Agrosanoat majmuasida moliya – kredit tizimining amal qilish mexanizmi - Iqtisodiyot - Referatlar

Agrosanoat majmuasida moliya – kredit tizimining amal qilish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Agrosanoat majmuasi moliya-kredit tizimining mohiyati va xususiyatlari 2. Qishloq xo`jaligini kreditlash usullari, shakllari va ularning manbalari 3. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni moliyalashtirishning boshqa manbalari va ulardan samarali foydalanish 1

www.arxiv.uz Agrosanoat majmuasi moliya-kredit tizimining mohiyati va xususiyatlari Moliya – kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarini ta`minlash hamda davlatning o`z oldiga qo`sgan maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul jamg`armalarini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq iqtisodiy munosabatlarni o`zida aks ettiruvchi tizim. Markazlashtirilganmoliya deganda davlat budjeti tizimi va hukumatning budjetdan tashqari jamg`armalarida jamlanadigan pul mablag`larini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog`liq iqtisodiy munosabatlar tushinilsa, markazlashtirilmagan moliya korxonalar pul jamg`armalarining doiraviy aylanishi bilan bog`liq munosabatlarni o`z ichiga oladi. Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi va shu tufayli uning iqtisodiy tizimdagi roli va ahamiyati pul munosabatlarining shakllanish darajasiga bog`liq bo`ladi. O`zining moddiy mazmuniga ko`ra, moliya mamlakatning moliyaviy resurslarni tashkil etuvchi maqsadli pul mablag`lari jamg`armasini ifoda etadi. Moliya:  tovar moddiy qiymatliklarni xarit etish, mahsulot, ish va xizmatlarni realizatsiya qilish jarayonidagi korxonalar o`rtasida;  markazlashgan pul mablag`lari jamg`armalarini shallantirish va ulardan foydalanish yuzasidan korxonalar bilan yuqori tashkilotlar o`rtasida;  budjet tizimiga soliqlar to`lash va xarajatlarni moliyalashtirish jarayonida korxonalar bilan davlat o`rtasida;  to`lovlarni amalda oshirish va resurslar xarid etishda korxonalar, uy xo`jaligi va budjetdan tashqari jamg`armalar o`rtasida;  budjet tizimining alohida bo`g`inlari o`rtasida;  sug`urta xolatlari vujudga kelganda zararlarni qoplash va sug`urta to`lovlarini amalga oshirishda korxonalar, uy xo`jaligi va sug`irta organlari o`rtasida vujudga keladigan pul munosabatlarini aks ettiradi; Pul mablag`lari hosil bo`lishining asosiy moddiy manbai bo`lib mamlakatning milliy doramadi – yangitdan yaratilgan qiymat yoki yalpi ichki mahsulotdan ishlab 2

www.arxiv.uz chiqarish jarayonida iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari va mehnat qurollarining chegirib tashlangan qismi xizmatqildi va aynan u milliy daromadning yaratilishi va undan foydalananish orasida bog`lovchi bo`g`in xizmatini o`taydi. Moliya va kredit o`zaro bog`langan kategoriyalar bo`lib, ular yordamida korxonalarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida pul jamg`armalari doiraviy aylanishi ta`minlanadi. Kredit bank tizimi va ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari orqali ssuda jamg`armasining harakatini ifodalaydi. Moliya-kredit tizimining taqsimlovchi, nazorat qiluvchi, tartibga soluvchi va barqarorlashtiruvchi funksiyalari mavjud. Qishloq xo`jaligi korxonalari moliyasining mohiyati birinchi navbatda qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Qishloq xo`jaligida yer, chorva mollari va boshqa tabiiy boyliklardan ishlab chiqarish jarayoniga jalb etilgan bo`lib, bu uning iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqlanishiga sabab bo`ladi. Xususan, qishloq xo`jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lgan yer boshqa asosiy vositalar singari eskirmaydi (amortizatsiya qilinmaydi) va shu tufayli mahsulot tannarxini shakllantirishda ishtirok etmaydi. Shu bilan bir vaqtda yer uchastkalarining tabiiy unumdorlik darajasi va joylashgan o`rni qishloq xo`jaligi korxonalari differensial daromad (renta) hosil bo`lishiga sabas bhladi. Qishloq xo`jaligi asosiy ishlab chiqarish fondlarining ahamiyatli qismini mahsulotlar va ishchihayvonlar tashkil etadi. Ammo, ularni takror ishlab chiqarish jarayoni bevosita qishloq xo`jaligining o`zida amalga oshiriladi. Yer singari mahsulodor chorva mollariga nisbatan ham amortizatsiya hisoblanmaydi vau mahsulot tannarxi shakllanishida ishtirok etmaydi. Qishloq xo`jaligda ishlatiladigan ko`pgina xomashyo va materiallar bevosita korxonaning o`zida yaratiladi. Yaratilgan mahsulotning ma`lum bir qismi (podani to`ldirish uchun yosh mollar, urug`lik, chorva mollari uchun oziqa, mahalliy o`g`it sifatida go`ng va boshqa.) realizatsiya qilinmay, korxonaning o`zida takror ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun olib qolinadi. Chorva mollarini boqish va o`simliklarni parvarishlash ishlab chiqarish jarayoniga avanslangan aylanma mablag`larning uzoq vaqt davomida aylanishini 3

www.arxiv.uz talab etadi. O`simlikchilikda u bir yilgacha, chorvachilikda esa 9 oygacha davom etadi. Buning natijasida qishloq xo`jaligi mahsulotlarining asosiy qismi yil oxirida (asosan chorakda) realizatsiya qilinadi va pul tushumining bir maromda aylanishiga imkon bermaydi. Bu esa xo`jalikning yakuniy moliyaviy natijalarini faqatgina yil yakuniga ko`ra aniqlashni taqoza etadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiiy – iqlimiy shart – sharoitlarga bog`liqligi hosilsizlik, suv toshqini, qurg`oqchilik va boshqa tabiiy ofatlar ta`siriga qarshi korxonalarning moddiy va pul zahira fondlarini yaratishni taqazo qiladi. Qishloq xo`jaligini kreditlash usullari, shakllari va ularning manbalari Qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini moliyalashtirishda o`z mablag`lari yetarli bo`lmagan xolatlarda chetdan qarzga mablag`lari yetarli bo`lmagan holatlarda chetdan qarzga mablag` jalb etishga to`g`ri keladi. Chetdan jalb etiladigan qarz mablag`lari quyidagi manbalar evaziga bo`lishi mumkin: 1. Tijorat banklarining kreditlari; 2. Budjetdan tashqari jamg`armalarning kreditlari; 3. Halqaro moliya tashkilotlarining mablag`lari (tijorat banklari loyihalari orqali); 4. Davlat budjetining mablag`lari hisobidan kreditlar; 5. Kredit ittifoqlari va boshqa kredit beruvchi subyektlar kreditlari. Tijorat banklari tomonidan qishloq xo`jaligi korxonalarini kreditlash ular faoliyatini moliyalashtirishning eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. U qishloq xo`jaligi korxonasi va kredit tashkiloti o`rtasida tegishli shartnomaviy munosabatlarni shakllantirish orqali o`rnatiladigan moliyaviy munosabatdir. Bu munosabatlarning markaziy bo`g`ini kredit shartnomasi bo`lib, u ssudaning ta`minlanganligi, kreditlar o`z vaqtida foizi bilan qaytarilishining huquqiy asoslarini ta`minlaydi. 4

www.arxiv.uz Tijorat banklari tomonidan kredit berish muddatlilik, qaytarishlik, to`lovlilik va ta`minlanganlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Muddatlilik tamoyili shuni bildiradiki, kreditlar taqdim etish muddatiga ko`ra qisqa, o`rta va uzoq muddatliga ajratiladi. Qisqa muddatli kreditlar, odatda, joriy ishlab chiqarishni aylanma mablag`lar bilan ta`minlash maqsadida, nisbatan yuqori foizlarda va bir yilgacha muddatda qaytarish sharti bilan beriladi. O`rta muddatli kreditlar bir yildan besh yilgacha muddatga, ishlab chiqarishning xususiyati sariflangan investitsiyalarni shu muddat ichida to`la qoplash imkonini beradigan sohalarga beriladi. Uzoq muddatli kreditlar besh yildan ko`p muddatga, investitsion loyihalarini moliyalashtirish uchun, odatda, ishlab chiqarishni texnik qurollantirish, qayta qurish va kapital ta`mirlash maqsadlariga beriladi. Qaytarishlik tamoyili qarzdorning kreditni to`liq xajmda kreditorga qaytarishi bo`yicha javobgarligini anglatadi. To`lovlilik tamoyiliga ko`ra, kreditlar qarzdorga ma`lum bir foiz to`lovlarini to`lash sharti bilan beriladi. Qarzdorning kreditdan foydalanganlik uchun to`laydigan foiz to`lovlari kredit muassasasining daromadini tashkil etadi. Ta`minlanganlik tamoyili kreditlash shartlariga ko`ra, qarzdor kreditorga kreditni qaytarish kafolatini ta`minlashi lozimligidan kelib chiqadi. Chunki, qarzdor kreditni qaytarishdan bosh tortganda, kreditor qarizdorning (yoki unga kafolat, kafillik bergan yuridik shaxsning) mol – mulkidan tegishli miqdordagi mablag`larni o`z tasarrufiga olish imkoniyatiga ega bo`lish kerak. Banklar o`zlari bilan doimiy aloqaga ega bo`lgan, bank hisob raqmida muntazam pul oqimi mavjud, yaxshi obro` va kredit tarixiga ega qarz oluvchilarga, bu ta`minot turlarini talab qilmay, blankali (ishonchli) kredit berishlari mumkin. Bank kreditlari loyihaning xususiyatiga ko`ra, imtiyozli yoki imtiyozsiz shartlarda berilishi mumkin. Imtiyozli kreditlar ustivor yo`nalishlar uchun, odatda, davlat dasturlari doirasida investitsion loyihalarni moliyalashtirish maqsadlariga xizmat qiladi. 5

www.arxiv.uz Ayrim hollarda davlat qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, agrar sohada xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida qisqa muddatli kreditlarni qaytarish muddatini uzaytirishga imkoniyat yaratadi. Xususan, barcha xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun aylanma mablag`larni to`ldirishga beriladigan qisqa muddatli kreditlar, odatda, 1 yilgacha muddatga berilsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun fermer xo`jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan dehqon xo`jaliklariga aylanma mablag`larni to`ldirish uchun beriladigan bunday kreditlar, odatda, 2 yildan kam bo`lmagan muddatga beriladi. Ammo, fermer va dehqon xo`jaliklarining o`z aylanma mablag`larini to`ldirish maqsadida, qishloq xo`jaligi bog`liq bo`lmagan faoliyati uchun olingan kreditdan foydalanish muddati, uni qaytarish muddati uzaytirilishini hisobga olgan holda, 12 oydan oshmasligi kerak. Kreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkalari miqdori qarz oluvchi va bank o`rtasidagi o`zaro kelishuvga ko`ra, kredit shartnomasi asosida belgilanadi. Kreditlarni olish uchun qarz oluvchilar bankka quyidagi hujjatlar (kredit paketi) ni taqdim etadilar:  kredit buyurtmasi;  qarz oluvchining bank hisob varag`idagi pul tushumlari taxmini (pul oqimi) ko`rsatilgan biznes – rejasi;  oxirgi hisobot sanasiga davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) idorasi tomonidan tasdiqlangan buxgalterlik balansi;  debitorlik va kredittorlik qarzlari haqidagi ma`lumotnoma, shuningdek, 90 kundan ortiq, muddatdagi qarzdorlikning solishtirma dalolatnomalari;  moliyaviy natijalar xaqida xisobot;  ta`minot shakllaridan birini. Olingan kreditni qaytarmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez va erkin sotilish talablariga javob beradigan ta`minotga ega bo`lishi kerak. Qarz oluvchi bankka quyidagi ta`minot turlarining birini taqdim etish huquqiga ega: 6

www.arxiv.uz  mulk yoki qimmatli qog`ozlar garovi;  bank yoki sug`urta tashkiloti kafolati;  uchunchi shaxsning kafilligi;  sug`urta kompaniyasining qarz oluvchi kreditni qaytara olmaslik xatarini sug`urta qilgani to`g`risidagi sug`urta polisi;  fuqarolar yig`inlarining mahalla, qishloq, ovul Kengashlari kafilligi. Kreditlarning qaytarilish ta`minoti shakllaridan biri sifatida mol – mulk garovi xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasining “Garov to`g`risida”gi Qonuniga muvofiq, muomaladan chiqarilgan buyumlardan tashqari, har qanday mulk, shu jumladan, buyumlar va mulkiy huquqlar (talablar), qimmatbaho buyumlar, zargarlik buyumlari, erkin ayirboshlanadigan valyuta va boshqalar garov predmeti bo`lishi mumkin. Kredit hisobiga sotib olingan mulk, uning qiymatining 80 foizi miqdorida, mazkur kredit bo`yicha garov predmeti bo`lib xizmat qilish mumkin. Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliya – kredit tizimi orqali qo`llab- quvvatlash birinchi navbatdaimtiyozli kredit berish mexanizmini qo`llash hamda kafolatlash jarayonini rivojlantirish bilan xarakterlanadi. O`zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining 2000 yil 19 maydagi “Tijorat banklarining kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag`batlantirishga doir qo`shimcha chora – tadbirlar to`g`risida”gi 195-sonli qarori bilan tijorat banklarining kichik va o`rta biznesni rivojlantirishga faol qatnashishlarini ta`minlash maqsadida imtiyozli kredit berish maxsus jamg`armasi tashkil etiladi. Jamg`arma mablag`lari banklar foydasining 25 foizgacha miqdorini ajratish hisobiga shakllantiriladi. Tijorat banklariningimtiyozli kredit berish maxsus jamg`armasi resurslarini ko`paytirishiga yo`naltiriladigan va jamg`armaning berilgan kreditlari hisobiga olingan daromadlari daromad (foyda) solig`idan 5 yil muddatga ozod qilinadi. Tijorat banklarining daromad (foyda) solig`ini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan baza jismoniy shaxslarning muddatli omonatlari (denozitlari) ning ko`paygan summasiga kamayadi, bunda bo`shaydigan mablag`larda ko`rsatilgan omonatlar bo`yicha foiz stavkalarini oshirishga maqsadli yo`naltirilishi shart. 7

www.arxiv.uz Imtiyozli kredit berish jamg`armasi mablag`lari hisobidan qishloq xo`jaligiga kreditlar berish faqatgina yuridik shaxs maqomidagi dehqon xo`jaligi va fermer xo`jaliklariga, muddatlari kredit berilayotgan tadbirlarning o`zini qoplashga muddatiga bog`liq holda beriladi. Chunonchi: - qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun aylanma mablag`larni to`ldirishga kreditlar fermer xo`jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs bo`lgan dehqon xo`jaliklariga, qoidaga ko`ra, kamida 2 yil muddatga beriladi; - investitsiya loyihalarini mablag` bilan ta`minlash uchun kreditlar yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan fermer va dehqon xo`jaliklariga to`lov muddatini kechiktirish huquqsiz 5 yilgacha muddatga berilishi mumkin. Jamg`arma mablag`lari hisobidan berilgan kreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkasi miqdori O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash bo`yicha kredit berilgan kundagi belgilangan stavkasining 50 foizidan ortiq bo`lmagan miqdorda belgilanadi. Kredit shakllaridan biri mikrokreditdir. O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi va Markaziy bank yo`riqnomalariga ko`ra, tijorat banklari tomonidan yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko`rsatayotgan dehqon xo`jaliklariga beriladigan mikrokreditlar deganda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kredit beriladigan kundagi kursi bo`yicha 5000 (besh ming) AQSH dollariga ekvivalent miqdoridan oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valyutasida beriladigan kreditlar tushuniladi. Yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko`rsatayotgan fermer xo`jaliklariga beriladigan mikrokreditlar deganda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo`yicha 10000 (o`n ming) AQSH dollariga ekvivalent miqdoridan oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valyutasida beriladigan kreditlar tushuniladi. Tijorat banklari mikrokreditlarni qarz oluvchilarga shartnoma asosida 3 yilgacha bo`lgan muddatga beradilar. Mikrokreditlarning 50 foizigacha miqdori 1,5 yil (18 oy) gacha bo`lgan muddatda qaytarish sharti bilan naqd pulda berilishi mumkin. 8

www.arxiv.uz Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkalari miqdori qarz oluvchi va bank o`rtasidagi o`zaro kelishuvga ko`ra, kredit shartnomasi asosida, ammo Markaziy bank tamonidan rasman o`rnatilgan,qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo`lmagan miqdorda belgilanadi. Imtiyozli kredit berish jamg`armasi hisobidan beriladigan mikrokreditlar bo`yicha foiz stavkalari Markaziy bankning mikrokredit berilgan kundagi qayta moliyalash stavkasining 50 foizidan ortiq bo`lmagan miqdorda belgilanadi. Keyingi yillarda qishloq xo`jaligi korxonalarini kredit bilan ta`minlash manbalari kengayib, budjetdan tashqari jamg`armalar (fondlar) vujudga kelmoqda. Bunday jamg`armalar o`z oldiga kredit berish orqali yuqori daromad olishni maqsad qilib qo`ymaydi, aksincha, ular iqtisodiyotning ustivor yo`nalishlarini imtiyozli shartlarda kreditlash maqsadida shakllantiradi. Budjetdan tashqari jamg`armalar ishlab chiqarishni aylanma mablag`lar bilan ta`minlashga yo`naltiriladigan qisqa muddatli kreditlar berishni amalga oshirmaydi. Ular asosan, o`rta-va uzoq muddatli loyihalarni moliyalashtirishda ishtirok etadilar. Budjetdan tashqari jamg`armalar, shuningdek, qishloq xo`jaligi korxonalarini boshlang`ich sarmoya va mikrokreditlar bilan ta`minlashda ham ishtirok etmoqdalar. Dastlabki (boshlang`ich) sarmoyasini shakllantirishga beriladigan kreditlar mikrokredit shakllaridan biri bo`lib uning miqdori dehqon xo`jaliklari (yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan) uchun eng kam ish haqining 300 baravari miqdorigachani tashkil etadi; “Biznes Fond ”ning davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar hisobiga shakllantiriladigan kredit resurslarining kamida 50 foizi, shuningdek, dehqon va fermer xo`jaliklarini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi kredit resurslarining kamida 50 foizi har yili mikrofirmalar va kichik korxonalar, dehqon (yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan) va fermer xo`jaliklarining dastlabki (boshlang`ich ) sarmoyasini shakllantirish uchun tijorat banklarida maqsadli kredit liziyalarini ochishga yo`naltiriladi. Dastlabki (boshlang`ich) sarmoyani shakllantirishga kreditlar faqat yangidan ochilgan, davlat ro`yxatidan o`tganidan keyin 6 oydan kun bo`lmagan davrda 9

www.arxiv.uz kredit olish uchun tegishli buyurtmalar bergan dehqon xo`jaliklariga (yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan) va fermer xo`jaliklariga beriladi va u imtiyozli foiz stavkasi asosida amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari jamg`armalarning kredit liziyalari hisobidan beriladigan kreditlar uchun imtiyozli foiz stavkasi kreditlanayotgan investitsion loyihalarning yo`nalishidan kelib chiqib, quyidagi miqdorlarda belgilanadi: -dastlabki (boshlang`ich) sarmoyani shakllantirishga Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasining 1G`6 qismi miqdorida; -dehqon va fermer xo`jaliklarini rivojlantirish va kengaytirish, qishloq xo`jaligi texnikasini sotib olish, fermerlik inshootlarini qurish uchun – Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasini 1G`3 qismi miqdorida; Mehnat bilan bandlikka ko`maklashish jamg`armasi hamda Dehqon va fermerlarni qo`llab-quvvatlash jamg`armasi kredit liziyalari hisobidan berilayotgan kreditlar bo`yicha bank marjasi imtiyozli foiz stavkasining 50 foizi miqdorida belgilanadi. “Biznes-Fond”ning kredit liziyalari hisobidan dastlabki (boshlang`ich) sarmoyani shakllantirishga berilgan kreditlari bo`yicha bank marjasi belgilangan imtiyozli foiz stavkasining 50 foizi miqdorida, boshqa kreditlar bo`yicha esa, belgilangan imtiyozli foiz stavkasining 45 foizi miqdorida belgilanadi. Bunda bank marjasi o`rnatilgan imtiyozli foiz stavkalari miqdorining oshishiga olib kelmaydi. “Biznes Fond”kredit liniyalari hisobidan kichik va o`rta biznes subyektlariga kreditlar loyixaning qoplangan muddatidan kelib chiqqan holda 2 yildan 5 yilgacha bo`lgan imtiyozli davrni ko`zda tutgan holda 10 yilgacha bo`lgan muddatga, Dehqon va fermer xo`jaliklarini qo`llab-quvvatlash jamg`armasining kredit liniyalari hisobidan 3 yilgacha bo`lgan muddatdga beriladi. Budjetdan tashqari jamg`armalar kredit liniyalari thisobidan beriladigan mikrokreditlar, shu jumladan, dastlabki (boshlang`ich) sarmoyani shakllantirishga kreditlar ham, qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz3 yilgacha bo`lgan muddatga beriladi. 10

www.arxiv.uz Dehqon va fermer xo`jaliklariga qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga beriladigan kreditlar, shu jumladan, mikrokreditlar, qoida tariqasida, 2 yildan kam bo`lmagan muddatga beriladi. Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliyalashtirishda xorijiy kredit liniyalaridan foydalanish amaliyotga keng kirib kelmoqda. Xorijiy moliya tashkilotlari (YETTB, KFV, OTB, XMK va boshq.) asosan kichik va o`rta biznesda investitsion loyihalarni moliyalashtirishni amalga oshiradi. Buning uchun respublikada har yili investitsion dastur qabul qilinadi. Dasturning asosiy xususiyati ayrim tarmoqlarda va mintaqalarda xorijiy investorlar uchun real amal qiluvchi imtiyozlar tizimini yaratishdir. Respublikada qishloq xo`jaligi korxonalarini moliyalashtirishning eng muhim manbalaridan biri – davlat budjetidan kichik va o`rta biznesni qo`llab-quvvatlashga ajratiladigan mablag`lardir. Bu moliyaviy qo`llab-quvvatlash davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag`larning bir qismini jalb etish orqali amalga oshiriladi. Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash qo`mitasining maxsus jamg`arma hisob raqamiga to`planadigan bu mablag`larning bir qismi har yili kichik biznes va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash “Biznes fond”iga yo`naltiriladi. Shunisi diqqatga sazovorki, “Biznes fond” fond orqali kichik biznesga yo`naltiriladigan davlat budjeti mablag`lari imtiyozli shartlarda, Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 50 foizidan yuqori bo`lmagan tartibda o`rnatiladi. Shuningdek, avvallari davlat tasarrufida bo`lgan va davlat tasarrufidan chiqarilib, xususiylashtirilgan kichik korxonalar, to`g`ridan-to`g`ri. Davlat mulk qo`mitasining maxsus hisob varag`ida jamlanadigan mablag`lardan imtiyozli shartlarda kredit olish huquqiga egadirlar. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni moliyalashtirishning boshqa manbalari va ulardan samarali foydalanish 11

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi korxonalari tashkil topishining dastlabki bosqichida korxonani tashkil etayotgan mulkdor yoki agar ular bittadan ortiq bo`lsa, muassislarning sarmoyalariga tayaniladi. Odatda, korxona mulkdorlari uning tashkil topishi jarayonida to`lanishi lozim bo`lgan turli to`lovlarni o`z sarmoyalari hisobidan amalga oshiradilar. Korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etishga mablag`lar jalb etishda, birinchi navbatda, o`zlarida mavjkud mol-mulk va jamg`armalarga murojaat etishga harakat qiladilar. Chunki, bu korxona mustaqilligini ta`minlashning eng maqbul yo`lidi. Korxona faoliyatining so`nggi yillarida ishlab chiqaishni moliyalashtirishda korxonaning o`z mablag`laridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo, buning uchun korxona joriy ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashdan tashqari ma`lum miqdorda foyda olishga ham erishmog`i lozim. Dastlabki yillarda korxona io`z quvvatlarini kengaytirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida foydaning aksariyat qismini ishlab chiqarishga qayta moliyalashtirishga harakat qiladi. “Mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan, mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarning shakllanishi to`g`risidaga Nizom”ga muvofiq korxonalarda moliyaviy mablag`lar (pul mablag`lari) ning hosil bo`lish manbalari quyidagilardan iborat: - mahsulot sotish, ish va xizmatlar ko`rsatishdan pul tushimi; - asosiy faoliyatdan kelgan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar); - favqulodda daromadlar. Ammo, moliyaviy mablag`larning ushbu hosil bo`lish manbalari hali korxona ixtiyorida qoladigan real daromad (foyda) ni aks ettirmaydi. Chunki, kelgusiyilda ishlab chiqarishga jalb etish mumkin bo`lgan mablag` faqatgina yilning sof foydasi hamda amortizatsiya ajratmalari hisobiga ta`minlanishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy natijalarni shakllantirish manbalarini kengaytirish maqsadida asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijasi 12

www.arxiv.uz bo`lmish mahsulot sotishdan tashqari boshqa faoliyat tularini ham olib borishga intiladilar. Xususan, yordamchi xizmat turlaridan, ortiqcha mol-mulkni sotishdan, davlat subsidiyalaridan, homiylarning xolisona yordami va boshqa operatsion daromadlar asosiy faoliyatdan kelgan boshqa daromadlar deb yuritiladi. Hozirgi kunda korxonalar bozor iqtisodiyotining muhim elementi hisoblanadigan qimmatli qog`ozlar bozorida ham faol ishtirok etib, daromad olishlari mumkin. Moliyaviy faoliyatdan oladigan daromadlarga quyidagilarni kiritish mmumkin: - boshqa korxonalar sarmoyasiga ulush qo`yish natijasida keladigan daromadlar; - aksiyalar bo`yicha dividendlar, obligatsiya va boshqa qimmatli qog`ozlardan daromadlar; - mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to`lovini olish); - valyuta hisob raqamidagi kursning ijobiy farqlanishi va sarflangan mablag`larning qayta baholanishidan olingan daromadlar. Ayrim holatlarda favqulodda holatlar (sel, jala, yong`in, yer silkinishi va h.k.) natijasida ko`rilgan zararni qoplash yuzasidan ham daromad olish mumkin va uni favqulodda daromadlar deb ataladi. Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliyalashtirishda korxonaning ichki zahiralari, ya`ni o`z moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasbetadi. Korxonaning ichki moliyaviy resurslaridan unimli foydalanish birinchi navbatda korxonaning ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltirish va mavjud resurslardan tejamkorlik bilan, oqilona foydalanishni nazarda tutadi. Ishlab chiqarish salohiyatlaridan unimli foydalanish uchun arzon ishlab chiqarish vositalari, yuqori unimli texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb etish lozim. Bu esa foyda miqdorini ko`paytirishga, umuman, moliyaviy ahvol barqaror bo`lishga olib keladi. Korxonaning o`z moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish quyidagi yo`nalishlarda bo`lmog`i lozim: 13

www.arxiv.uz  xomashyo va moddiy resurslardan tejab-tergab, oqilona foydalanish;  arzon va yuqori unimli texnologiyalardan foydalanish;  mahsulot tannarxining arzonlashuviga erishish va narx raqobati orqali yuqori foydaga erishish;  asosiy faoliyat bilan birga qo`shimcha tarmoqlarni rivojlantirish;  moliyaviy fond bozorlarida qimmadbaho qog`ozlar bilan savdo qilish, serdaromad kompaniyalar aksiyalarini sotib olish;  amortizatsiya ajratmalarini ishlab chiqarishni texnik qayta qurollantirishga yo`naltirish va boshqalar. Bozor iqtisodiyoti joriy etilishi bilan korxonalarni moliyalashtirish manbalari kengayib, moliyalashtirishning yangi, noan`anaviy turlari shakllanib kelmoqda. Bunga xususan, lizing, fyuchers, faktoring, overdraft va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Qishloq xo`jaligini moliyalashtirishda lizing xizmatidan foydalanish istiqbolli yo`nalishlardan biridir. Lizing – mulkni xarid qilishning moliyalashdan iborat ijara munosabatlari turlaridan biri bo`lib, bunda lizing beruvchi lizing oluvchi subyektning topshirig`iga muvofiq uchinchi tomon, lizing obyektini ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan undan o`z mablag`i hisobiga lizing oluvchi uchun mulk sotib olish tao`g`risida shartnoma tuzish majburiyatini oladi. Ayni paytda lizing oluvchi subyekt zimmasiga yuqoridagi shartnomaga binoan lizing beruvchiga lizing to`lovlarini to`lash majburiyati yuklanadi. “lizing to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 apreldagi qonuni hamda “Fuqoralik Kodeksi”ning 587-moddasida lizingga yuqoridagicha ta`rif beriladi. Lizingning asosan 2 turi mavjud: 1) operativ lizing; 2) moliyaviy lizing. Operativ lizing – mulkni uning xizmat muddatida kam davrga ijaraga berishni nazarda tutadi. Ijara muddati tugagach , mulk egasiga qaytariladi yoki yangi lizing shartnomasi obyekti bo`lib qoladi. 14

www.arxiv.uz Moliyaviy lizing –amalda uzoq muddatli kreditlashtirishning o`ziga xos shakli hisoblanadi. Operativ lizngdan farqli o`laroq, moliyaviy lizing mulk uzoq muddatga, odatda, to`liq amortizatsiya muddatiga yoki uning katta qismiga ijara shartnomasi tuziladi. Moliyaviy lizingda ijara shartnomasi tugagach, lizing obyekti lizing oluvchi tomonidan sotib olinishi yoki yangi lizingshartnomasi obyekti bo`lishi mumkin. Lizing endigina ish boshlayotgan yoki moliyaviy holati nochor bo`lgan korxonalar uchun ishlab chiqarishni texnik qurollantirishni moliyalashtirishning eng qulay vositalaridan biri hisoblanadi. Chunki, bunda bank kreditlaridan farqli o`laroq, talab etiladigan kredit qiymatining 120 foizi miqdoridagi garov kafolati talab etilmaydi. Garov kafolati sifatida lizingga beriladigan mulkning o`zi chiqadi. Lizing ishlab chiqarishni texnik qurollantirish va ilg`or texnalogiyalarni jalb etishga o`z mablag`i yetishmaydigan korxonalar uchun o`zlarining investitsion loyihalarini moliyalashtirishda muhim omil bo`lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, bank kreditlaridan foydalanish shartlari og`ir bo`lgan, banklar uzoq muddatli investitsion loyihalar uchun kreditlar ajratishni keskin pasaytirgan, kredit olish holatlari lizing eng samarali moliyalashtirish vositalaridan biri bo`lishi mumkin. Lizingning qishloq xo`jaligi korxonalari uchun afzalligi quydagilardan ko`rinadi: -lizingga olinadigan obyekt qiymati birdaniga emas, bo`lib – bo`lib to`lanadi; -ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb etish hamda ishlab chiqarish ko`lamini kengaytirish imkoni tug`iladi; -lizing obyekti uchun to`lov shu obyektni ishlatishdan olinadigan daromad hisobidan to`lanadi. -lizingga beriladigan mulk qo`shilgan qiymat solig`idan va lizingga olinadigan mulk mol-mulk solig`idan ozod etilganligi lizing obyektining bahosini arzonlashtiradi. Bugungi kunda lizingni samarali joriy etishdagi mavjud muammolar uning rivojlanish imkoniyatlarini chegaralab qo`ymoqda. Ushbu muammolar bevosita 15

www.arxiv.uz lizing faoliyati sohasida band bo`lgan tashkilotlar faoliyatini o`rganish jarayonida kuzatilmoqda. Mavjud muammolar tahlili shuni ko`rsatadiki, ulardan aksariyati lizing sohosida yaratilgan kamchiliklarning mavjudligi va kichik biznesni qo`llab- quvvatlash borasida mavjud imkoniyatlarning yetishmasligi bilan bog`liq. Hozirgi paytda lizingga oid huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy baza yaxshi shakllanmagan. Bu esa korxonalarni boshlang`ich sarmoya bilan ta`minlashning biri hisoblanuvchi ushbu tarmoqning rivojlanishiga yaxshi imkon bermaydi. Respublikamizda lizing xizmati ko`rsatish bilan shug`ullanuvchi kompaniyalar sonining kamligi ular orasida sog`lom raqobat muhiti shakllanishiga va oxir- oqibat ko`rsatilayotgan lizing xizmatlari turi va sifatining oshishiga, foiz stavkalarining pasayishiga olib kelmayapti. Lizing kompaniyalari tashkil etishni rag`batlantirish, ularga soliq, bojxona imtiyozlari berishni davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash uning rivojiga katta hissa qo`shgan bo`lar edi. Hozirgi paytda lizing oluvchi korxonalarda kerakli uskunani lizingga olish uchun axborot yetishmaydi. Lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchiga lizing to`lovlarini tayyor mahsulot ko`rinishida to`lash tartibini yo`lga qo`yish ham bu soha rivojiga hissa qo`shgan bo`lur edi. Qishloq xo`jaligida faoliyat ko`rsatayotgan korxonalar qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlari ta`sirida doimiy ravshda moliyaviy mablag`larga ehtiyoj sezadilar. Chunki, ekinlarni ekish va parvarishlash davri uzoq davom etib, hosilni yig`ib olgunga qadar pul tushumi bo`lmaydi. Bu holat ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish uchun aylanma mablag`larni shakllantirishga mablag` izlashni talab etadi. Bunday holatlarda qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida qo`llaniladigan fyuchers operatsiyalari muhim axamiyat kasb etadi. Fyuchers operatsiyalarida mahsulotni sotib oluvchi xaridor yil boshidan kelgusi xosil uchun bo`nak (hosil qiymatining bir qismini oldindan to`lab qo`yish) sifatida mablag` 16

www.arxiv.uz berib turadi. Fermer xo`jaligi bo`nakdan foydalanib, joriy ishlab chiqarishni moliyalashtirish imkoniga ega bo`ladi. Respublikamizda paxta va don ekinlariga davlat buyurtmasi o`rnatilgan bo`lib, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 31 dekabrdagi PF-2165-sonli farmoniga muvofiq fermer xo`jaliklari davlat buyurtmasi hajmidagi yetishtirayotgan mahsulot qiymatining 50 foizi miqdorida Moliya Vazirligining “Davlat ehtiyojlari uchun xarid etiladigan qishloq xo`jaligi mahsulotlari bilan hisob-kitob qilish jamg`armasi” mablag`lari hisobidan avans puli (transh) olish imkoniyatiga ega. Buning ijobiy tomoni shundaki, fermer xo`jaliklari mahsulot yetishtirish uchun zarur bo`lgan aylanma mablag`larni yuqori foiz stavkalarida tijorat banklaridan qarzga olishga majbur bo`lmaydi. Ayrim holatlarda qishloq xo`jaligi korxonalrida mol yuboruvchilar tomonidan jo`natilgan tovar-moddiy qiymatliklarni to`lash uchun vaqtincha mablag` yetishmovchiligi holatlari uchraydi. Bunday holatlarda korxonalar tovar-moddiy qiymatliklarni yuboruvchi korxonalar (kreditorlar ) bilan mahsulot qiymatini ma`lum muddatdan so`ng to`lash shartlashilgan holda shartnoma tuzilishlari mumkin. Ma`lum bir muddatgacha bunday kreditorlik qarzi to`lanishi lozim bo`lgan hisob-kitoblar schetida aks etib turadi. Agar shu muddatda ham kreditorlik qarzini to`lash imkoni bo`lmagan taqdirda bu qarz veksel ko`rinishida (ya`ni qarzni ma`lum bir muddatdan so`ng foizi bilan qaytarish) rasmiylashtiriladi. Korxonalar o`rtasida debitorlik va kreditorlik qarzlari muammosi paydo bo`lganda, ya`ni tovar-moddiy qiymatliklarni yuborgan korxona xaridor bilan mahsulot qiymati bo`yicha o`z muddatda o`zaro hisob-kitob qila olmasa yoki bunday qarzlar shubhali, undirish ehtimoli kam bo`lsa, ularni faktoring vositasida undirish amaliyoti qo`llaniladi. Faktoring- korxonalar o`rtasida qarzlarni undirishda vositachilik faoliyatidir. Faktoringda o`rtada turuvchi kompaniya (odatda, bank)qarz bergan korxonadan ma`lum bir kamission to`lov evaziga qarzdordan mablag`ni undirish huquqini 17

www.arxiv.uz qo`lga kiritadi. Faktoring shartnomasi tuzilishi bilan korxona undirolmay turgan qarzning aksariyat qismini faktoring kompaniyasi (yoki bank) dan qo`lga kiritadi. So`ngra faktoring kompaniyasi debitor korxonaga qarzni undirish bo`yicha da`vo qo`zg`atadi. Faktoringning afzalligi shundaki, u noto`lovlar muammosini qisman bo`lsada yechishga imkon beradi. So`nggi paytlarda moliyalashtirishning yangi shakllaridan biri sifatida Overdraft kirib kelmoqda. Overdraft – qisqa muddatli kreditlash shakli bo`lib, banklar amaliyotida ishlatiladi. Uning mazmuni shundaki, bank o`z mijozining hisob raqamida vaqtincha mablag` bo`lmagan holatda uning faoliyatini moliyalashtirish uchun Overdraft shartnomasini tuzadi. Mijoz o`z hisob raqamida mablag` paydo bo`lishi bilan overdraft shartida olgan qarzlarini bankka ma`lum bir foizlar evaziga qaytaradi. Overdraft, odatda, bankning eng ishochli mijozlariga nisbatan qo`llaniladi. Agrosanoat majmuasining samarali faoliyati ko`p jihatdan moliya va kredit tizimining rivojlanganlik darajasiga bog`liq. Qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun yil davomida xarajatlarning sarflanishi va faqat yilning ma`lum bir paytida daromadlarning olinishidir. Bu, o`z navbatida, qishloq xo`jaligi korxonalarining yil davomida moliyaviy resurslarga muhtojligini oshiradi. Bu masalaning hal etilishi qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyati natijalarining qanday bo`lishini belgilaydi. Qishloq xo`jaligi boshqa tarmoqlarga nisbatan moliya va kredit tizimining holatiga ko`proq bog`langan. Hozirda qishloq xo`jaligida murakkab, turli shaklga ega bo`lgan moliya va kredit tizimi ishlab turibdi. Ularni takmillash ustida katta ishlar qilinmoqda. 18

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 2. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 4. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 5. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T.: «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 6. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 8. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 1. www.ziyonet.uz 19

O'xshashlar

Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi

Moliya siyosati va moliya mexanizmi

Moliya-kredit tizimi statistikasi

Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi

Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari