Klassik iqtisodiy maktabga muqobil ta`limotlar bozor iqtisodiyotiga muxolif sotsialistik yo`nalishning mohiyati va tarixiy taqdiri - Iqtisodiyot - Referatlar

Klassik iqtisodiy maktabga muqobil ta`limotlar bozor iqtisodiyotiga muxolif sotsialistik yo`nalishning mohiyati va tarixiy taqdiri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Klassik iqtisodiy maktabga muqobil ta ` limotlar bozor iqtisodiyotiga muxolif sotsialistik yo ` nalishning mohiyati va tarixiy taqdiri Reja: 1. Muqobil iqtisodiy g`oyalarning tarixiy paydo bo`lishining shart sharoitlari. 2.T.Maltusning «Nufus nazariyasi». 3.19- asr boshlarida hayoliy sotsializm vujudga kelishining shart sharoitlari va uning xarakteristikasi. 4. Marksizm vujudga kelishining shart-sharoitlari mulk tadqiqoti

Muqobil iqtisodiy g‟oyalarning tarixiy paydo bo‟lishining shart sharoitlari. 18-chi asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho‗qqiga ko‗tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda Angliyada chuqur iqtisodiy, sotsial va siyosiy o‗zgarishlar ro‗y berayotgan edi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq xo‗jaligi va tez o‗sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga xos sinfiy ajralish yaqqol bo‗lib, ishchilar, sohibkorlar, yer egalari – lendlordlar va fermerlar bor edi. Kapitalning dastlabki jamg‗arilishi natijasida hosil bo‗lgan pul kapitali (manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, noekvivalent savdo, qul savdosi, yerlarning dehqonlardan tortib olinishi va h.) tobora ko‗p miqdorda sanoat va qishloq xo‗jaligiga qo‗yila boshladi. Angliya industrial agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni ko‗paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og‗ir bo‗lib, qattiq ekspluatatsiyaga duchor qilindi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlkatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm siyosati, qonunlar davr talabiga javob bermay qo‗ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to‗sqinlik kilar edi. A.Smit va uning «Odamlar boyligi…» asari. Adam Smit (1723-1790) klassik siyosiy iqtisodning atoqli namoyandasidir. Mustaqillik Deklaratsiyasi imzolangan 1776yili Angliyada zamonamizning eng muhim kitoblaridanbiri Shotlandiyalik buyuk iqtisodchi Adam Smitning «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to‗g‗risida tadqiqot» asari nashr etildi. Bu asar zamonaviy iqtisodiy fanning boshlanishi hisoblanadi. Shu kitob uning muallifi Adam Smitni «iqtisodiyot otasi» unvoniga sazovar etdi. Smitning nuqtai nazaridan millatning boyligi faqat qishloq xo‗jaligi jarayonida emas, umuman ishlab chiqarish jarayonida vujudga keltiriladi. Ishlab chiqarilgan ne‘matlar miqdori inson mehnatining boshqa ishlab chiqarish omillari bilan birlashuvidan

tashkil topadi. A.Smit o‗z davridagi iqtisodiy bilim va konsepsiyalarni umumlashtirdi va sistemaga tushurdi. Buning natijasida xo‗jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya yaratdi. A.Smitning bu asari 5 kitobdan iborat bo‗lib, 1-da – qiymat va qo‗shimcha daromad muammolari tadqiq etildi; 2-da – kapital jamg‗arilishi va uning shakllari; 3-da –kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari; 4-da – merkantilizm va fiziokratlarning ta‘limotiga munosabati; 5-da – davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. A.Smitni tadqiqotining predmetini – jamiyatni iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy turmush darajasini oshirish muammolari tashkil etadi. Boylikni ko‗paytirish omillari Boylikning manbai mehnat va undagi mehnat taqsimoti hisoblanadi. Muallif bu tezisni to‗g‗nog‗ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi. Ustaxonada 10 kishi ishlaydi. Ular o‗rtasida mehnat shunday taqsimlangan: 1- simni tortadi, 2 – uni to‗g‗rilaydi, 3 – kesadi, 4 – uchini o‗tkirlaydi, va h. Bir kunda bu 10 kishi 48.000 to‗g‗nog‗ich, ya‘ni har bir kishi 4.800 donadan mahsulot ishlab chiqaradi. Agar ular bir-birlariga bog‗liq bo‗lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech qaysisi 1 kunda 20dan ko‗p to‗g‗nog‗ich tayyorlay olmagan bo‗lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 baravardan ko‗proq oshgan (4800/20). A.Smitning fikriga ko‗ra mehnat taqsimoti- milliy mahsulot yaratish jarayonida odamlar o‗rtasidagi hamkorlik shaklidir. Shu borada olim qo‗yidagi fikrlarni ilgari surdi: Ixtisoslashuv tufayli kishilarning chaqqonligi ortadi; Ular vaqtni tejaydilar, chunki bir ish turidan boshqasiga o‗tishga hojat bo‗lmaydi; Ishchilar o‗z faoliyatlarini takomillashtiradilar; Ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‗ladilar.

Demak, A.Smit fikriga ko‗ra jamiyatdagi boylikning asosiy manbai barcha mehnat jarayonida qatnashganlarning faoliyati natijasida vujudga keladi va mehnat taqsimoti orqali ortib boradi. Ammo u faqat moddiy narsalarni yaratish va o‗zgartirish bilan bog‗liq bo‗lgan mehnatni unumli mehnatga kiritgan. Bunga o‗qituvchilarning, yuristlarning, harbiylarning, ma‘muriyatning, yozuvchilarning va shu kabilarning ko‗rsatayotgan xizmatlarini unumsiz deb topgan. Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda qishloq xo‗jaligi sohasining ustunligi g‗oyasidan qutula olmagan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo‗ladi, deb tasdiqlaydi. Negaki yer egalariga tabiat «yordam» beradi va «dehqonchilikka qo‗yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko‗p qiymat qo‗shadi». Bunda A.Smitning ta‘kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi pasayib borish tendensiyasiga, qishloq xo‗jaligi mahsulotlari bahosi esa o‗sish tendensiyasiga ega. A.Smit kapitaldan keladigan daromad sifatidagi foizni inkor etadi, foydani esa tadbirkorlik riski (tavakkalchiligi) kompensatsiyasi va boshqaruv uchun to‗lov sifatida ko‗rsatib beradi. Shuningdek, u boylikni ko‗paytirishda pulning roliga alohida urg‗u berib o‗tadi. Jumladan, u shunday deydi, «jamiyat uchun natural ayirboshlashdan ko‗ra, pulli ayirboshlash foydali bo‗ladi». Odamlarning jamg‗armaga bo‗lgan tabiiy intilishlari, jamiyatga o‗z kapitalini ko‗paytirish imkonini beradi, negaki jamg‗arma investitsiyaning zaruriy sharti hisoblanadi. Kapitalning o‗sishi – millat boyligini ko‗paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va puldan foydalanish bilan birga) asosiy omilidir: kapital qancha ko‗p bo‗lsa, ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko‗p bo‗ladi. Asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo‗rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya‘ni harajatlarning daromaddan ortiqcha bo‗lishiga qarshi bo‗lgan. Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi A.Smit ta‘limotidagi asosiy g‗oya – bu iqtisodiy liberalizm g‗oyasi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirish g‗oyasi, erkin raqobat asosida tashkil topadigan baho yordamida iqtisodiyotning o‗zini o‗zi boshqarish g‗oyasidir. Uning tushunchasi bo‗yicha, jamiyatda qachon shaxsiy manfaatlar

ijtimoiy manfaatlardan ustun tursa, ya‘ni qachonki jamiyat manfaatlari uning a‘zolari manfaatlarining yig‗indisi deb qaralsa, shundagina bozor qonunlari iqtisodiyotga ko‗proq ta‘sir ko‗rsatadi. Odamlarning o‗z moddiy ahvolini yaxshilashga bo‗lgan tabiiy intilishi – bu shunday kuchli omilki, agar uning amal qilishiga xalaqit berilmasa, deydi u, unda u o‗z-o‗zidan jamiyatni farovonlikka olib kelishga qodir. A.Smit xususiy tadbirkorlikni rivojlanishining ikki shartini ko‗rsatib beradi: 1. Shaxsiy manfaat; 2. Raqobat. U monomorliyalarga qarshi chiqqan. Raqobat qancha kuchli bo‗lsa, monopolizm ehtimoli shuncha kam bo‗ladideb hisoblaydi. Davlat erkin raqobatzga aralashmasa, erkin raqobat cheklanmasa u do‗nyoning rivojlanishiga olib keladi. A.Smitning asosiy xizmatlaridan biri shundan iboratki, u birinchi bo‗lib iqtisodiyotga ob‘ektiv, odamlarning irodasiga bog‗liq bo‗lmagan tizim sifatida qaraydi. Har bir rivojlangan mamlakatda juda kuchli, inkor etib bo‗lmaydigan iqtisodiy qonunlar amal qiladi. Iqtisodiy qonular amal qilishining muqarrar sharti, A.Smit tushunchasiga ko‗ra, erkin raqobat hisoblanadi. Olim iqtisodiyotda davlat sektori samarasizligini ko‗rsatib o‗tadi. U hukumatga qo‗yidagicha ta‘rif beradi: « Davlat birovlar ishlab topgan pulni sarflaydi, o‗zgalar pulini esa hamisha o‗zingnikidan ko‗ra behuda sarflaysan» T.Maltusning iqtisodiy ta‟limoti. «Nufus qonuni». Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tug‗ilgan. Uning asosiy asarlari « Aholi nufusi qonuni to‗g‗risidagi tajriba» (1798), «Yer rentasining tabiati va o‗sishi to‗g‗risida tadqiqot» (1815), «Siyosiy iqtisod prinsiplari» (1820) hisoblanadi.

Tadqiqot predmeti – ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish yo‗li bilan jamiyatning moddiy boyligini yanada ko‗paytirish masalasi qaraladi. Shu bilan birga, birinchi marta iqtisodiy o‗sish muammosini aholining o‗sishi bilan bog‗lashga harakat qilingan. «Aholi nufusi qonuni» Muallifning xulosa qilishicha, aholi o‗sishi, agar u ongli suratda cheklanmasa, unda kambag‗allik, urushlar, kasalliklar va boshqa halokatli sabablar bilan to‗xtatib turiladi. T.Maltus aholining tez o‗sish sur‘atini pasaytirish maqsadida kambag‗allarning nikohdan o‗zlarini tiyishlarini, kech turmush qurishlarini taklif qiladi. Lekin uning o‗zi ham o‗z tavsiyalarining to‗g‗riligiga unchalik ishonmagan. T.Maltus o‗z nazairyasini asoslab berishda tuproq unumdorligining pasayishi konsepsiyasidan foydalangan. Agar bitta yer uchastkasining o‗ziga ustma-ust mehnat sarflansa, u xuddi shunday nisbatda hosildorlikning o‗sishiga olib kelmaydi, chunki hosildorlik faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham bog‗liq bo‗ladi. U berishi mumkin bo‗lgan narsadan ortiqchasini undan olib bo‗lmaydi. Hisoblab chiqqach, T.Maltus xulosa qiladi: insoniyat qancha harakat qilmasin, qishloq xo‗jaligidan u oladigan oziq-ovqat mahsulotlari miqdori faqat arifmetik progressiyada o‗sishi, aholining soni esa geometrik progressiyada o‗sishi mumkin. T.R.Maltus «Nufus qonuni»ning matematik ifodasi Aholining o‗sishi Geometrik progressiya 1,2,4,8,16,32,64,128 … (2 barobar kup bo‘ladi) Tirikchilik vositalarining o‗sishi Arifmetik progressiya 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,…(absolyut miqdorga oshib boradi)

200 yildan so‗ng Aholining o‗sishi 256 marta Tirikchilik vositalari 9 marta 300 yildan so‗ng Aholining o‗sishi 9096 marta Tirikchilik vositalari 13 marta Bu nazariya barcha iqtisodiy ta‘limotlar ichida eng qayg‗uli, eng ma‘yuslisi hisoblanadi. Maltus «doktrinasi» avvalo, uslubiy jihatdan xato edi, chunki insonlar o‗simlik va hayvonot dunyosidan farqli o‗laroq faqat iste‘mol qilmaydilar, balki o‗zlari ishlab chiqaradilar va tirikchilik vositasini ko‗paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Qolaversa, ingliz olimi o‗lim darajasiga e‘tibor bermagan (o‗lim darajasi bilan aholining ko‗payish darajasi nisbatan bir xil) va jamiyat farovonligining o‗sishi tug‗ilishning kamayishiga olib kelishini ham hisobga olmagan. Chunki tug‗ilishning kamayishiga ta‘sir etuvchi sabab urbanizatsiya – ya‘ni jamiyatning rivojlanishida shaharning ahamiyati oshib borishi hisoblanadi. Shahar hayot tarzi ko‗p bolali oilalarning ko‗payishini keltirib chiqarmaydi. Agar qishloqda bola yoshligidan yordamchi hisoblansa, shaharda esa o‗z tarbiyasi uchun katta mablag‗ va vaqt sarflashni talab qiluvchi iste‘molchi hisoblanadi. Biroq, Maltus g‗oyalarida bir qancha ijobiy fikrlar ham mavjud. 21 asr boshida planetamizda 6 mlrd.dan ortiq aholi istiqomat qilmoqda (1945 yilda aholi soni 2,5 mlrd. edi) va bu ko‗rsatkich tobora ortib bormoqda. Eng muhim va ayanchli tomoni shundaki, kam rivojlangan va qoloq davlatlarda bu o‗sish tez bo‗lib, aholining 75% shu davlatlarga to‗g‗ri keladi. BMT ma‘lumotiga ko‗ra hozir dunyoda 1 mlrd. 400 ming kishi kambag‗al. Kam rivojlangan mamlakatlar turmush darajasini «jahon andozasi»ga «ko‗tarish» uchun resurslardan foydalanishni 50 baravar ko‗paytirishga to‗g‗ri keladi. Shuning uchun demografiya muammosi hozirda ham nihoyatda dolzarbdir. Bugungi kunda bu

muammoni hal qilish maqsadida hatto oilani rejalashtirish chora-tadbirlari taklif qilinmoqda. J.S.Millning iqtisodiy ta‘limoti. Ingliz Jon Styuart Mill (1806-1873) klassik maktabning so‗nggi namoyandalaridan biri deb qaraladi. Tadqiqot predmetida D.Rikardo g‗oyalariga yaqin turadi va birinchi o‗ringa «ishlab chiqarish qonunlari»ni qo‗yadi. J.S.Mill o‗zining birinchi asari – «Tajriba»ni 23 yoshida (1829) nashr ettirdi. 1843 yili unga shuhrat keltirgan «Mantiq tizimi» nomli falsafiy asari vujudga keldi. Asosiy asari beshta kitobdan iborat «Siyosiy iqtisod asoslari» bo‗lib, u 1848 yili Chop etilgan. J.S.Mill bu asarida klassik maktabning juda ko‗p konsepsiyalarini rivojlantirdi va umumlashtirdi. J.S.Mill siyosiy iqtisodni iqtisodiy qonunlar to‗g‗risidagi Fan sifatida tadqiq etadi. U raqobat qonunini, talab va taklif qonunini, differensial renta qonunini, xalqaro savdo qonunini va boshqa bir qator qonunlarni ajratib ko‗rsatib berdi G‗arbiy Yevropa xayoliy sotsialistlarining iqtisodiy ta‘limoti. Sotsialistik jamiyat qurish g‗oyasi XVI asrda T.Mor va T. Kompanella tomonidan kapitalning dastlabki jamg‗arilishi davrida vujudga keldi. Ular xususiy mulkni inkor etishgan, 4-6 soatli ish kuni joriy etishni taklif qilgan. Sanoat to‗ntarilishi davrida fransuz olimlari Sen-Simon va Fure hamda ingliz R.Ouenlar bu masalaga qaytdilar. Anri Klod de Rebrua Sen Simon (1760-1825)Fransiya hayoliy sotsializmining namoyondasi bo‗lib, 1789-1794 yillardagi fransuz revolyutsiyasi bilan zamondosh edi. U aristokratlar oilasidan kelib chiqib quyidagi mashhur asarlarning muallifidir: « Sanoat sistemasi haqida « , «Inson haqidagi fan ocherklari» , «Sanoat yoki siyosiy, ma‘naviy va falsafiy mulohazalar», «Yangi xristianlik» va boshqalar.

Sen-Simonning bo‗lajak adolatli jamiyati «industrial sistema» deb nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi asosida rivojlanadi, sanoat – alohida reja asosida, boshqaruv esa – yagona industrial markaz orqali amalga oshiriladi, deb hisoblagan edi. Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda,sanoatda hokimyatsizlikka yo‗l qo‗ymaslikka va reja asosidagi markaziy boshqaruvni taklif qiladi. Shu bilan birga Sen-Simonning yangi industrial sistemasida xususiy mulkchilik, kapital jamg‗arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi.. Sen-Simon asarlarining asosida kapitalizmni tanqid qilish yotadi. U ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasi qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati deb hisoblaydi. Fransuz hayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyondosi Fransua Mari Sharl Furedir (1772-1837). Sh.Fure o‗zining «To‗g‗ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida», «Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo» nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi.Uning tasvirlashicha, inson o‗zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o‗rnatish kerakki, bu tuzum inson kamol topishiga, ehtiroslarini to‗liq namoyon qilishga, ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat bersin. Birgalashib ovqatlanish, bolalarni tarbiyalashda jamiyatning roli beqiyos deb hisoblaydi. Angliya xayoliy sotsializmining vujudga kelishi va rivojlanishn Robert Ouen (1771-1858) hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog‗liqdir. U Shimoliy Uelsda hunarmand oilasida dunyoga keldi. Maktabni tugatgach, o‗zi mustaqil shug‗ullangan, yoshlik yillaridayoq mehnatkashligi, tadbirkorligi bilan ajralib turgan. R.Ouen 1800 yildan boshlab, yigiruv korxonasida boshqaruvchi bo‗lgan. U o‗sha yillarda insoniyatni qutqarishni maqsad qilgan, va islohotchilik g‗oyalari shakllangan. Ammo keyinroq (1820 yildan boshlab) hayoliy sotsializmga xos bo‗lgan fikrlar va tashviqotga asosiy e‘tiborni qaratdi. R.Ouenning «Jamiyatga

yangicha qarash yoki harakterni shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi ahloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «Ulug‗ milliy hunar ittifoqi» asarlarida uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan. R.Ouen iqtisodiy qarashlarining harakterli xususiyati shundan iboratki, u fransuz hayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o‗z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasiga tayanadi. qiymatning asosiy manbai deb mehnatni hisobladi. Xususiy mulkka qarshi chiqadi. R.Ouen qiymatning so‗nggi o‗lchovi bo‗lmish puldan voz kechib, mehnat harajatlarining ekvivalenti sifatida – «ishchi pullarini» joriy etishni taklif etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib, «ishlab chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi. R.Ouen birinchilar sifatida T.Maltusning «aholi nufusi» qonuniga qarshi chiqdi. U mehnatkashlarning og‗ir ahvolga tushib qolishlariga aholi soni ortib borishi emas, balki mavjud mahsulotlarning adolatsiz taqsimlanishini sabab deb hisoblaydi. R.Ouen hayoliy sotsializmi va uning islohotchilik faoliyati qarama-qarshi harakterdadir. U ishchilarning manfaatlarini himoya qilib, boylik mehnatda yaratiladi deb ko‗rsatish bilan birga, ayni vaqtda ishchilarga e‘tiborsiz passiv rol belgilaydi, kapitalistlarni esa asosiy kamchiligi qoniqarsiz tarbiyada deb, ularni oqlashga harakat qildi. K. Marks va uning «Kapital asari». Karl Marks (1818-1883) iqtisodiy ta‘limotlar tarixida yorqin iz qoldirdi. Uning bosh iqtisodiy asari «Kapital» bo‗lib, unda asosiy iqtisodiy g‗oyalar ilgari suriladi. Uning tadqiqot predmetida iqtisodiyotda ishlab chiqarish sohalari muammolarining tahlili ustuvordir. Kapitalizm tizimi o‗tkinchi deb qaraladi. Bazis (ishlab chiqarish munosabatlarining yig‗indisi) va ustqurma (huquq, ideologiya, siyosat, din va b.) to‗g‗risidagi konsepsiya olim uslubiyotida markaziy o‗rinni egallaydi. Unga ko‗ra ishlab chiqarish yetakchi hisoblanadi, formatsiyalar to‗g‗risidagi fikrda esa kapitalistik jamiyatning o‗tkinchiligi

ko‗rsatiladi, bunga asosiy sabab ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulk va bozor anarxiyasidir. Yangi jamiyat sotsializm va kommunizm bo‗lib, unda ishlab chiqarish vositalari xususiy o‗zlashtirish ob‘ekti bo‗lmaydi. Ijtimoiy formatsiyalar nazariyasi K.Marks o‗z ta‘limotida ijtimoiy taraqqiyotning 3ta bosqichini ko‗rsatib berdi: 1) arxaik (birlamchi) formatsiya: sinfiy jamiyatgacha bo‗lgan jamoa. 2) iqtisodiy (ikkilamchi) formatsiya: sinfiy jamiyat; xususiy mulkchilikka asoslangan antik, feodal va kapitalistik ishlab chiqarish usuli. 3) Kommunistik formatsiya: sinfsiz jamiyat, ya‘ni kommunistik jamiyat. K.Marksning mashhur «Kapital» asari uning hayoti mazmunini tashkil etdi . U 4 tomdan iborat bo‗lib, 1chi tomi 1867 yili nashr etildi, 2chi (1885y.) va 3chi (1894y.) tomlari K.Marks o‗limidan keyin F.Engels tomonidan Chop etildi. 4chi tom tugatilmay qoldi va chop qilinmadi. «Kapital»ning birinchi va uchinchi tomi – kapital ishlab chiqarish jarayoniga bag‗ishlangan edi; ikkinchi tomi – kapitalning muomala jarayoni tadqiq etildi; to‗rtinchi tom – («Qo‗shimcha qiymat nazariyasi») iqtisodiy ta‘limotlar tarixiga bag‗ishlangan edi. Qiymat nazariyasi Marks ta‘limotiga binoan, har bir tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o‗lchanadi. Ijtimoiy zarur ish vaqti normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va intensivligining darajasi o‗rtacha bo‗lgan sharoitda Biron-bir tovar tayyorlash uchun sarflanadigan vaqtdir. Qo‗shimcha qiymat nazariyasi Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma‘lum bosqichida pul kapitalga aylanadi. Tovar muomalasining formulasi T-P-T, ya‘ni boshqa bir tovarni sotib olish uchun tovar sotishdir. Kapitalning umumiy formulasi P-T-P1 , ya‘ni sotish

uchun tovarni sotib olishdir, maqsad foyda olish hisoblanadi. Bu yerda T – bu ishchi kuchidir. Xo‗sh, bu o‗sish qayerdan keladi? Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida («zarur ish vaqtida») o‗z qiymatiga teng qiymat yaratadi, keyingi 5 soat mobaynida («qo‗shimcha ish vaqtida») qo‗shimcha mahsulot, qo‗shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo‗shimcha qiymatni haq to‗lamasdan o‗zlashtirib oladi. K.Marks bo‗yicha, kapitalist tomonidan qo‗shimcha qiymatning o‗zlashtirib olinishi mehnatning ekspluatatsiya qilinishidir. Shuning uchun, kapitalist qo‗shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga ikki yo‗l orqali erishadi: A) zaruriy ish vaqtini qisqartirib, qo‗shimcha ish vaqtini uzaytirish ; («qo‗shimcha qiymat»).(yoki mehnat unumdorligini oshirish orqali: mashinalashtirish, avtomatika, telemexanikani kiritish); B) ish kunini mutlaq uzaytish. («absolyut qo‗shimcha qiymat»). Kapitalist o‗z maqsadiga erishish uchun, o‗z foydasini ko‗paytirish uchun Fan va texnika yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko‗proq foydalanishga harakat qiladi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish nazariyasi K.Marks ijtimoiy mahsulotni uch qismga bo‗linadi: 1. Doimiy kapital (s) – moddiy sarflarga (amortizatsiya, xom ashyo, yoqilg‗i va b.); 2.O‗zgaruvchi kapital (v) – ishchi kuchini sotib olishga bo‗lgan sarflar; 3. Qo‗shimcha qiymat (m). Yalpi milliy mahsulot (SqVqm) bilan, sof milliy mahsulot (Vqm) bilan aniqlanadi. Qo‗shimcha qiymat me‘yori g= m/ V shaklida keltiriladi. K.Marks iqtisodiyotni ikki bo‗linmaga bo‗ladi: 1-bo‗linma ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish, 2-bo‗linma iste‘mol buyumlarini ishlab chiqarish. Keyin u oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish o‗rtasidagi farqni ko‗rsatib beradi. «Oddiy takror ishlab chiqarish» o‗zgarmas bo‗lib, unda sof investitsiya nolga teng (F.Keneda oddiy takror ishlab chiqarish). Iqtisodiy sikllar K.Marks iqtisodiyot rivojlanishi davrida to‗rtta ketma-ket bosqichlarni

(sikllarni) qamrab oladi: inqiroz, turg‗unlik, jonlanish, iqtisodiy o‗sish (yuksalish). Sikli jarayon, K.Marks bo‗yicha, yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo‗lgan talab (jamg‗arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi sababli ish haqining oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg‗arish sekinlashadi. Renta nazariyasi. K.Marks renta to‗g‗risida nazariya yaratdi. Unigcha, renta yerga bo‗lgan mulkchilikni namoyon bo‗lish shaklidir. K.Marks differensial rentani tahlil qilib, bu renta ayrim yer uchastkalarining hosildorligi bir-biridan farq qilganda hosil bo‗lishini ko‗rsatib berdi. Differensial renta ikki shaklda- differensial renta 1 va differensial renta 2 shaklida mavjud bo‗ladi. K.Marks differensial renta bilan birga absolyut rentaning ham amal qilishini ko‗rsatib beradi.

O'xshashlar

Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari

Xitoyda sotsialistik bozor iqtisodi va xususiylashtirish jarayonining asosiy yonalishlari

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri va uning O'zbekistondagi xususiyatlari

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi