Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

295 KB

Ko'chirib olish

Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari Reja: 1. Kredit mexanizmi tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari. 2. Kredit mexanizmining tarkibiy elementlari va ularning ketma-ketligi.

Kredit mexanizmi tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari Kredit mexanizmi- xo‘jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarishni oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi. Klassik iqtisodchi olimlar kredit mexanizmini kredit munosabatlarini tashkil etishning konkret usullari bilan bog‘lashgan va bu usullar pul oborotini hamda kredit munosabatlarini tashkil etish amaliyotida qo‘llanilishini ta’kidlashgan. SHuni inobatga olgan holda kredit mexanizmi kredit munosabatlarining namoyon bo‘lish shakli sifatida qaralmoqda. Masalan, prof. M.S.Atlas kredit mexanizmi to‘g‘risida shunday yozgan: «Kredit mexanizmi kredit tizimi organlari, kreditlashtirish vositalari va usullari, tamoyillari, majmuasidan iborat bo‘lib, ular yordamida tegishli organlar o‘zlarining vazifalarini amalga oshiradilar va butun xalq xo‘jaligiga hamda korxonalarning xo‘jalik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadilar». M.S.Atlas kredit mexanizmini xo‘jalik mexanizmining iqtisodiy richaglaridan biri sifatida qaraydi. U orqali ishlab chiqarish va yalpi maxsulot taqsimlashni nazorat vositasi sifatida yalpi ishlab chiqarish samaradorligiga ta’sir ko‘rsatiladi. Kredit mexanizmining qaytarishlilik, muddatlilik va to‘lovlilik tamoyillari xo‘jalik mexanizmlarini ratsional va optimal xolda rivojlanishni taqozo qiladi. YU.P.Avdiyans kredit mexanizmini kredit tizimining tarkibiy qismi sifatida talqin etib, uningcha kredit tizimi o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: 1) kredit munosabatlarining sferasi; 2) kredit mexanizmini (kredit tizimi ob’ekti va sub’ektining o‘zaro ta’sir etish vositasi va bank tomonidan kredit munosabatlari sferasining boshqarilishi); 3) iqtisodiy rivojlanishning manbalari. Bundan tashqari u kredit mexanizmi texnik emas, iqtisodiy tushuncha ekanligini ta’kidlaydi. Kredit mexanizmi o‘zida kreditning barcha tomonini va uning konuniyligini, kishilarning konkret faoliyatini umumlashgan ifodasini aks ettirishini aytgan. Uningcha kredit tizimi uning boshqa qismlariga: kredit munosabatlari, kredit munosabatlari elementlari, (kredit uchun foiz, kredit muddati va ob’ekti, kredit munosabatlaridagi tomonlarning iqtisodiy qiziqishlari) xalq xo‘jaligida kredit munosabatlarini yuzaga

keltiruvchi banklarga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Uning fikricha, kredit mexanizmi tushunchasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: -kredit tizimi rivoji, amal qilish shartlari va prinsiplari; -kredit tizimining pul muomalasi, xalq xo‘jaligining naqd pulsiz xisobkitoblari va moliya tizimining boshqa bo‘g‘inlari bilan o‘zaro aloqasi. Prof. V.I.Ribin ning fikricha, kredit mexanizmi kredit xarakterli xususiyatlari va uning mazmunini ochib beruvchi munosabatlarning o‘zidan iborat hamda ular namoyon bo‘lishining shakli va usullaridir. «Islohotlar sharoitida kredit va xisob-kitoblar» ishida V.I.Ribin kredit mexanizmi tushunchasini kiritibgina qolmay, uni o‘ziga xosligini qayd etib o‘tadi. Bank apparati faqatgina kredit mexanizmiga ega bo‘lganligi sababligigina korxonalar xo‘jalik moliyaviy faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kredit mexanizmining mazmuni prof. S.B.SHteynleyger tomonidan kengroq ma’noda talqin qilingan. U kredit mexanizmining tarkibiga kiruvchilarni uch guruhga bo‘ladi: 1) banklar; 2) kredit sferasining alohida va xususiy qonunlarini saqlashga qaratilgan elementlar; 3) shu qonunlarning mazmunini hayotga tatbiq etishning shakl va usullari. N.D.Barkovskiy kredit mexanizmining mazmunini ochishga harakat qilib, quyidagilarni yozgan edi: «Kredit mexanizmi konkret bir tarixiy sharoitda kredit munosabatlarining namoyon bo‘lishi va ularni realizatsiya qilish shaklidir». V.S.Pashkovskiy esa: «Kredit mexanizmi kredit munosabatlarini amalda tashkil etishning konkret shaklidir» - deb yozgan. V.S.Pashkovskiy qayd qilishicha, kredit mexanizmini «boshqariladigan va boshqaradigan tizim» sifatida qarash kerak. Bunday aniqlash mexanizm natijaviyligini kuzatish imkoniyatini kengaytiradi. V.S.Pashkovskiy kredit mexanizmini rejalashtirish usullari va shakllari, kreditni berish, tartibga solish, so‘ndirishning o‘zaro bog‘liqlik tizimi deb tushunadi. Kredit mexanizmlarida boshqaruvning etakchi roli ko‘rsatilishiga qaramay, boshqaruv aspekti kategoriyani aniqlashda, shuningdek uning tuzilishida ham ishtirok etmaydi.

Yuqorida qayd etilgan fikrlarni bazis va usqurtma elementlariga dahldorligi nuqtai nazaridan tahlil qiladigan bo‘lsak, ularni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh ta’riflarda kredit mexanizmi ustqurma elementlari qatoriga kiritilgan bo‘lsa, ikkinchi guruh vakillari esa, uni bazis-ustqurma xarakteriga ega ekanligini qayd etishgan. Masalan, prof. V.I.Ribin 2-guruh iqtisodchilaridan hisoblanib, kredit mexanizmini tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarning ma’lum bir qatlami, kredit munosabatlarining yuqori bir bo‘lagi sifatida ta’riflaydi. Uning fikricha, «kredit mexanizmi tarkibiga kreditning mazmuni va xususiyatlarini belgilovchi munosabatlar, ularning namoyon bo‘lish shakllari, usullari, metodlari kiradi». Kredit mexanizmi to‘g‘risida yuqorida bildirilgan fikrlarni tahlil qilib, shunday bir umumiy xulosaga kelish mumkin: garchi bildirilgan fikrlar bayon etilish shakli jihatidan bir-biridan qisman bo‘lsa ham farq qilsa-da, lekin ularning hammasida bir narsa tan olingan, ya’ni kredit mexanizmi bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditdan foydalanish usulidir. Kredit munosabatlarining namoyon bo‘lish shakllari, ya’ni amaliyotda kreditdan foydalanish usullari, barcha hollarda ham kreditning mohiyatiga asoslanadi. O‘z navbatida, har bir iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo‘ladi. Demak, aytish mumkinki, kredit mexanizmi kreditning qayta taqsimlash va haqiqiy pullarni kredit pullari va kredit operatsiyalari bilan almashtirish funksiyalarini takror ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirishga qaratilgan. SHundan kelib chiqqan holda, kredit mexanizmini ikki tarkibiy bo‘lakka – kreditning qayta taqsimlash funksiyasini namoyon bo‘lish shakllariga va haqiqiy pullarni almashtirish funksiyasi namoyon bo‘lish shakllariga ajratish mumkin. Bu shakllar har xil saviyada va har xil darajada namoyon bo‘lish imkoniga ega. Kreditning qayta taqsimlash funksiyasining namoyon bo‘lishini, kreditlashtirish tamoyillari, shart-sharoitlari va shakllarining majmuasi tariqasida tushunamiz. Kredit mexanizmi ikkinchi bo‘lagining tasnifini tushunish uchun, avvalo, kreditning haqiqiy pullarni kredit pullari va operatsiyalari bilan almashtirish

funksiyasi mazmunini yoritishga harakat qilamiz, chunki ularning mohiyati iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Bizning fikrimizcha, banklarning passiv operatsiyalari va naqd pulsiz hisob-kitoblar kreditning ikkinchi funksiyasi namoyon bo‘lishi shakllaridan biridir. Demak, kredit mexanizmining ikkinchi bo‘lagi naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan uzluksiz bog‘langan. Kredit mexanizmi – bu xo‘jaliklarni kreditlash usullari va shakllari, rag‘batlantirish, richaglar, vositalar yig‘indisi; kredit resurslar akkumulyasiyasi bo‘yicha qabul qilish tizimi, ulardan foydalanish chegaralarini aniqlash, etkazib berish va qaytarib olish usullari. V.I.Ribin fikricha, kredit mexanizmi o‘zida kreditdan maqsadli foydalanish mexanizmi va xarakat mexanizmini birlashtiradi. Bular ob’ektiv va sub’ektiv boshlash munosabatlari bo‘yicha farqlanadi. Xarakat mexanizmi – bu kreditni ob’ektiv xarakat qilishi, inson tomondan mutloq anglab olinmagan bo‘ladi. Kreditning maqsadli foydalanish mexanizmi kreditdan foydalanishning aniq shakliga ega bo‘ladi, ya’ni kredit mexanizmi – bu kredit munosabatlarini yuzaga chiqish shakli «kredit mexanizmiga kreditni xususiyati va mazmunini ochib beruvchi munosabatlarni o‘zi, kreditlash usullari, shakllari ham kiradi». Kredit mexanizmi tizimi quyidagi asosiy tizimlardan iborat : -kreditlash metodlari majmuasi; -richak va stimullar, normativlar, limitlar kompleksi; -qonuniy me’yoriy xujjatlarda shakllantirilgan kreditlash qoidalari va qonunlar to‘plami; -kreditlash sub’ektining ichki me’yoriy ta’minoti; -informatsion ta’minot, shuningdek, kreditlash bo‘yicha qarorlarni qabul qilish uchun informatsion baza. CHet el fundamental tadqiqotlarida “kredit mexanizmi” atamasi uchramaydi. Uning amal qilishi kredit, kredit siyosati, foiz stavkasi, turlari, kreditlash tamoyillari, kompaniyalarga kredit berish shakllari, ipoteka, ssuda kapitali bozori, kredit nazariyasi, foiz nazariyasi tushunchalari orqali qaraladi.

“Kredit mexanizmi” kategoriyasi bo‘yicha rossiyalik iqtisodchilar orasida yagona fikrga kelinmaganligi kreditlash nazariyasi va amaliyotdagi muammoni echilmaganligini ko‘rsatadi. SHu bilan birga, kredit mexanizmi moxiyatini turlicha talqin qilinishi bu kategoriyaga turlicha yondashilganligi bilan tushuntiriladi. Kredit mexanizmi tuzilishini zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida mos ishlab chiqish masalasini qo‘yib, uni o‘z ichiga kredit siyosati, kredit mexanizmlari institutsional asosi, kredit tizimi tashkilotlari darajasi va prinsplari, uning infrastrukturasi, kreditor va qarz oluvchilarning orasidagi o‘zaro aloqalarini olishi kerak deb xisoblash mumkin. Bunda kredit jarayoni boshqaruvi yaxlitlashtirish elementi bo‘lib xizmat qiladi, qaysiki kredit mexanizmini butun tarkibini tuzib chiqadi, ular bir butunlikda birlashtiriladi va kredit mexanizmi birgalikda rivojlanishiga yo‘naltiradi. Undan tashqari, boshqaruv kredit mexanizmini takomillashtirish, uni amal qilish samaradorligini oshirish bo‘yicha yaxlit chora tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy adabiyotlarda moliya va kredit mexanizmlari bilan bir qatorda, «moliya-kredit mexanizmi», «kredit-hisob-kitob mexanizmi» kabi tushunchalar qo‘llaniladi. Bunday qo‘shma terminlar uchun moliya va kredit kategoriyalarining iqtisodiy negizi yagona ekanligi asos qilib olingan. Moliya va kredit kategoriyalari muhim jihatlari bo‘yicha bir-biridan farq qilishlariga qaramasdan, ular bir-biriga bog‘langan kategoriyalar jumlasiga kiradi va ma’lum doiralarda o‘zaro va birgalikda ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p hollarda ta’sir moliya-kredit mexanizmi orqali namoyon bo‘ladi. Professor M.A.Passel «moliyakredit mexanizmi» ning mustaqil tushuncha ekanligini quyidagicha ifodalaydi: «…ko‘p hollarda moliyaning ham, kreditning ham moliyalashtirish va kreditlashtirish ob’ekti umumiy bo‘ladi. Davlat bir-biridan farq qiladigan ushbu pullik munosabatlar shakllarini qo‘shib olib borishiga qaramasdan, ularni mablag‘ xosil qilish va taqdim etish xususiyatlariga qarab bir-birlaridan ajratadi». V.K Senchakova 1979 yildagi «Moliyaviy mexanizm va ishlab chiqarish samarodorligini oshirishda uning roli» ishida: «Kredit mexanizmi o‘zida

markazlashgan va markazlashmagan ssuda foizlari, kredit richaglari, qoidalari, me’yorlari va normativlari, rezervlar, limit va stimullar, shuningdek, moliya va bank qonunchiligi majmuini ifodalaydi» deb ta’kidlagan. Bu izohda kredit resurslarini taqsimlash jarayoniga, tizimli yondashuv asosida kredit mexanizmi orqali iqtisodiy jarayonlarni boshqarishga urg‘u berilgan. Moliya-kredit mexanizmini aniqlash jarayonida olimlar ikkita qarama-qarshi guruxga bo‘lindilar: 1-gurux: (D.A.Allaverdyan, M.A.Pessel, V.K.Senchachov, M.V.Romonovskiy va boshqalar) fikriga moliya va kredit mexanizmi - bu yagona moliya-kredit mexanizmining qismlari. 2-gurux esa (A.D.Barkovskiy, V.I.Ribin, O.A.Malchanova, N.I.Valenseva va boshqalar) bu kategoriyalarni bilishning kredit va moliya mexanizmlari mustaqil bo‘lishga xaqli va ularni qo‘shish to‘g‘ri emas deb xisoblashganlar. Moliya va kredit mexanizmlari bir tushuncha deb xisoblaydigan mualliflar fikricha, moliya pul munosabatlar tizimi sifatida qayta ishlab chiqarish jarayonida aylanma oborot fondlari bo‘lib xizmat qilar, o‘z ichiga kreditni olgan mustaqil zveno sifatida qaraladi. Moliya kredit mexanizmidan asosiy ahamiyati ular o‘z vaqtida xo‘jalik sub’ektlarini pul resurslari bilan ta’minlashni ko‘ra oladi. Moliya kredit munosabatlari bazasi va moliyaviy resurslarni shakllantirishni milliy daromad va yalpi umumiy maxsulotni taqsimlash xamda qayta taqsimlashga xizmat qiladi. O‘z navbatida M.A.Pessel, moliya va kredit kategoriyalari birgalikda yagona iqtisodiy munosabatlar doirasida xarakat qiladi, bu xolda esa “moliya kredit mexanizmi” atamasidan foydalanish to‘g‘ri deb aytgan edi. V.I.Ribin va N.I.Valensevaning fikriga, moliya-kredit mexanizmlarini yagona iqtisodiy asosga ega ekanligi va o‘xshashligiga qaramasdan, ularni bo‘lish kerak, chunki ularning xarakati kapital aylanma oborotidan turli bosqichlarida yuzaga keladi. Unda ishtirok etuvchi sub’ektlar orasidagi yuzaga keladigan munosabatlar xarakteri turli xil bo‘ladi.

SHu bilan birga «moliya-kredit mexanizmi» tushunchasini tan olgan holda, mustaqil moliya-kredit mexanizmlarini yoki moliya-kredit mexanizmini inkor etish noto‘g‘ridir. CHunki, bu mustaqil terminlarni qo‘llash, bozor mexanizmining o‘rganilayotgan bo‘g‘ini ta’sir doirasiga va sohasiga bog‘liq. Ko‘pchilik mualliflar o‘z ishlarida kredit mexanizmini emas, balki moliyakredit mexanizmini ko‘rib chiqadilar. SHunday ekan kredit mexanizmini moliyakredit va xo‘jalik mexanizmi elementi sifatida izohlash mumkin. « Xo‘jalik mexanizmi» tushunchasi xo‘jalik yuritish formalari va tashkiliy tuzilmasi, boshqaruv metodlari va tashkiliy tuzilmasi, boshqaruv metodlari va tarixiy xususiyatini xisobga olgan xolda iqtisodiy qonunlar ifodalangan xuquqiy me’yorlar yig‘indisi sifatida tariflangan. «Moliyaviy mexanizm» esa, lug‘atda xo‘jalik mexanizmning tarkibiy qismi sifatida ko‘rsatilib, uning yordamida taqsimot munosabatlarining dunyo tizimi, daromad va jamg‘armalar yaratilishi, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlari tashkil topishi va ulardan foydalanilishi ta’minlanadi. Xalq xo‘jaligi rivojlanishida kredit mexanizmi roli va ahamiyati muhimligini e’tiborga olib, iqtisodchilar xo‘jalik mexanizmi tizimida uning o‘rnini aniqlashda xanuzgacha yagona fikrga kelisha olmaganlar. Ko‘pgina mualliflar xo‘jalik mexanizmini «Iqtisodiy richaklar – pul, narx, foyda, kredit va moliyadan foydalanish asosida iqtisodiy rag‘batlantirish va tashkil etishda ifodalanuvchi umum ishlab chiqarishni boshqarish usullari va shakllari tizimi» sifatida qarashadi. Bunda N.D. Barkovskiy va N.I.Valenseva kredit mexanizmini xo‘jalik mexanizmining bir iqtisodiy rag‘batlantirishi va richagiga kiritishadi. V.I.Ribin esa, kredit mexanizmi funksiyasi va rolidan kelib chiqib, uni «xo‘jalik mexanizmining xech qanday tarkibiy qismi emas, balki butun xo‘jalik mexanizmi» deb xisoblaydi. Kredit bilan xo‘jalik mexanizmini o‘zaro munosabatlarini kuzatib, O.A.Molchanova shunday xulosa qiladi, kredit mexanizmi – ssuda fondini realizatsiya qiluvchi iqtisodiy mexanizmdir. Kredit esa - bu tovar. Kredit tizimida ham har qanday xo‘jalik tizimidagi prinsiplar amal qiladi.

N.I.Valensova fikricha, kredit mexanizmi – amal qilishi xo‘jalik mexanizmi tuzilishini to‘liq aniqlab, beradi. Kredit mexanizmini takomillashtirish muammolari butun xo‘jalik mexanizmini rivojlantirish savollarini kompleks echishni, ya’ni narxlarni o‘rnatish, naqdsiz xisob-kitoblarni tashkil etish, byudjet bilan xisob-kitoblar va boshqalarni talab qiladi. Agar kredit munosabatlari sub’ektlari iqtisodiy aloqalari bilan birgalikda tahlil qilinayotgan bo‘lsa, «kredit-hisob-kitob mexanizmi» tushunchasidan foydalanish ham mumkin va bu birmuncha maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ayrim hollarda «kredit mexanizmi» tushunchasi bilan birgalikda «kreditlashtirish mexanizmi» atamasi ham qo‘llaniladi. Bu terminning qo‘llanilishiga «kredit mexanizmi» tushunchasining ayrim amaliy faoliyat sohalarini o‘rganishda keng ma’noni anglatishi asos hisoblanadi. Odatda, kreditlashtirish mexanizmi deyilganda, kreditlashtirish shartsharoitlarini belgilovchi elementlarning yig‘indisi tushuniladi. U o‘z mazmun jihatidan «kredit mexanizmi» tushunchasiga qaraganda bir muncha «tor» ma’noni anglatadi. SHu bilan birga, kredit mexanizmining tarkibiga kiradi va bu fikr ko‘pchilik iqtisodchilar tomonidan ham tan olingan. Rossiya va horijda so‘nggi 25 yilda kredit munosabatlari tarixi va rivojlanishi shuni ko‘rsatadiki, kredit mexanizmi harakati rejalashtirilishi bozor sharoitida ham mavjud, faqat sotsializmga qaraganda birmuncha boshqacharoq. 70-yilla rning boshida O.I.Lavrushin o‘zining «Iqtisodiy stimullar tizimida kredit» nomli ishida kredit mexanizmi rivojlanishini quyidagi 3 yo‘nalish bo‘yicha bo‘ladi: kredit chegaralari kengayishi; ssuda berish va qaytarishning ta’sirchan mexanizmini izlab topish; jamiyatda ishlab chiqarishni iqtisodiy rag‘barlantirishda kredit richaklarini rolini oshirish deb qayd etadi. U kreditlash mexanizmi kredit mexanizmining amal qilinishining jarayon qismidir deb qaraydi. O.I.Lavrushin ning fikricha, «kreditlash mexanizmi shunday tashkil topishi kerakki, u o‘z vaqtida kreditni harajatga aylanish imkoniyatini oldini olishi, yo‘l qo‘yilgan cheklanishlar haqida o‘z vaqtida xabar berishi, o‘rnatilgan me’yorlardan chetlanishlarga yo‘l qo‘ygan korxonalarga aktiv ta’sir ko‘rsatishi kerak».

R.V. Korneev ning fikricha, kredit mexanizmi xarakati xo‘jalikning shunday sharoitlarini yaratishga yo‘naltirilishi kerakki, unda korxona yoki tarmoqning o‘zi ishlab chiqarishni kengaytirishi, mahsulot sifatini yaxshilash uchun qo‘shimcha resurslarga qiziqishi kerak. R.V.Korneevning «Sanoat tarmog‘ining davlat banki bilan kredit munosabatlari» kitobida kredit korxonaning xo‘jalik moliyaviy faoliyatiga kredit mexanizmi orqali ta’sir etishini aytib o‘tadi. N.I.Valenseva va I.D.Mamanova bank kreditidan foydalanish samaradorligini tadqiq qila turib, kreditlash mexanizmini: «Kredit berish va so‘ndirishni rejalashtirish, uning maqsadli yo‘nalishi ustidan nazorat bilan bog‘liq qarorlar majmuasi» sifatida izohlaydi. Kredit mexanizmi jarayonini ko‘rib chiqa turib, mualliflar aylanma mablag‘lar tashkil etilishi va kreditlash mexanizmining o‘zaro bog‘liqligini qayd etadilar. Boshqacha aytganda, ular kreditlash mexanizmini korxonaning moliyaviy xo‘jalik faoliyati ko‘rsatkichlari bilan aloqasini qayd etishadi. «Kredit mexanizmi» va «kreditlash mexanizmi» tushunchasini chegaralash R.G.Olxova da ko‘rinadi. U xisoblaydiki, «kredit mexanizmining bir elementi hisoblangan kreditlash mexanizmi o‘zida quyidagi bo‘g‘inlardan tuzilgan tizimni ifodalaydi: o‘z va qarz, aylanma mablag‘larni chegaralash prinsplari, kreditlash metodlari, ssuda schyoti ko‘rinishlari, kreditlash ob’eklari, kreditning rejali boshqarish metodlari, kreditdan foydalanish ustidan nazoratni tashkil etish metod va turlari”. CHet el davlatlari kredit mexanizmi elementlarining qiyosiy tavsifi Kredit mexanizmi elementlari 1. Kredit siyosati: -ekspansiya; - restruksiya. + + + + + + + 2. Kredit instrumentlari: -kredit siyosati; AQSH Buyuk Britaniya Germaniya Fransiya YAponiya Italiya Roosiya

-byudjet siyosati; -soliq siyosati. + + + + + + + + + + + + + + + + + 3. Kredit stavkasi miqdori: -ishlab chiqarish rentabelligi chegarasida; -ishlab chiqarish rentabelligi chegarasidan yuqori. + + + + + + + 4. Kredit shakllari: -bank va nobank tashkilotlarning kreditlari; -tijorat kreditlari; -markazlashgan resurslar; -xalqaro kreditlar. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 5. Kredit bozoridagi raqobatning mavjudligi. + + + + + 6. Kredit operatsiyalari assortimenti: -loyixalar, mijozlarga mo‘ljallangan kredit maxsulotlarning turli kurinishlari; -kredit maxsulotlarining bir necha kurinishlari. + + + + + + 7. Kredit bozori infratuzilmasi rivojlanishi darajasi: -yuqori; -past. + + + + + +

+ 8. Kredit mexanizmini tartibga soluvchi sub’ektlar: - markaziy bank; -vazirlik tuzilmalari. + + + + + + + + + + + + + 9. Ikkilamchi bozorni rivojlanish darajasi (veksel, garovlarni realizatsiya qilish bozorlari) : - yuqori; -past. + + + + + + + 10. Investitsion iqlim: -qulay; -noqulay. + + + + + + + Boshqa mualliflardan farqli, Ribin kredit mexanizmi tuzilishini kreditga asoslangan, kreditni rejalashtirish va iqtisodiy richaglar bilan birga kredit munosabatlari va tashkiliy-iqtisodiy tuzilish boshqaruviga ajratadi. Bunda tashkiliy-iqtisodiy tuzilish boshqaruvi o‘z ichiga faqat kreditlash sub’ektlarini oladi. Kredit mexanizmini boshqaruvchi davlat tashkilotlari kirmaydi. V.V.Zemskov, ko‘p aspektli yondoshuvga asoslangan, kredit munosabatlari 2 ta qatlamda – moxiyati bo‘yicha, ob’ektiv, teranlikda kredit mohiyati va mazmunini ochib beradi hamda ishlab chiqarish, aniq kredit munosabatlari doirasida mavjud bo‘ladi. Kredit mexanizmi, deb yozadi V.V.Zemskov , - o‘zida kredit munosabatlarini funksional qatlamini aks ettirib, kreditni sifat aniqliklari, ya’ni moxiyatining xususiyatlari, maxsus qonunlar, funksiyasini qayta tiklash va saqlab qolishni ta’minlaydi. V.V.Zemskov fikricha, kredit mexanizmi tuzilishi uch elementga ajratiladi – kreditni rejalashtirish, kreditni tartibga solish va kreditlash. Bunda qaralayotgan kredit sub’ektlari va kredit resurslari xisobga olinmaydi. Ularning ta’siri faqat funksional qatlam doirasi bilan chegaralanadi.

Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan 1987 yili V.V Zemkov kredit munosabatlari va ularning namoyon bo‘lish shakllari mohiyatini kompleks ko‘rib chiqish tarafdori bo‘lib chiqadi. U bunday yondashuvidan kredit mexanizmini ko‘rib chiqishda ham foydalaniladi. V.V Zemkov kredit mexanizmini quyidagi tarkibiy qismlarga ajratadi: kreditni rejalashtirishni tashkil etish, kreditni tartibga solishni tashkil etish, kreditlashni tashkil etish. O.A Molchanova «Kredit mexanizmi murakkab, doimiy rivojlanuvchi strukturaga ega bo‘lgan xo‘jalik mexanizmi elementi hisoblanadi va o‘zida kredit munosabatlarini tashkil etish shaklini ifodalaydi» deydi. Agar iqtisodchilarning kredit mexanizmiga yondashuvlari umumlashtiriladigan bo‘lsa, unda kredit mexanizmi o‘zida barcha iqtisodiy sub’ektlar qiziqishlari, ya’ni moliya-kredit siyosatini ta’minlash uchun kredit munosabatlarini rejali boshqarish usul va ko‘rinishlari majmui ifodalanadi, deb xulosa chiqarish mumkin. Kredit mexanizmining amal qilishining tashkil etish va yo‘naltirishga davlatning ta’siri kredit munosabatlarining ob’ekti va sub’ektini belgilovchi, kreditlash rejimining differensiatsiya ko‘rsatkichlarini belgilash, foiz stavkasini darajasini, kredit turlarini, ssuda schyotlarini boshqarish tartibini, ya’ni kredit mexanizmining asosiy elementlarini belgilashda ko‘rinadi. Bu kreditni tashkil etish doirasida yagona siyosatni ta’minlaydi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlarining keyingi rivoji kredit berish va qaytarish masalalarini markazlashgan echimi imkoniyatlari va xuquqlarini kengaytirishni, iqtisodiy javobgarlikni kuchaytirishni (lekin davlat tomonidan o‘rnatilgan kreditlash jarayoni saqlagan xolda) talab etadi. Kredit mexanizmida boshqaruvning maqsad va funksiyalari ko‘rsatilgan. Ushbu xolatda boshqaruv funksiyalariga - rejalashtirish, tartibga solish, me’yorlar belgilash, operativ boshqarish, taxlil va ragbatlantirish kiradi. Har bir mamlakat ssuda-kapitali bozorini ishtirokchilarini nazorat qiluvchi tashkilotlarga ega. Buyuk Britaniya va Italiyada buni Markaziy Bank amalga oshiradi. Boshqa davlatlarda qo‘shimcha tartibga soluvchi organlar, Germaniyada - bank ustidan nazorat bo‘yicha Federal muassasa, Fransiyada bank komissiyasi,

kredit bo‘yicha Milliy Sovet, YAponiyada Moliya Vazirligida bank byurosi mavjud. Nemets banklari tizimi asosan iqtisodiy (bilvosita) uslublar bilan tartibga solinadi, Buyuk Britaniya, AQSH, Italiya bank tizimlari ma’muriy (bevosita) usullar orqali tartibga solinadi. Iqtisodiy boshqarish uslublarida kredit operatsiyalarini o‘tkazishda bir muncha erkinliklar beriladi. Germaniyada tijorat banklari erkin faoliyat olib borishi kredit tizimi axvoli bo‘yicha javobgarlik va qo‘yilmalarning riskliligiga extiyot bo‘lishni talab qiladi. Markaziy banklar maxsus tartibga soluvchi tashkilotlar sifatida AQSH, Fransiya, Italiya, YAponiyada kredit operatsiyalarini miqdoran cheklashdan foydalanishadi. AQSHda kreditlar bo‘yicha maksimal foiz stavkalar belgilangan, talab qilinguncha bo‘lgan depozitlarga foiz to‘lash taqiqlangan. YAponiyada su’niy foiz darajasini pasaytirish sharoitida kreditlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri miqdoran cheklash amalga oshiriladi, yangi banklar ochilishi ta’qiqlanadi. Italiyada Depozit banklari 18 oydan oshmagan muddatlarda kredit beradi. Fransiyada yirik banklarga beriladigan kreditlar xajmi bo‘yicha cheklovlar mavjud. Mamlakatda bozor iqtisodiyoti asoslari yaratilishi bilan paraditmalar ham o‘zgarmoqda, kredit mexanizmi amal qilish prinsiplari va richaglari, metodlarini baholash va prognozlashtirishga yondashuvlar ham o‘zgarib bormoqda. Kredit tizimi o‘zgarib, yangi kredit institutlari paydo bo‘lmoqda. Moliya bozorida moliya va kredit o‘rtasidagi yangi proporsiyalar va o‘zaro munosabatlar ham o‘zgarmoqda. O‘zgarayotgan vaziyatlar kredit mexanizmini amal qilish vositalari va usullari, boshqacha aytganda adekvat instrumentariyalarini talab qiladi. Instrumentariy- qo‘llaniladigan instrumentlar majmuini bildiradigan so‘zdir. Kredit mexanizmi amal qilish doirasida instrumenitariya nazariyasi va amaliyoti o‘zida kredit mexanizmi amal qilishini ifodolovchi tizimlashgan tushuncha va terminlar (ob’ekt, sub’ekt, predmet, metod, institut turi, ko‘rinishi, vositasi, prinsipi va qoidalarini) majmuini ifodalaydi. Bozor iqtisodiyotida kredit mexanizmining instrumentariysi.

Kredit mexanizmining tarkibiy elementlari va ularning ketma-ketligi. Kredit mexanizmining mazmunini o‘rganishda uning tarkibiy elementlari muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu tarkibiy qismlar va elementlar ayrim hollarda umumlashtirilgan, ayrim hollarda esa maxsus tarzda berilgan. Qay tarzda berilishidan qat’iy nazar, kredit mexanizmi bozor mexanizmining tarkibiy qismi sifatida o‘z ichiga kreditlashtirish tamoyillarini, kreditlashtirish shart-sharoitlarini va bank tizimini qamrab olishi ta’kidlanadi. Kredit mexanizmining tarkibiy qismlari to‘g‘risida gapirib, birinchi o‘ringa kreditlash tamoyillarini qo‘ydik. CHunki ular kreditning mazmunini aks ettirib, vaqtinchalik foydalanishga berilayotgan mablag‘larni belgilangan muddatda va to‘liq ravishda qaytib kelishini bu mablag‘lardan samarali foydalanishni ta’minlashga qaratilgan. Kredit munosabatlarida kreditlash tamoyillari kredit nazariyasi va kredit muassasalarining faoliyati rivojlanib borgan sari takomillashib va o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar ko‘p jihatidan kredit munosabatlarining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Kredit muassasalari kredit munosabatlari mazmunini chuqur o‘rgangan holda kreditning mohiyatini aks ettiruvchi yangi tamoyillar vujudga keltirishi mumkin. Davlat (Rossiya) Byudjet moliya siyosati Pul kredit siyosati Xu q u q uy me’yoriy baza Kredit mexanizmi - moxiyati - tizimi - struktura - instrumentariysi Bank tizimi Tijorat banklari kredit siyosati Byudjet krediti

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va shunga mos ravishda, kredit munosabatlari sub’ektlarining iqtisodiy mustaqillik doirasini kengaytirilishi ayrim kreditlashtirish tamoyillari mazmunini ham tubdan o‘zgartirmoqda. Kreditlash tamoyillarining kredit mazmuni bilan aloqadorligi ularning yana bir o‘ziga xos xususiyatini vujudga keltiradi. Bizga ma’lumki, kreditning mazmuni uning umumiy va maxsus xususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi. Agar umumiy xususiyatlari uni boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan o‘zaro bog‘liqligini aks ettirsa, maxsus xususiyatlari esa kreditni iqtisodiy munosabatlar majmuasidan ajratib turadi. Kreditlashning maxsus ya’ni konkret tamoyillari bilan tanishamiz. Kreditlashtirish maxsus tamoyillarining mazmuni kreditning ichki mohiyatidan kelib chiqib, mamlakat ssuda fondini normal harakatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Bu tamoyillar ichida kreditning maqsadliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda kreditning maqsadliligi deyilganda, ssuda fondi mablag‘larini korxona va tashkilotlarning xo‘jalik yuritish maqsadlaridan kelib chiqadigan xarajatlarga yo‘naltirish tushuniladi. Bu tamoyilning mohiyati kredit munosabatlari maqsadidan kelib chiqqan holda, jamiyatning asosiy iqtisodiy qonuni va vaqtni tejash umumiy qonunining talablari bilan belgilanadi. Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. YA’ni ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi. iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega. Bular: - Qaytarib berish; - Muddatlilik; - Ta’minlanganlik; - Maqsadlilik; - To‘lovlilik. Kreditning qaytarib berish tamoyili. Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligining shartidir. qaytarib berishlik kreditning muhim belgisi hisoblanadi. qaytarib berishlik o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi; u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishini tugashiga asoslanadi. qarzga beriladigan qiymat faqat muayyan bir muddatgina o‘z egasi qo‘lidan uzoqlashadi, lekin egasini o‘zgartirmaydi. qaytarib berishlik muayyan shartnomada o‘zining o‘rnini topadi. Kreditdan samarali foydalanishi asosida qaytarib berishlik – butun bank faoliyatining markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi. Kreditning bu tamoyili o‘z amaliyot

aksini kredit va undan foydalanganlik uchun % summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. SHu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar. Bizning amaliyotimizda markazlashgan rejali iqtisodiyot sharoitida kreditlashning “qaytarilmaydigan ssuda degan” norasmiy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoqlarida ayniqsa qishloq xo‘jaligi sohasida keng tarqalgan edi. £zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra qaytarilmaydigan ssudalar byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatidi namoyon bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharitida “qaytarilmas kredit” tushunchasi bozor iqtisodi tamoyillariga yod bo‘lib, bunday kreditning amaliyotda bo‘lishi iqtisod uchun juda xavfli hisoblanadi. Kreditning muddatligi – bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o‘z vaqtida qaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko‘ra kredit uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo‘linadi. Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo‘lgan har qanday vaqtda emas, balki kredit bitimida ko‘rsatilgan ma’lum muddatda kreditning qaytarilishi zarurligini bildiradi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon uchun muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o‘z vaqtida qaytarib olsa, uni egasiga o‘z vaqtida qaytarish yoki yana uni kreditga berish imkoniyatiga ega bo‘ladi. qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o‘z vaqtida kreditorga qaytarsa unga shartnomada belgilangan jazo choralari ko‘rilmaydi. Kreditning muddati bo‘yicha kredit shartnomada ko‘rsatilgan shartlarning buzilishi narijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralarni qo‘llashi mumkin. Bu choralar ham yordam berilgan hollarda kredit beruvchi moliyaviy talablarni xo‘jalik sudi orqali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarning tejamli qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqargan mahsulotini jo‘natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma fondlarning doiraviy aylanishining tezligiga bog‘liqdir. Kreditning ta’minlanganlik tamoyili – bu tamoyil yordamida xalq xo‘jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy ishlab chiqarish o‘rtasida bo‘lishi zarur bo‘lgan proporsiyalarining bir me’yorda bo‘lishi rag‘batlantiriladi. Bu tamoyilning asosiy

mohiyati shundaki, bunda xo‘jalik oborotida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining har bir so‘miga muayyan moddiy boyliklarning bir sqmi qarama-qarshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalq xo‘jaligi tarmoqlariga berilgan kreditlar to‘liq tovar moddiy boyliklari va ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o‘z navbatida bankning likvidliligiga va upl muomilasga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishiga muhim e’tibor berilmoqda. Hozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishini quyidagicha ifodalash mumkin. Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar hujjatlarini, boshqa biror shakldagi mulkini garovga qo‘yadi. Agarda bank bergan kredit qarz oluvchi tomonidan o‘z vaqtida bankka qaytarilmasa bank tovarni sotish hisobidan qarz o‘rnini qoplash huquqiga ega bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, kreditning ta’minlanganlik tamoyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining muldorlik manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditni biror garov asosida yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. To‘lovlilik tamoyili – bu tamoyil aylanma fondlarning doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoning ta’minlovchi to‘lov resurslari summasini avanslashtirilgan zaruriyatidan kelib chiqadi. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag‘lari uchun kreditlarga foiz shaklida to‘lovni o‘tkazadilar. Kreditning to‘lovliligi uni to‘liq summada o‘z egasiga qaytarishigina emas, shu bilan kredit uchun foiz shaklidagi to‘lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Kredit uchun haq to‘lashning iqtisodiy mohiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi. Ko‘rib chiqilayotgan tamoyilning amaliyotda 3ta asosiy funksiyasini bajaruvchi bank foizi normasini o‘rnatish jarayonida namoyon bo‘ladi. Huquqiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daromadining taqsimlanishi;

Ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi orqali tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro miqyosda aylanishi; Iqtisodiyot rivojlaishining inqirozli bosqichida bank mijozlarining pul mablag‘larini inflyasiyadan himoyalash va boshqalar. Ssuda fondining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad summasining berilgan kredit summasiga nisbati bilan aniqlanib, kredit resurslarining bahosi sifatida namoyon bo‘ladi. Kreditning maqsadliligi – bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo‘naltirilganligi, masalan, tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va hakozo aniq biror ob’ektga maqsadli yo‘naltirilganligi korxona bilan bank o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko‘rsatilgan bo‘ladi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga sarflashi kerak. Bunda kredit aniq ob’ektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish zaxiralariga, tayyor mahsulotga, jo‘natilgan tovarlarga, hisob-kitob hujjatlariga va boshqalarga beriladi. YUqorida keltirilgan tamoyillar kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida mavjud bo‘lishi va harakat qilishining muhim tomonlarini o‘zida ifodalaydi. Bizning fikrimizcha, bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning yuqorida keltirilgan tamoyillaridan tashqari, kreditdan oqilona foydalanishni ifodalovchi tamoyil kreditning samaradorligi tamoyilini kiritishimiz zarur. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankka qaytarishni, undan tashqari shu kredit yordamida kreditlanadigan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishishini ifodalash zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida beriladigan kreditlar ma’lum bir loyihalarning bajarilishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Banklar loyihalarni kreditlashdan oldin loyihani bajarish uchun yo‘naltiriladigan mablag‘larni samaradorligini hisoblab chiqishlari zarur. Agar biz bozor iqtisodi yuqori rivojlangan mamlakatlarda kreditlash va loyihalarni moliyalashtirish amaliyotiga e’tibor beradigan bo‘lsak, bu mamlakatlarda korxona, tashkilotlarga kredit berishdan oldin qo‘yiladigan

mablag‘larning samaradorligi hisob-kitob qilib chiqiladi. Agar loyihaga qo‘yiladigan mablag‘lar samara beradigan bo‘lsagina, shu loyiha uchun mablag‘ ajiratiladi. Har bir korxona va tashkilot uchun kreditdan foydalanishda uning samaradorligiga alohida e’tibar berish katta ahamiyatga egadir, chunki samaradorlik kreditning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Samaradorlik tamoyilining bo‘lishi va unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi. Samaradorlik kreditdan aniq, maqsadli foydalanishni taqazo etadi. Samaradorlik ko‘rsatkichi kredit qo‘yilmalar o‘rtacha qoldig‘ining 1 so‘miga to‘g‘ri keladigan realizatsiya qilingan tovaralr mahsulotning hajmini ko‘rsatadi. Kreditni jalb qilish yordamida ishlab chiqarish sur’atlarining o‘sishi, tovarlarni sotish hajmini oshishi kreditning samaradorligini belgilab beradi. Korxona kam kredit resurslari hisobiga ko‘p mahsulot sotuviga erishadigan bo‘lsa, kreditning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Kredit resurslarining samaradorligi asosan ikki omil: realizatsiya qilingan mahsulotning hajmi va kredit resurslarining aylanish davriga bog‘liq. Xulosa tariqasida shuni qayd etish lozimki, ular kreditlashtirish jarayonida o‘zaro uzviy bog‘liqlikda va aloqadorlipkda amal qiladi. Sub’ektlar tomonidan bu tamoyillardan biriga rioya qilmaslik, boshqa tamoyil talablarini ham buzilishiga olib keladi. Oqibatda, kredit munosabatlarida qiyminchiliklar vujudga kelishi kreditning iqtisodiyotga ijobiy ta’siri pasayishi mumkin. Kreditlashtirish samaradorligi banklar tomonidan kredit munosabatlarini tashkil etish jarayonida barcha tamoyillarni talablari har tomonlama inobatga olinganda yuqori bo‘lishi mumkin. Bunga kreditlashning shart-sharoitlari orqali erishiladi. Bizga ma’lumki kredit munosabatlari ob’ektiv xarakterga ega bo‘lsa ham, har bir aniq holatdar ular banklarning faol ishtirokida tashkil etiladi. Bu jarayonlarni tashkil etishda banklar kreditlash tamoyillari va kreditlash shartsharoitlariga asoslanadilar. Kreditlashtirish shart-sharoitlari deganda - kreditlash jarayonini tashkil etish va amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan elementlarning majmuasi tushuniladi. Kreditlash shart-sharoitlari o‘z ichiga bir-biri bilan uzviy bog‘liq

bo‘lgan kreditlashtirish ob’ektlari, usullari kreditga layoqatlilik, kredit shartnomasi va nazoratni qamrab oladi. Kredit mexanizmini tashkiliy iqtisodiy elementlaridan biri kreditlash ob’ektlaridir. Kreditlash ob’ektlari deyilganda kredit beriladigan aniq maqsad yoki uning nimaga mo‘ljallanganligi tushuniladi. Xo‘jaliklarga beriladigan kreditlarni ishlab chiqarish fondlarining aylanishi bilan uzviy bog‘liqligi korxona va tashkilotlarni kreditlashtirish jaryonini 2 sferaga ajratishni taqazo etadi: 1. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatini kreditlashtirish. 2. Kapital xarajatlar va quyilmalarni kreditlashtirish. Kreditlashtirish bu tarzda 2 sferaga ajratish aylanma va asosiy fondlarning aylanishlaridagi xususiyatlar bilan belgilanadi. Ma’lumki, aylanma mablag‘lar o‘zlarining harakatchanligi aylanish tezligining kattaligi va ularni tashkil etishga beriladigan kreditlarning muddatini qisqaligi bilan ajralib turadi. Asosiy fondlar esa, aksincha sekin harakat qiladi va bu harakat uzoq davr davomida o‘zining to‘liq ko‘rinishini olishi mumkin. SHuning uchun ham asosiy fondlarni kreditlashtirish jarayoni kredit munosabatlarini o‘ziga xos tarzda tashkil etishni taqazo etadi. Bu holat kapital xarajatlarni kreditlash jarayonida bank ssudalari asosiy fondlarni yangilash, kengaytirish, ta’mirlash va texnik jihatdan qayta jihozlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni mablag‘lar bilan ta’minlashga yo‘naltiriladi. Bu xarajatlar o‘z navbatida kapital quyulmalarni kreditlashtirishning asosiy ob’ektlari bo‘lib hisoblanadi. Aylanma mablag‘larga beriladigan kreditlar esa ishlab chiqarish va muomala fondlaridagi moddiy boyliklar va xarajatlarni harakatini ta’minlashga mo‘ljallangan. Aylanma mablag‘lar o‘zining qaysi tarmoqqa qarashli ekanligiga qarab aylanishi davrida ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladi. Aylanma mablag‘larning aylanish davridagi xususiyati xo‘jalik sub’ektlarining qaysi tarmoqqa ta’luqli ekanligiga bog‘liq.

Mavsumiy tarmoqlarda aylanma mablag‘larning aylanishi bir tekisda kechmaydi. CHunki bu tarmoqlarda aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyoj yilning fasliga, mavsumga qarab turlicha bo‘ladi. qishloq xo‘jaligi va unga o‘xshagan boshqa tarmoqlarda aylanma mablag‘larga bo‘lgan talab bank kreditni jalb qilish yo‘li bilan qoplanishi mumkin. Nomavsumiy tarmoqlarda aylanma mablag‘larning aylanishi bir maromda kechishi mumkin. SHunga qaramasdan nomavsumiy tarmoqlarda ham materiallarning mol etkazib beruvchidan kelib tushishida tovar ortiqcha yoki kam kelib tushganda, transport bo‘yicha qiyinchiliklar bo‘lgada, tayyor mahsulotni sotish jarayoni va boshqalarda aylanma mablag‘larga bo‘lgan talab bank krediti hisobidan qoplanishi mumkin. Aylanma mablag‘lar xo‘jalik sub’ektlari faoliyatning asosi bo‘lib, bank tomonidan beriladigan kreditlarning aksariyat qismi aylanma mablag‘larga yo‘naltiriladi. SHu tufayli har bir xo‘jalik sub’ekti aylanma mablag‘larini to‘g‘ri tashkil qilmog‘i va ulardan foydalanishda samaradorlikka erishmog‘i lozim. Uzoq muddatli kreditlashtirish ob’ektlari to‘g‘risida shuni qayd etish lozimki, xo‘jaliklarning faoliyatiga bozor munosabatlari kirib borgan sari ularning doirasi kengayib boradi. CHunki hozirgi vaqtda markazlashtirilgan fondlardan moliyalashtirilgan kapital xarajatlar xo‘jaliklarning o‘z mablag‘lari va bank krediti hisobiga amalga oshirilmoqda va har bir aniq holatda ularning kreditlashtirsh ob’ekti sifatida tan olinishi kreditlash tamoyillariga mos kelishi bilan harakterlanadi. Kreditlashtirish ob’ektini o‘rganishda banklar kreditning qaytaruvchanlik harakterini inobatga olishadilar. CHunki kredit ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishida ma’lum bir muddat davomida qatnashadi. SHuning uchun ham kredit xo‘jaliklarda vujudga kelgan vaqtinchalik ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltiriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o‘z vaqtida qaytarishning muhim shakli hisoblanadi. Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit mexanizmida muhim

o‘rinni egallagan edi. Bank faoliyatiga davlat yakka hukumronligi ularning mustaqil sub’ekt sifatida faoliyat ko‘ratishiga to‘sqinlik qiladi. SHu bilagn birga kredit resurslari markazlashgan tarzda reja asosida tasdiqlanadi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilay olmaydilar. Bozor iqtisodiyot sharoitida esa kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit berishda asosiy e’tibor qilinadigan ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. CHunki tijorat banklari o‘z faoliyati natijalari uchun to‘liq javobgar hisoblanadi va kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo‘lib qoladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditlash jarayoni qarz oluvchi tomonidan shartnoma majburiyatlarini bajarilmasligi, belgilangan muddatda qarzni qaytarilmasligi kabi ko‘pgina xatarlar bilan bog‘liq. Ba’zan tabiiy ofatlar zarar ko‘rishga sabab bo‘ladi. Rivojlanib borayotgan korxonalar yoki tashkilotlarning bankrot bo‘lib qolishiga iste’mol talabi yoki ishlab chiqarish texnalogiyasining o‘zgarishi ham hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. Raqobat natijasida bahoni yoki daromadni kamayishi ham qarzni so‘ndirishga ta’sir etadi. qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash zaruriyati quyidagilardan iborat: - Iqtisodiyotning xo‘jalik hisobidagi pag‘onalari nodavlat-lashtirilganligi va xususiylashtirilganligi; - Aksiyadorlik, jamoa, xususiy va ijra korxonalarini vujudga kelganligi va rivojlanayotganligi; - Korxonaing moliyaviy barqarorligini har doim ham ko‘rsata olmaydigan (kreditor oborotidagi begona pul mablag‘lari) korxonadagi o‘z mablag‘larining ko‘payishi, bundan tashqari joriy ishlab chiqarish faoliyati uchun mablag‘ga bo‘lgan eng minimal doimiy talab darajasiga eta olmasligi; - Banklar tizimini rivojlanishi bilan banklar tomonidan xatarni qisqartirish maqsadida ishdagi barqarorlikni oshirish. Kreditga layoqatlilikni tahlil etish chog‘ida banklar tomonidan quyidagi masalalar hal etilishi lozim:

1. qarz oluvchi o‘z vaqtida majburiyatlarini bajara oladimi yoki yo‘q? 2. qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajarishga tayyormi? Birinchi savolga qarz oluvchilarning moliyaviy xo‘jalik kafoliyatini o‘rganish javob beradi. Ikkinchisi esa yuridik harakterga ega bo‘lib, korxona va tashkilot rahbarining shaxsiy fazilatlari bilan ham belgilanadi. qarz oluvchilarning kreditni o‘z vaqtida qaytarishiga qodirligi aylanma mablag‘lari va kreditdan foydalanish samaradorligi, daromadlilik darajasini balans ma’lumotlari asosida tahlil qilish orqali, bu majburiyatlarni bajarishga tayyorligi esa korxona va tashkilotlarning ish yuritish usullarini, rivojlanish istiqbollarini, ularning rahbarlarini ishini tashkil etish va yurgizish fazilatlarini o‘rganish orqali aniqlanadi. Kreditga layoqatlilikni aniqlash orqali bank tomonidan kreditlash imkoniyati va shartlari to‘g‘rischidagi masala hal etilgunga qadar qarz oluvchiga sifat bahosi beriladi, bu esa ssudadan unumli foydalanish va uni o‘z vaqtida qaytaritlishi ehtimolini oldindan ko‘ra bilishga yordam beradi. Kreditga layoqatlilikni ko‘pgina talqinlari mavjud: masalan, V.P.Kobinskiy shunday ta’rif beradi. “Kreditga layoqatlilik kapitalni yo‘q bo‘lishini emas, balki qaytadan yaratilishini kafolatlovchi shartlar bilan o‘lchanadi”. M.O.Saxarova shunday yozadi: “Bank mijozlarini kreditga layoqatliligi korxona yoki tashkilotning moliyaviy xo‘jalik holati sifatida qarz olingan mablag‘dan unumli foydalanishiga va qarz oluvchining shartnoma shartlariga muvofiq kreditni qaytarishga tayyorligi qobiliyattigi ishonch beradi”. V.T.Sevruk bu haqida shunday talqin beradi: “Bank tizimini xo‘jalik hisobiga o‘tishi, tijorat banklarini vujudga kelishi, iqtisodiyotda to‘laqonli pultovar munosabatlarini shakllanishi korxonalarni ularning moliyaviy holatidan qat’iy nazar guruhlarga bo‘lgan holda ularni faoliyati tahlil mazmunini anglash zaruratini vujudga keltiradi”. Ko‘pgina tijorat banklari o‘z amaliyotida qarz oluvchining obro‘-e’tiborini tahlil etishga katta e’tibor qaratadi. Bunda qarz oluvchining nafaqat qarzni qaytarishga tayyorligi, shuningdek o‘z to‘lov majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarishga

ichki manfaatdorligi ham tushuniladi. SHu bilan bir qatorda banklar tomoidan kredit qobiliyatiga ta’sir etvchi omillar, ya’ni foyda olish qobiliyati, aktivlarga egaligi hamda konyuktura holati ham tahlil etiladi. Jahon banki amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligi kredit munosabatlari maqsadga muvofiqligi va uning shakllarini belgilash chog‘idagi asosiy belgilash ob’ektidan biri hisoblanadi. qarzni qaytarish qobiliyati mijozning axloqiy sifatlari, uning mashg‘uloti turi va san’ati ko‘chmas mulkka qo‘ygan sarmoyasi darajasi, ssudani so‘ndirish uchun mablag‘ni ishlab topish imkoniyati va boshqa majburiyatlar bilan bog‘langan. XIX asr oxirida N.X. Bunga “Teoriya kredita” asarida fransuz banklarining bu haqidagi so‘zlarini keltiradi: “Ishonch bildirib – biz ularning (qarz oluvchilar) rostgo‘yligiga e’tibor beramiz – bu bizning aldanib qolmasligimizga ishontiradi, ularning san’atiga e’tibor e’tibor beramiz – bu bizga ularni hisob-kitobda aldanib qolmasligiga umid beradi, ularni mashg‘ulotiga e’tibor beramiz – bu biz kutayotgan foizga bo‘lgan umidni belgilaydi. SHuni ta’kidlash joizki, N.X. Bunga kredit qobiliyatini sarmoyaning harakatsizligi bilan bog‘lab, qarzni qaytarish kafolati kerakli miqdorda etarli bo‘lishi kerak deb hisoblagan. Kreditga layoqatlilik – bu mijozning kreditlash imkoniyati va shartlari to‘g‘risidagi masala xal etilgunga qadar bank tomonidan beriladigan sifat bahosi bo‘lib, u ssudaning bankka o‘z vaqtida qaytarilishini hamda undan unumli foydalanish ehtimolini avvaldan ko‘ra bilishga imkon beradi. Kredit mexanizmini yana bir muhim elementlaridan biri kredit shartnomasidir. Turg‘unlik yillarida banklar tomonidan korxonalarning asosiy faoliyatini kreditlashtirish markaz-lashtirilgan tartibda belgilangan instruktiv va me’yoriy xujjatlar asosida amalga oshirilgan. quyi bank muassasalari kredit munosabatlarini bevosita o‘zlari tashkil etsalar ham bu jarayonga hech ta’sir o‘tkaza olmas edi. Kredit munosabatlaridagi bu holat kreditlash tamoyillari talablariga rioya qilinmaslikka hamda kredit qarz mohiyatini qariyb yo‘qotishgacha olib keldi. Xo‘jalik yuritishni o‘zgarishi va rivojlashnishi natijasida kredit mexanizmida bu

holatlarni oldini olish uchun tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Ulardan biri bank muassasalari bilan xo‘jaliklar o‘rtasida bo‘ladigan kredit munosabatlarini shartnoma asosida rasmiylashtirilishidir. Kredit shartnomasi bank bilan mijoz o‘rtasidagit sherikchilik munosabatlarining rivojlanishiga yordam berdi. Kreditlash jarayoniga kredit shartnomasini joriy etilishi, bir tomondan korxona va tashkilotlarning kredit mablag‘laridan samarali foydalanishda ma’suliyatini va mustaqilligini oshirdi. Ikkinchi tomondan, kreditni rejalashtirishda, berishda va undan foydalanish jarayonini nazorat qilishda quyi bank muassasalarini huquqlari kengaytirildi. Kredit shartnomalarida bank muassasalari va xo‘jaliklarni huquqlari va majburiyatlari, kreditlash ob’ektlari, usullari, shartlari, kredit uchun foiz to‘lovlari hamda kreditlashtirish uchun zarur bo‘lgan xujjatlari bankka topshirish muddatlari ko‘rsatiladi. Kredit munosabatlari kredit shartnomasi asosida tashkil etiladi. Kredit shartnomalarini tuzish jarayonida bank muassasalari korxona va tashkilotlarning moliyaviy xo‘jalik faoliyatlarini har tomonlama iqtisodiy tahlil qiladi, ularning moliyaviy holatlarini sog‘lomlashtirish, tovar-moddiy boyliklar zaxiralarini kamaytirish, o‘z va qarz mablag‘laridan samarali foydalanish tadbirlarini belgilashda ishtirok etadi. Xo‘jaliklar kredit shartnomalaridagi o‘z majburiyatlarini bajarmasalar yoki kreditlash tamoyillariga amal qilmasalar banklar ularni kreditlash jarayonin to‘xtatib qo‘yish va berilgan kreditlarni muddatidan oldin qaytarib olish huquqiga egadirlar. Kredit shartnomada bankning huquqlari va mijoz oldidagi majburiyatlari aniq qilib ko‘rsatib berilgan. Kredit bank tomonidan mijozning faoliyatini doimiy nazorat qilib turilmasa, bank kreditlari o‘z vaqtida qaytarilmaydi. Kredit shartnomasida bank quyidagi huquqlarga ega: Tijorat banki berilgan kreditning ta’minlanganligi bo‘yicha; garovga olingan mulk bo‘lsa uning saqlanishini tekshirish, hamda kreditning maqsadli ishlatilishi bo‘yicha joylarga chiqib tekshirishlar o‘tkazib turish huquqiga ega. Mijoz kredit shartnomasi amal qilmasdan faoliyat yuritsa, banklar amaldagi qonunlarda belgilangan choralar

ko‘riladi. Bank kredit shartnomada ko‘rsatilgan xajmda va muddatda mijozga kredit berish, Vazirlar mahkamasi va Markaziy bankning kreditlash bo‘yicha me’yoriy xujjatlarning o‘zgarishi hamda kreditlash bo‘yicha kelib chiqadigan muammolar haqida mijozni ogohlantirib turishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit shartnomalari kredit mexanizmining muhim tarkibiy elementiga aylanishi hamda uning mazmunini qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajsini belgilish lozim. Kredit shartnomasini tuzish tartibi va undagi ko‘rsatkichlar bank muassasalari va mijoz tomonidan mustaqil ravishda va ikkala tomonning manfaatlariga mos holda belgilanadi. Kredit mexanizmi elementlaridan yana biri bank nazoratidir. Kredit munosabatlarida yuz berayotgan tub o‘zgarishlar bank nazoratini ham takomillashtirishni taqazo etadi. Odatda kreditlash jarayonida bank nazorati deyilganda banklarning kredit resurslarini boshqarish, kreditlash tamoyillari va shart-sharoitlariga rioya qilishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat tushuniladi. Uning asosiy maqsadi kreditlashtirishning iqtisodiy asoslangan chegaralarini buzilishini oldini olishdan iborat. Bank nazoratini 2 turga bo‘lish shartli harakterga ega. Bular: Kredit berilgunga qadar va berish jarayonida amalga oshiriladigan bank nazorati va kredit operatsiyalari amalga oshirilgandan so‘ng o‘tkaziladigan bank nazorati. Bank faoliyatida ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi va ular bir-birini to‘ldirib boradi. Tijorat banki o‘zi xizmat ko‘rsatayotgan mijozlar faoliyati to‘g‘risida doimiy ma’lumotga ega bo‘lishi, uning kredit qobiliyati, to‘lov intizomi ahvolini tahlil qilib borishi lozim. SHu maqsadda mijozning moliyaviy holati, uning tuzilgan shartnomalarga muvofiq mahsulot etkazib berish borasidagi o‘z majburiyatlarini, ishlab chiqarish xajmlarini qanday bajarayotgani, muomala chiqimlari, olayotgan foydasi, o‘z aylanma mablag‘larini ko‘payish dinamikasi, tovar moddiy boyliklar zaxiralari hamda aylanma mablag‘larni aylanishini ahvoli tahlil qilib turiladi. Bank har chorakda mijozning kredit qobiliyatini hisoblab chiqib qarz oluvchi bo‘yicha tutilgan maxsus yig‘ma jildda bu ma’lumotlarni to‘plab boradi. Joyning

o‘zida buxgalteriya hisobi va hisobot ishlarini ahvoli, balans ma’lumotlarining to‘g‘riligi va debitorlik-kreditorlik qarzlarining holati hamda bankka berilgan garov holati tekshirib turiladi. qarz oluvchining moliyaviy ahvoli yomonlashgan, u bank nazoratidan bo‘yin tovlagan, hisobot ma’lumotlari noto‘g‘ri olib borilgan, buxgalteriya hisobi o‘z holiga tashlab qo‘yilganligi aniqlangan hollarda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq bank bundan buyon kredit berishni to‘xtatishga, hamda ilgari berilgan kreditlarni ta’minot sifatida qabul qilingan va kredit shartnomasi shartlarida ko‘zda tutilgan majburiyatlar orqali qarz oluvchining o‘z mablag‘lari hisobidan muddatidan ilgari undirib olishga haqli. Garov to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha bank garovga qo‘yilgan mulkni mustaqil ravishda sotish mumkin. Garov predmeti sotishdan tushgan summa qaytarilmagan kredit hajmidan ortiq bo‘lsa, bank o‘rtasidagi bu tofovutni bir oy ichida qarz oluvchiga to‘lashi shart. Ma’lumki kredit munosabatlarini nazorat qilish jarayonida banklar xo‘jalik sub’ektlariga iqtisodiy va ma’muriy-tashkiliy tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy ta’sirlar jumlasiga kredit miqdorini chegaralash, foiz to‘lovlari normasini oshirish, yangi kreditlar berishni to‘xtatish va qarz mablag‘larini muddatidan ilgari qaytarib olish kiradi. Ma’muriy tashkiliy ta’sir - qarz oluvchi tomonidan belgilangan muddatlarda amalga oshirilishi va natijada qarz mablag‘larining xo‘jalik oborotidagi tabiiy harakatiga to‘sqinlik qiluvchi kamchiliklarni tugarishga qaratilgan. Hozirgi sharoitda bizning fikrimizcha bank nazoratida iqtisodiy chora va ta’sirlarning doirasi kengayishi va ular ma’muriy tashkiliy choralarga qaraganda ko‘proq qo‘llanilishi lozim. Bu jihatidan mijozlarni kreditga layoqatligini baholashni takomillashtirish va chet el tajribasidan foydalanish muhim o‘rin tutadi. Kredit mexanizmi elementlariga quyidagilar kiradi: -kredit munosabatlarining ob’ekti va sub’ektlari; -kreditlash usullari, kredit berish va qoplash shartlari (shuningdek kredit uchun foiz); -kredit rejimi va kredit richaklari;

-kredit mexanizmini amal qilishini tashkiliy texnologik ta’minoti; -kredit mexanizmi amal qilishni xuquqiy me’yoriy va informatsion ta’minoti. Kredit mexanizmi asosida ikkita element yotadi: 1-kredit tashkilotlari iqtisodiyotdagi bo‘sh resurslarni amaliy faoliyat natijasida yig‘adi va foyda olish maqsadida jalb qilingan resurslarni joylashtiradi. 2-potensial qarz oluvchida qo‘shimcha resurslarga extiyojni yuzaga kelishi. Bunday xolda qarz oluvchi tijorat bankga yoki boshqa kreditorlarga ma’lum muddatga pul resurslar berishni iltimos qilib murojat etadi. Bu esa kredit jarayonini boshlanishi xisoblanadi. So‘ng kreditor kreditlash ob’ektini baxolaydi, qarz oluvchini kreditga layoqatliligini, garov xolatini va kafolat ishonchliligini taxlil qiladi, kredit berish xaqida qaror qabul qiladi. «Kredit tashkilotini kredit berish» elementi juda ko‘p xarakatni ssuda shaklini tanlash, kreditlashni aniq, ma’qul uslubini va ssuda schyoti turini tanlash, kredit stavkasini miqdorini, kreditni berish va so‘ndirish ishlarini bajarish tartibini aniqlashni o‘z ichiga oladi. SHu erda kredit shartnomasi tuziladi, kredit bitimini xujjatlarini rasmiylashtirish, resurslar qaytarilmaganda garovga egalik qilish xuquqini olish va qarz oluvchiga kreditor resurslarni etkazib berish majburiyatini olish bo‘yicha ishlar olib boriladi.. Kreditlash jarayonida kredit tashkiloti ssudani doimiy ma’muriy boshqarish ssuda xisob-varaqlari xolati ustidan nazorat, qarzlarni uz vaqtida so‘ndirish, kredit shartnomasidan foydalanish yo‘li bilan amalga oshiradi. Bir vaqtning o‘zida kredit tashkiloti bank monitoringini, qarz oluvchini moliyaviy xolatini, uning bozordagi xolati, bank kreditlash tamoyillariga amal qilishini taxlil qilish orqali amalga oshiradi. Kredit tashkiloti bank monitoringi jarayonida resurslarni qaytish imkoniyatini aniqlaydi. Bunday imkoniyat mavjud bo‘lmasa kreditor qarzlarni ta’minot xisobidan so‘ndiradi yoki ikkilamchi kredit bozoriga realizatsiya qiladi. Kreditni qaytarilishi qarz oluvchiga ijobiy kredit tarixini olish uchun mustaqil imkon beradi. Kredit operatsiyalari o‘tkazish natijalari, shuningdek kredit tashkilotining bo‘sh pul resurslarga vaqtincha qo‘yilmalari kredit siyosatini xarakteriga ta’sir

ko‘rsatadi. Barcha tasvirlangan kredit mexanizmi elementlari o‘zaro bog‘liq va makro doiradagi tashqi omillar ta’sirida amal qiladi. Kredit mexanizmi faoliyati natijasiga baho berish kredit mexanizmini nazariyasini ishlab chiqarish va tajriba to‘plash imkoniyatini beradi, bu orqali keyinchalik davlat kredit siyosati xarakteriga ta’sir o‘tkazish, shuningdek kredit mexanizmini mikrodarajada tartiblash usuli va maqsadlariga ta’sir etish mumkin. Kredit tizimi kredit mexanizmi tuzilishi elementlari tavsifiga mos xolda: kredit tashkilotlari, kredit siyosati, kreditlash jarayonini davlat banklari tomonidan tartibga solish, kredit tizimi tashkilotlari saviyasi va ularning infrastukturasi, qarz oluvchilar va kreditorlar orasidagi munosabatlar asosida amalga oshiriladi. Rivojlangan davlatlarda kapital konsentratsiyasi, avvalo moliyaviy sektor sub’ektlarini ko‘p sonli ekanligi bilan belgilanadi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan yana biri kredit shartnomasi bo‘lib, u kredit munosabatlarini amalga oshirishning huquqiy asosi hisoblanadi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan yana biri – kreditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditnin o‘z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Davlat mulki bo‘lgan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit mexanizmida muhim o‘rin egallamaydi. CHunki bunda banklar mustaqil sub’ekt bo‘la olmaydi, kredit resurslari esa markazlashgan tarzda reja asosida taqsimlanadi. Eng xarakterli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlar uchun foiz stavkalarini mustaqil belgilay olmaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qoladi. CHunki tijorat banki o‘z faoliyati natijasi uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo‘lib qoladi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Mehnat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari

Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi

Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligi

Kredit va kredit tizimi

Agrosanoat majmuasida moliya – kredit tizimining amal qilish mexanizmi