tushumi hisobidan hosil bo`ladi, uning miqdori esa asosiy fondlar, tarkibi, tuzilishi va amortizatsiya ajratmalari me`yoriga bog`liq bo`ladi. Keyingilari amortizatsiya fondiga yillik amortizatsiya ajratmalari miqdorini belgilaydi. Amortizatsiya ajratmalarining me`yoriy miqdori, odatda, asosiy fondlar qiymati, ulardan foydalanish sharoiti va xizmat muddatiga bog`liq bo`ladi. YA`ni amortizatsiya me`yori- yillik amortizatsiya miqdorini asosiy fondlar balans qiymatiga foizlardagi nisbatidan iboratdir. 12

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Tijorat-vositachi tashkilotlar iqtisodiyoti A.A. Fattaxov 1. Tash. 2000 y. 2. Bozor pul va kredit №8, №9 soni 2002 y. 3. O`zbekiston iqtisodiyoti axborotnomasi №15, №16, №17 4. soni 2002 y. 5. Mulkdor №12 soni 2002 y. 6. O`zbekiston 21 asr bo`sag`asida I. A. Karimov 13

O'xshashlar

Tijorat banklarining tashkiliy huquqiy asoslari

Tijorat banklarini tashkil etishning huquqiy va iqtisodiy asoslari

Tijorat banklarining foydasi va uni hisoblash

Tijorat banklarida likvidlilik riski va uni boshqarish

Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish