Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

655 KB

Ko'chirib olish

Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari Reja: 1.Adam Smit asarlarida klassik maktab g`oyalarining yanada rivojlantirilishi 2.Adam Smitning xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risidagi tadqiqot asari uning feodalizmga munosabati. 3.Adam Smitning “Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi” asaridagi asosiy iqtisodiy g`oyalar. 4.A.Smit va Rikardo g‟oyalarining boshqa olimlar tomonidan rivojlantirilishi.

Adam Smit asarlarida klassik maktab g‟oyalarining yanada rivojlantirilishi 1. 8-chi asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho‗qqiga ko‗tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda Angliyada chuqur iqtisodiy, sotsial va siyosiy o‗zgarishlar ro‗y berayotgan edi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq xo‗jaligi va tez o‗sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga xos sinfiy ajralish yaqqol bo‗lib, ishchilar, sohibkorlar, yer egalari – lendlordlar va fermerlar bor edi. Kapitalning dastlabki jamg‗arilishi natijasida hosil bo‗lgan pul kapitali (manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, noekvivalent savdo, qul savdosi, yerlarning dehqonlardan tortib olinishi va h.) tobora ko‗p miqdorda sanoat va qishloq xo‗jaligiga qo‗yila boshladi. Angliya industrial agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni ko‗paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og‗ir bo‗lib, qattiq ekspluatatsiyaga duchor qilindi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlkatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm siyosati, qonunlar davr talabiga javob bermay qo‗ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to‗sqinlik kilar edi. 2. A.Smit va uning «Xalqlar boyligi…» asari. Adam Smit (1723-1790) klassik siyosiy iqtisodning atoqli namoyandasidir. Mustaqillik Deklaratsiyasi imzolangan 1776yili Angliyada zamonamizning eng muhim kitoblaridanbiri Shotlandiyalik buyuk iqtisodchi Adam Smitning «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to‗g‗risida tadqiqot» asari nashr etildi. Bu asar zamonaviy iqtisodiy fanning boshlanishi hisoblanadi. Shu kitob uning muallifi Adam Smitni «iqtisodiyot otasi» unvoniga sazovar etdi. Smitning nuqtai nazaridan millatning boyligi faqat qishloq xo‗jaligi jarayonida emas, umuman ishlab chiqarish jarayonida vujudga keltiriladi. Ishlab chiqarilgan ne‘matlar miqdori

inson mehnatining boshqa ishlab chiqarish omillari bilan birlashuvidan tashkil topadi. A.Smit o‗z davridagi iqtisodiy bilim va konsepsiyalarni umumlashtirdi va sistemaga tushurdi. Buning natijasida xo‗jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya yaratdi. A.Smitning bu asari 5 kitobdan iborat bo‗lib, 1-da – qiymat va qo‗shimcha daromad muammolari tadqiq etildi; 2-da – kapital jamg‗arilishi va uning shakllari; 3-da –kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari; 4-da – merkantilizm va fiziokratlarning ta‘limotiga munosabati; 5-da – davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. A.Smitni tadqiqotining predmetini – jamiyatni iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy turmush darajasini oshirish muammolari tashkil etadi. Boylikni ko‗paytirish omillari Boylikning manbai mehnat va undagi mehnat taqsimoti hisoblanadi. Muallif bu tezisni to‗g‗nog‗ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi. Ustaxonada 10 kishi ishlaydi. Ular o‗rtasida mehnat shunday taqsimlangan: 1- simni tortadi, 2 – uni to‗g‗rilaydi, 3 – kesadi, 4 – uchini o‗tkirlaydi, va h. Bir kunda bu 10 kishi 48.000 to‗g‗nog‗ich, ya‘ni har bir kishi 4.800 donadan mahsulot ishlab chiqaradi. Agar ular bir-birlariga bog‗liq bo‗lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech qaysisi 1 kunda 20dan ko‗p to‗g‗nog‗ich tayyorlay olmagan bo‗lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 baravardan ko‗proq oshgan (4800/20). A.Smitning fikriga ko‗ra mehnat taqsimoti- milliy mahsulot yaratish jarayonida odamlar o‗rtasidagi hamkorlik shaklidir. Shu borada olim qo‗yidagi fikrlarni ilgari surdi: Ixtisoslashuv tufayli kishilarning chaqqonligi ortadi; Ular vaqtni tejaydilar, chunki bir ish turidan boshqasiga o‗tishga hojat bo‗lmaydi; Ishchilar o‗z faoliyatlarini takomillashtiradilar;

Ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‗ladilar. Demak, A.Smit fikriga ko‗ra jamiyatdagi boylikning asosiy manbai barcha mehnat jarayonida qatnashganlarning faoliyati natijasida vujudga keladi va mehnat taqsimoti orqali ortib boradi. Ammo u faqat moddiy narsalarni yaratish va o‗zgartirish bilan bog‗liq bo‗lgan mehnatni unumli mehnatga kiritgan. Bunga o‗qituvchilarning, yuristlarning, harbiylarning, ma‘muriyatning, yozuvchilarning va shu kabilarning ko‗rsatayotgan xizmatlarini unumsiz deb topgan. Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda qishloq xo‗jaligi sohasining ustunligi g‗oyasidan qutula olmagan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo‗ladi, deb tasdiqlaydi. Negaki yer egalariga tabiat «yordam» beradi va «dehqonchilikka qo‗yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko‗p qiymat qo‗shadi». Bunda A.Smitning ta‘kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi pasayib borish tendensiyasiga, qishloq xo‗jaligi mahsulotlari bahosi esa o‗sish tendensiyasiga ega. A.Smit kapitaldan keladigan daromad sifatidagi foizni inkor etadi, foydani esa tadbirkorlik riski (tavakkalchiligi) kompensatsiyasi va boshqaruv uchun to‗lov sifatida ko‗rsatib beradi. Shuningdek, u boylikni ko‗paytirishda pulning roliga alohida urg‗u berib o‗tadi. Jumladan, u shunday deydi, «jamiyat uchun natural ayirboshlashdan ko‗ra, pulli ayirboshlash foydali bo‗ladi». Odamlarning jamg‗armaga bo‗lgan tabiiy intilishlari, jamiyatga o‗z kapitalini ko‗paytirish imkonini beradi, negaki jamg‗arma investitsiyaning zaruriy sharti hisoblanadi. Kapitalning o‗sishi – millat boyligini ko‗paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va puldan foydalanish bilan birga) asosiy omilidir: kapital qancha ko‗p bo‗lsa, ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko‗p bo‗ladi. Asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo‗rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya‘ni harajatlarning daromaddan ortiqcha bo‗lishiga qarshi bo‗lgan. Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi A.Smit ta‘limotidagi asosiy g‗oya – bu iqtisodiy liberalizm g‗oyasi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirish g‗oyasi, erkin raqobat asosida tashkil

topadigan baho yordamida iqtisodiyotning o‗zini o‗zi boshqarish g‗oyasidir. Uning tushunchasi bo‗yicha, jamiyatda qachon shaxsiy manfaatlar ijtimoiy manfaatlardan ustun tursa, ya‘ni qachonki jamiyat manfaatlari uning a‘zolari manfaatlarining yig‗indisi deb qaralsa, shundagina bozor qonunlari iqtisodiyotga ko‗proq ta‘sir ko‗rsatadi. Odamlarning o‗z moddiy ahvolini yaxshilashga bo‗lgan tabiiy intilishi – bu shunday kuchli omilki, agar uning amal qilishiga xalaqit berilmasa, deydi u, unda u o‗z-o‗zidan jamiyatni farovonlikka olib kelishga qodir. A.Smit xususiy tadbirkorlikni rivojlanishining ikki shartini ko‗rsatib beradi: 1. Shaxsiy manfaat; 2. Raqobat. U monomorliyalarga qarshi chiqqan. Raqobat qancha kuchli bo‗lsa, monopolizm ehtimoli shuncha kam bo‗ladideb hisoblaydi. Davlat erkin raqobatzga aralashmasa, erkin raqobat cheklanmasa u do‗nyoning rivojlanishiga olib keladi. A.Smitning asosiy xizmatlaridan biri shundan iboratki, u birinchi bo‗lib iqtisodiyotga ob‘ektiv, odamlarning irodasiga bog‗liq bo‗lmagan tizim sifatida qaraydi. Har bir rivojlangan mamlakatda juda kuchli, inkor etib bo‗lmaydigan iqtisodiy qonunlar amal qiladi. Iqtisodiy qonular amal qilishining muqarrar sharti, A.Smit tushunchasiga ko‗ra, erkin raqobat hisoblanadi. Olim iqtisodiyotda davlat sektori samarasizligini ko‗rsatib o‗tadi. U hukumatga qo‗yidagicha ta‘rif beradi: « Davlat birovlar ishlab topgan pulni sarflaydi, o‗zgalar pulini esa hamisha o‗zingnikidan ko‗ra behuda sarflaysan». U davlatning faqat 3 funksiyasini tan oladi: 1. Mamlakat xavfsizligini ta‘minlash, 2. Adolatli sud qilish, 3. Jamiyat uchun zarur bo‗lgan ijtimoiy korxona va muassasalarni ta‘minlash. «Ko‗rinmas qo‗l» nazariyasi A.Smit iqtisodiyot davlat boshqaruvidan xalos bo‗lsa, butun jamiyat rivojlanishining sabablarini tushuntirish uchun «ko‗rinmas qo‗l» nazariyasini foydalanadi. «Ko‗rinmas qo‗l» deb u bozor mexanizmiga ta‘rif beradi:

«Har bir alohida odam o‗z kapitalini uning mahsuloti eng ko‗p qiymatga ega bo‗ladigan tarzda ishlatishga intiladi. Odatda u jamiyat foydasiga yordam berishni ko‗zda tutmaydi, balki faqat o‗z manfaatini ko‗zlaydi… U o‗z manfaaatlarini ko‗zlagan holda jamiyat manfaatlariga ko‗proq xizmat qiladi». Bozor mexanizmi asosida talab, taklif, mahsulotlar narxi va raqobat turishini isbotlab beradi. Bunda raqobat asosiy rol o‗ynaydi. U ishlab chiqaruvchilarni resurslardan samarali foydalanishga va haridorlar ehtiyojini hisoblashga majbur etadi. Bozor iqtisodiyoti normal ishlab turgan sharoitda Smit nazariyasiga ko‗ra foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiradi. A.Smit merkantilistlarning proteksionizm siyosatini tanqid qiladi. Uningcha, chetdan ancha arzon bahoga olib kelish mumkin bo‗lgan tovarni o‗zida ishlab chiqarish bema‘ni narsadir. Uning nazariyasida qo‗yidagilar taklif etiladi: Ishchi kuchining erkin harakati; Ichki va tashqi savdo va sanoatda to‗la erkinlik (proteksionizmga qarshi) siyosati; Erkin yer savdosi, davlat ixtiyorida qolgan yerlarni xususiy shaxslar o‗rtasida taqsimlash; 4. Mustamlakalarda sanoat rivojini taqiqlashni bekor qilish. A.Smitni iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi va undagi nazariy qarashlardan turli davlatlar, eng avvalo, Angliya hukumati, keyinchalik esa ko‗pchilik Yevropa mamlakatlari o‗zlarining iqtisodiy siyosatida foydalandilar. Qiymat nazariyasi va bahoning shakllanishi. A.Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy o‗zgarishlarning natijasidir, deb ko‗rsatib o‗tadi. Uz tadqiqotida A.Smit oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya‘ni uning qiymatini topish vazifasini qo‗ydi. U tovarning bozor va tabiiy yoki haqiqiy baholarini farqlaydi, hiqiqiy bahoni qiymat bilan aynan bir deb tushunadi. «Qiymat»- bu buyumning foydaliligi, hamda uni boshqa buyumga almashish qobiliyati belgilanadi. Bunda u bir vaqtning o‗zida

ikki har xil konsepsiyadan foydalandi. Birinchisi – tovarning qiymati faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko‗p mehnat sarflansa, tovar shuncha qimmat bo‗ladi ( bu konsepsiya keyinchalik D.Rikardo va K.Marks iqtisodiy ta‘limotlarining asosini tashkil etadi). Ikkinchi konsepsiyaga binoan - tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq tovar qiymati mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya‘ni ishlab chiqarish harajatlari bilan aniqlanadi. A.Smit o‗z qarashlarida bu ikkala konsepsiyadan foydalandi: Ishlab chiqarish Taqsimot 1-rasm. Qiymatning ikki konsepsiyasi. Smitning fikricha «Tabiiy baho» (qiymat) – bu shunday bahoki, unda mehnat, kapital va yer uchun to‗lanadigan normalar tarkib topadi. Bu tabiiy normalar halqlarning yashash sharoitlariga, geografik va tabiiy sharoitlariga va o‗ratcha harajatlar darajasiga qarab o‗rnatiladi. A.Smit fikriga ko‗ra esa, «tabiiy baho»ning shakllanishi – ob‘ektiv bozor qonunlarining amal qilishi natijasidir. Agar talab baklifdan kam bo‗lsa, bozor bahosi tabiiy bahodan past, agar talab taklifdan ko‗p bo‗lsa, bahoning oshishiga va taklifning ko‗payishini rag‗batlantiradi. Bunda bozor bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor holatiga qarab undan yuqori yoki past bo‗lishi mumkin. Mehnat bozori va pul A.Smitning ko‗rsatib berishicha, mehnat bozorida talab va taklifning mosligi kuzatiladi, chunki taklifning talabga moslashuvi nafaqat tovarlar bozorida, balki mehnat bozorida ham amal qiladi. Masalan, aholining o‗sishi ishchi kuchiga bo‗lgan talab bilan tartibga solinib turadi. Quyi sinflarda an‘anaviy ravishda bolalarning tug‗ilishi ko‗p bo‗ladi. Ammo ishchi kuchiga talab ortmasa, albatta, ish haqi past bo‗ladi va ularning ko‗pi kambag‗allikdan o‗lib ketadi. Shuning uchun, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot – progressga yordam beradi, qulay va optimal degan masalaga to‗xtaladi. D.Rikardo yagona iqtisodiy

konsepsiya asosida pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, yer rentasi, xalqaro mehnat taqsimoti to‗g‗risida fundamental fikrlar berdi. Uning dastlabki «Oltin ajdahosi to‗g‗risida uch xat» (1809y.) hamda boshqa asarlari pul va pul muammolarini tahlil qilishga bag‗ishlandi. U Smitning g‗oyalarini qo‗llash bilan birga uni to‗ldirdi va qarshi fikrlarni ham ilgari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning manfaatlari bir-birlariga qaramaqarshi ekanligini ochib berdi (Smitda bu manfaatlar bir edi). 18 asr oxiri va 19 asrning boshlarida Angliyada sanoat to‗ntarilishi ro‗y berdi. Oqibatda sanoat tez o‗sdi, ishchilar soni ortdi, shaharlar ko‗paydi, lekin mehnatkashlarning qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning boyishi kuchaydi, ya‘ni differensiatsiya yuz berdi. Ish kuni 12-13 soatgacha uzaydi, mehnat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning qo‗shimcha qismiga aylandi, xalq ommasi kurashga otlandi, ludditlar (mashina sindiruvchilar) harakati kuchaydi, fabrikalarga o‗t qo‗yildi. Ammo sanoat inqilobi davrida proletariat hali yagona, uyushgan sinfga aylanmagan edi. Rikardo sanoat inqilobi davrining iqtisodchisi sifatida maydonga chiqdi vash ular tufayli iqtisodiy ta‘limotni yuqoriroq pog‗onaga ko‗tardi (A.Smit esa manufaktura davrining iqtisodchisi edi). Qiymat konsepsiyasi. D.Rikardo o‗z konsepsiyasi asosida qiymat qonunini, ya‘ni tovarlarning qiymatini sarflangan mehnat bilan aniqlashni qo‗ydi. Unda u mantiqiy abstraksiya va ilmiy deduksiya usullarini keng qo‗lladi. U tovarning ikki faktori: iste‘mol va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o‗rgandi (masalan, nonni yeyish va sotish mumkin). Foydalilik, ya‘ni iste‘mol qiymati almashuv qiymatining zaruriy sharti deb ta‘kidladi. Tovarning qiymati uni yomon ishlab chiqarish sharoitida tayyorlashga ketgan jonli mehnat sarflari bilan hamda kapital va xom ashyoni ishlab chiqarish uchun ketgan oldingi mehnat sarflari bidlan o‗lchanadi. D.Rikardo ta‘limotiga ko‗ra, tovar qiymatini aniqlashda faqat uni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflarini emas, balki uning sifatini (malakali va murakkab mehnatga ko‗p haq to‗lanadi), tovarni bozorga olib kelishga ketgan vaqtni, asosiy va aylanma

kapitaldan foydalanish xususiyatini ham hisobga olish zarur. Erkin takror ishlab chiqarilmaydigan tovarlar qiymati esa nafaqat mehnat sarflariga, balki noyoblikka ham bog‗liq bo‗ladi. Umuman olganda, D.Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan qiymatning mehnat nazariyasi sarfli prinsiplarga asoslangan. Renta va ish haqi nazariyalari. D.Rikardo yer rentasi miqdorini tuproq unumdorligiga va uchastkaning bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog‗liq bo‗ladi, deb fikr yuritgan. Bu qoida keyinchalik differensial renta konsepsiyasi nomini oladi. Smitning fikricha ish haqi mehnat unumdorligining natijasi, renta esa – yer unumdorligining natijasidir. Rikkardo ta‘limotiga ko‗qra ish haqi - mehnat sarflari natijasi, renta – kamyoblik, va yer uchuastkalarining harxilligi natijasidir. D.Rikardo ta‘limotiga ko‗ra, mehnatning qiymati ishchining jismoniy jihatdan yashash va o‗z avlodini ko‗paytirish uchun zarur bo‗lgan hayotiy vositalar qiymati bilan aniqlanadi. Demak, real ish haqi – doimiy. Nominal ish haqi esa oziq-ovqat mahsulotlari bahosi oshishi sababli ko‗payishi mumkin. Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o‗sishini bahoga ko‗chira olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo‗lishga majbur. Bu qoida katta ijtimoiy-siyosiy xususiyatga ega, chunki Smit ishchilarning ish haqi oshsa, baholar ham oshadi, degan fikrda bo‗lgan (real daromad o‗zgarmaydi). Ish haqi oshganda baholar o‗zgarmaydi, kapitalistlarning foyda me‘yori kamayadi. «Asr stagnatsiyasi» D.Rikardo o‗z ta‘limotida qo‗yidagi xulosaga keladi: «jamiyat evolyutsiyasi mehnatga bo‗lgan talabning ko‗payishiga olib keladi – bu esa aholining o‗sishini rag‗batlantiradi. Aholining o‗sishi yomon yer uchastkalarini ishlashga majbur etadi va shu bilan bir vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari bahosining oshishini va yer rentasining ko‗payishini keltirib chiqaradi.Shungako‗ra dadbirkorer egasi va yollanma ishchilarning ish haqini oshiradi. Bunda tadbirkorning daromadi kamayadi. Bu esa foyda noromasining pasayishiga olib keladi. Foyda normasining pasayib borishi bilan birga investitsiyaga va ishlab chiqarishni kengaytirishga

bo‗lgan qiziqish kamayadi. Natijada iqtisodiyot ertami-kechmi o‗z rivojlanishini to‗xtatadi. Bu «asr stagnatsiyasi»dir. D.Rikardo bu jarayonning oldini olishning qo‗yidagi yo‗llarini ko‗rsatib beradi: Tug‗ilishni kamaytirish. Texnika taraqqiyotini tatbiq etish; Halqaro savdoni rivojlantirish, chet mamlakatlardan erkin don olib kelishni joriy etish «Qiyosli ustunlik nazariyasi» Xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda, u qiyosli ustunlik nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaning asosiy qoidasi shundan iboratki, har bir mamlakat o‗zining muayyan tovarni ishlab chiqarishga ketadigan harajatlari bilan uni sotib olishga ketadigan harajatlari o‗rtasidagi farqni hisobga olgan holda tashqi savdodan foyda ko‗radi. Muayyan tovarni ishlab chiqarish bir mamlakat uchun boshqa mamlakatlarga nisbatan qulayroq bo‗lishi mumkin. Qiyosiy ustunlik nazariyasiga ko‗ra mamlakatlar harajatlarni hisoga olgan holda u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashishi kerak.

Adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q. T., Sharq, 1998. 2. Afanasev V.S. David Rikardo. M., Ekonomika, 1988. 3. Smit A. Issledovaniye o prirode i prichinax bogatstva narodov M., Ekonomika, 1993. 4. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. T., Fan, 1997. 5. Razzoqov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002. 167-224b. 6. Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. O‗quv qo‗llanma. T., O‗zbekiston, 2003. 69-100b.

O'xshashlar

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi

Iqtisodiy tahlil fanining fan sifatida shakllanishi

Marjinalizm ta`limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar