Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi Reja: 1. Iqtisodiy fan asoschisi - Adam Smit A. Smit va uning «Odamlar boyligi…» asari 2. D. Rikardoning iqtisodiy ta’limoti 3. J.B. Seyning iqtisodiy ta’limoti 4. T. Maltusning iqtisodiy ta’limoti

«Davlatni badaviylikning eng quyi bosqichidan farovonlikning eng yuqori bosqichiga ko`tarish uchun faqatgina tinchlik, engil soliqlar va boshqaruvdagi sovuqqonlik kerak, qolganlarning barchasi tabiiy harakat tufayli bo`ladi». (A. Smit) Iqtisodiy fan asoschisi - Adam Smit A. Smit va uning «Odamlar boyligi…» asari Buyuk Shotlandiya iqtisodchisi Adam Smitning «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risida tadqiqot» asari zamonaviy iqtisodiy fanining boshlanishi hisoblanadi. A. Smit o`z davridagi iqtisodiy bilim va kontseptsiyalarini umumlashtirdi va sistemaga tushirdi. U xo`jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya yaratdi. Adam Smit (1723-1790) - buyuk shotlandiyalik iqtisodchi, klassik siyosiy iqtisodning atoqli namoyondasi hisoblanadi. U Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi oilasida dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi. U yerda adabiyot, tarix, falsafa fanlari bilan birga fizika, matematikani ham o`rgandi. A. Smit 1748 yilda Edinburgda ommaviy lektsiyalar o`qiy boshladi, 1751 yilda Glazgo universitetining professori etib tayinlandi. Keyinchalik ijtimoiy fanlar kafedrasini boshqardi. A. Smit 1759 yilda o`qigan lektsiyalari asosida etikaning falsafiy muammolariga bag`ishlangan o`zining birinchi «Axloqiy hissiyot nazariyasi» kitobini yaratdi. 1764 yili A. Smit hayotida keskin o`zgarish bo`ldi: u kafedrani tark etdi va o`sha davrda ko`zga ko`ringan siyosiy arbob - gertsog Baklning o`g`li yosh lordning xorijga qiladigan sayohatida unga hamrohlik qilish to`g`risidagi taklifini qabul qildi. Bu sayohatdan A. Smit katta moddiy manfaatdorlik ko`rar edi, ya’ni umrining oxirigacha unga har oyda 800 funt sterling kafolatlangan edi. Bu uning professorlik gonoraridan ancha ko`p bo`lgan. Sayohat chog`ida u Shvetsariyada Valter, Frantsiyada fiziokratlar F. Kene, A. Tyurgo, D. Alamber va boshqa atoqli

olimlar bilan uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar A. Smiting dunyoqarashini shakllanishiga katta ta’sir ko`rsatdi. 1766 yilda u o`z yurtiga kaytib keldi va «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risida tadqiqot» nomli asosiy asarini yozishga kirishdi. Bu asar 1776 yil martda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan oldin yaratilgan iqtisodiy bilimlar umumlashtirildi va umumiy nazariy printsiplar asosida iqtisodiy fan tizimiga aylandi. A. Smitning bu asari besh qismdan (kitobdan) iborat bo`lib, birinchi qismida qiymat va qo`shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital jamg`arilishi va uning funktsional shakllari, uchinchisida - kapitalizm rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari ko`rsatib berildi, to`rtinchisida - merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga bo`lgan o`zining munosabatlari aks etildi, beshinchi qismida davlat moliyasi savollari ko`rib chiqildi. Bu asar A. Smit hayot paytidayoq to`rt marta qayta nashr etildi. U nafaqat Angliyada, balki chet ellarda ham zo`r qiziqish uyg`otdi. A. Smitning bu buyuk asari dunyodagi barcha keyingi iqtisodiy ta’limotlarining rivojlanishiga va ko`pchilik davlatlarning iqtisodiy siyosatiga o`zining katta ta’sirini ko`rsatdi. A. Smit asarining nazariy qismining asosiy g`oyalarini ko`rib chiqamiz. Boylikni ko`paytirish omillari A. Smit o`z kitobida markaziy o`ringa jamiyatning iqtisodiy rivojlanishini va uning farovonligini oshirishni qo`yadi. Asarning boshida A. Smit «har bir xalqning yillik mehnati dastlabki jamg`arma bo`lib, u xalqga yashash uchun zarur bo`lgan barcha narsani beradi», deb qayd qilib o`tadi. Demak, boylikning manbai mehnat. A. Smit. bu fikrni rivojlantirib mehnat taqsimoti boylikni yaratishda asosiy omil hisoblanadi degan xulosaga keladi. Chunki mehnat taqsimoti asosida uning unumdorligi oshadi. Muallif bu tezisni to`g`nog`ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi. Ustaxonada o`n kishi ishlaydi. Ular o`rtasida mehnat taqsimlangan: biri simni tortadi, ikkinchisi uni to`g`rilaydi, uchinchisi kesadi, to`rtinchisi uchini o`tkirlaydi va h. Bir kunda bu o`n kishi 48000 to`g`nog`ich, ya’ni xar bir kishi 4800 donadan to`g`nog`ich ishlab chiqaradi. Agar

ular bir birlariga bog`liq bo`lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech qaysisi bir kunda 20 dan ko`p to`g`nog`ich tayyorlay olmagan bo`lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 barovardan ko`proq oshgan. A. Smitning fikri bo`yicha mehnat taqsimoti - bu milliy mahsulot yaratish jarayonida odamlar o`rtasida hamkorlikni amalga oshirishning juda qulay shakli hisoblanadi. Ixtisoslashuv tufayli mehnat jarayonini amalga oshirishda kishilarning chaqqonligi ortadi; ular vaqtni tejaydilar, negaki doimo bir ish turidan boshqasiga o`tishga hojat bo`lmaydi; ular o`z faoliyatlarini takomillashtirish, ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo`ladilar. Taraqqiyot va jamiyat farovonligining haqiqiy manbai «tabiat in’omi» emas (fiziokratlar hisoblaganlaridek), balki aynan mehnat taqsimotidir. Shu bilan birga ixtisoslashuvni chuqurlashtirish imkoniyatlari cheklangan bo`ladi, negaki birinchidan, agar yaratilgan qo`shimcha mahsulot xarid qilinmasa, undagi mehnatni yanada taqsimlashga zarurat bo`lmaydi, ikkinchidan, korxonalarning ko`lami qancha kichik bo`lsa, mehnat taqsimoti uchun imkoniyatlar shuncha kam bo`ladi (foydalanayotgan kapital miqdoriga qarab). Ushbu nazariyadan, milliy boylikning ko`payishi jamiyatdagi ayrim sinflar faoliyati natijasi emas (merkantilistlarda - savdogarlar, fiziokratlarda- yer egalari), balki mehnat taqsimotida qatnashayotgan barcha kishilar faoliyatining natijasidir, degan xulosa kelib chiqadi. Boshqacha so`z bilan aytilganda, foydalilik yaratuvchi har qanday mehnat unumli mehnatdir. Ammo bu masala bo`yicha A. Smitda izchillik bo`lmagan. Birinchidan, u faqat moddiy narsalarni yaratish va o`zgartirish bilan bog`liq bo`lgan mehnatni unumli mehnatga kiritgan. Bunga o`qituvchilarning, yuristlarning, xarbiylarning, ma’muriyatning, yozuvchilarning va shu kabilarning ko`rsatayotgan xizmatlari kirmaydi. Ikkinchidan, A. Smit iqtisodiyotda qishloq xo`jaligi sohasining ustunligi g`oyasidan qutula olmagan. U xunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo`ladi, deb tasdiqlaydi. Negaki oxirgisiga tabiat «yordam» beradi va «dehkonchilikka qo`yilgan kapital haqiqiy boylikga va daromadga ancha ko`p qiymat qo`shadi». Bunda A. Smitning ta’kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi pasayib borish tendentsiyasiga, qishloq

xo`jaligi mahsulotlari bahosi esa o`sish tendentsiyasiga ega. Shuning uchun, uning fikricha, qishloq xo`jaligiga qo`yilgan kapital ancha foydali hisoblanadi. Agar o`sha davrda Angliyada manufaktura sanoati rivojlana boshlaganini va hatto birinchi yuqori unumli fabrikalarning paydo bo`lganligini hisobga oladigan bo`lsak, A. Smitning bu xatosini tushunish yana ham qiyinlashadi. Uning unumli mehnat kontseptsiyasida izchillikning yo`qligi, ishlab chiqarish jarayonidagi kapital rolini etarlicha tushunmaganligi natijasidir. U, xususan, kapitaldan keladigan daromad sifatidagi foizni inkor etadi, foydani esa tadbirkorlik riski kompensatsiyasi va boshqaruv uchun to`lov sifatida ko`rsatib beradi. A. Smitning fiziokratik bid’atlari jamiyat o`z resurslarini, birinchi navbatda, qishloq xo`jaligiga, ikkinchi navbatda, sanoatga va faqat, uchinchi navbatda, savdoga yo`naltirishi kerak degan tasdiqlashida o`z ifodasini topadi. Bundan A. Smit sanoat to`ntarilishining dastlabki uchqunlarini va kelajakda yirik sanoat ishlab chiqarishining hal qiluvchi rolini ko`ra olmagan, degan xulosa kelib chiqadi. A. Smit boylikni ko`paytirishda pulning roliga alohida urg`u berib o`tadi. Uning tasdiqlashicha, o`z-o`zidan g`ayriixtiyoriy tarzda bo`ladigan ayirboshlash natijasida pulning xo`jalikda qo`llanilishi kelib chiqadi. Odamlar ko`p o`tmay natural ayirboshlashning noqulayliklarini seza boshlaydilar va pul rolini bajaruvchi tovarlardan asta-sekin foydalanishga o`tadilar. Keyin pul birligini yaratishga davlat hokimiyati jalb qilindi va uning huquqiy holati o`rnatildi. Jamiyat uchun natural ayirboshlashdan ko`ra, pulli ayirboshlash foydali bo`ldi. Shuning uchun pulli ayirboshlashga o`tish milliy boylikni ko`paytirishga imkoniyat yaratib berdi. Kapitalni tashkil etish jarayoni ham o`z-o`zidan g`ayriixtiyoriy bo`ladi. Odamlarning jamg`armaga bo`lgan tabiiy intilishlari, jamiyatga o`z kapitalini ko`paytirish imkonini beradi, negaki jamg`arma investitsiyaning zaruriy sharti hisoblanadi. Kapitalning o`sishi - millat boyligini ko`paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va puldan foydalanish bilan birga) asosiy omili: kapital qancha ko`p bo`lsa, ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko`p bo`ladi. Buning ustiga kapitalning o`sishi ayrim vaziyatlarda boylikni ko`paytirishning yagona vositasi bo`lishi mumkin. Shuning uchun A. Smit

tejamkorlikni qo`llab-quvvatlaydi. Uning yozishicha «har bir isrofgar jamiyat boyligining dushmani, har qanday tejamkor odam - jamiyatga muruvvat ko`rsatuvchidir». Iqtisodiy liberalizm kontseptsiyasi Jamiyatdagi mehnat taqsimoti odamlarni bir birlari bilan bog`lab turuvchi va ularga mahsulot va resurslarni almashtirish imkonini beruvchi mexanizmning bo`lishini taqozo etadi. Bunday mexanizm bozor hisoblanadi. Bozor to`g`risida A. Smit ta’limotidagi asosiy g`oya - bu iqtisodiy liberalizm g`oyasi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirish g`oyasi, erkin raqobat asosida tashkil topadigan baho yordamida iqtisodiyotning o`zini -o`zi boshqarish g`oyasi hisoblanadi. Uning ta’limotiga ko`ra, bozor odamlar faoliyatini muvofiqlashtiradi (koordinatsiyalashtiradi), ularning manfaatlarini uyg`unlashtiradi. Bozor iqtisodiyoti novvoyni shirin non yopishga, bog`bonni ekologik toza meva-sabzavot etishtirishga, savdogarlarni boshqa mintaqalardan arzon bahoga tovarlarni olib kelishga undaydi. Raqobat sharoitida iste’molchilar ehtiyojini yuqori darajada qondira oladigan ishlab chiqaruvchilar yashab keta oladi. Demak, ko`proq foyda olish ishtiyoqida bo`lgan tabirkorlarning egoistik manfaatlari, ularni jamiyatning boshqa a’zolari manfaatlariga xizmat qilishga majbur qiladi. Ammo A. Smit har qanday erkin tadbirkorlikka ko`r-ko`rona mahliyo bo`lgan emas. U xususiy korxonalar foydasini ta’minlab beruvchi ikki shartning – shaxsiy manfaat va raqobatning bo`lishini ko`rsatib berdi. Shu sababli A. Smit aktsionerlik jamiyatlarga salbiy munosabatda bo`lgan (bundan banklar, sug`urta jamiyatlari, kanallarni qurish yoki asrash, shaharlarni suv bilan ta’minlash korxonalari mustasno), chunki ularda shaxsiy manfaat yo`qoladi. Har xil turdagi monopoliyalarga ham u keskin salbiy munosabatda bo`lgan, shu jumladan ayrim yirik kompaniyalar uchun amal qilayotgan imtiyozlarga ham (masalan, Ost-Indiya kompaniyasi uchun). A. Smit iqtisodiy mexanizmlarning o`z-o`zidan (ob’ektiv) amal qilib turishini doimo qayd qilib o`tadi. U fiziokratlardan keyin «Olam o`z-o`zidan harakatlanadi», deb takrorlab o`tadi. Ammo ulardan farqli o`laroq, A. Smit

tushunchasi bo`yicha, qachonki shaxsiy manfaatlar ijtimoiy manfaatlardan ustun tursa, ya’ni qachonki jamiyat manfaatlari uning a’zolari manfaatlarining yig`indisi deb qaralsa, shundagina bozor qonunlari iqtisodiyotga ko`proq ta’sir ko`rsatadi. Amal qilib turgan tartib qandaydir bir buyuk tashkilotchining ishi emas, balki o`z manfaatlari yo`lida ish yuritayotgan millionlab odamlar harakati natijasidir. Masalan, A. Smit fikri bo`yicha, mehnat taqsimoti bu barcha kishilarning bir buyumni ikkinchiga o`zaro ayirboshlashga bo`lgan tabiiy intilishlarining namoyon bo`lishidir. A. Smitning asosiy xizmatlaridan biri shundan iboratki, u birinchi bo`lib iqtsodiyotni o`zining ichki qonuniyatlariga muvofiq amal qiluvchi, ob’ektiv, odamlarning irodasiga bog`liq bo`lmagan tizim sifatida qaraydi. Bunday tizim o`zining ichki qonunyatlariga muvofiq amal qiladi. Har bir rivojlangan mamlakatda juda kuchli, inkor etib bo`lmaydigan iqtisodiy qonunlar amal qiladi. Iqtisodiy qonunlarning amal qilishining muqarrar sharti, A. Smit tushunchasi bo`yicha, erkin raqobat hisoblanadi. Uning fikricha, faqat raqobat bozor ishtirokchilarining baho ustidan xukmronlik qilishga yo`l ko`ymasligi mumkin. Sotuvchilar qancha ko`p bo`lsa monopolizm ehtimolligi shuncha kam bo`ladi. Bu iste’molchilar uchun qo`l keladi, negaki «monopoliyalar mahsulotlar taqchilligini keltirib chiqargan holda o`z mahsulotlarini tabiiy bahodan ancha yuqori bahoda sotadilar va o`z daromadlarini ko`paytiradilar». A. Smit kitobining asosiy mohiyatini hukumatning va boshqalarning erkin raqobatga aralashuvini tanqid qilishi tashkil etadi. A. Smitning fikricha, iqtisodiy hayotda garmonik tartib hukmronlik qiladi: agar erkin raqobatni cheklamasa, unda u dunyoni takomillashuvga olib kelgan bo`lar edi. Bunday tasdiqlashda, A. Smit o`zgarmas «tabiiy» iqtisodiy qonunlarning mavjudligiga asoslangan. Ushbu qonunlar o`zgarmas deb qaraladi. Ular odamlarga foyda keltiradimi yoki zarar - uning ahamiyati bo`lmaydi, negaki biz ularni bekor qila olmaymiz. Birdan-bir talab qilinadigan narsa - bu ularning amal qilishiga halaqit beruvchi sun’iy to`siqlardan jamiyatni ozod qilish. A. Smit iqtisodiyotning davlat sektori samarasizligini ko`rsatib o`tadi. «Har xil sabablarga ko`ra, - deb yozadi u, - hukumat doimo va beistisno tarzda isrofgar.

Eng avvalo, u birovlar ishlab topgan pulni sarflaydi, o`zgalar pulini esa hamisha o`zingnikidan ko`ra behuda sarflaysan. Undan tashqari, hukumat xususiy korxonalardan juda uzoq turadi va ularning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur bo`lgan e’tiborni ularga qarata olmaydi». A. Smit davlatning faqat uch funktsiyasini tan oladi: adolatli sud qilish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash, jamiyat uchun zarur bo`lgan ijtimoiy korxona va muassasalarni ta’minlash. A. Smit merkantilistlarning protektsionizm siyosatini tanqid qiladi. Uningcha, chetdan ancha arzon bahoga olib kelishi mumkin bo`lgan tovarni o`zida ishlab chiqarish be’mani narsadir. «Har qanday ongli oila boshlig`ining qoidasi shundan iboratki, sotib olishdan ko`ra uyda tayyorlash qimmatga tushsa, uni uyda tayyorlamaslik... Ayrim oilalar uchun oqilona hisoblangan narsa, bir butun davlat uchun be’mani hisoblanmaydi». A. Smitning nazariy qarashlaridan turli davlatlar, eng avvalo Angliya hukumati, keyinchalik esa ko`pchilik Evropa mamlakatlari o`zlarining iqtisodiy siyosatida foydalandilar: · ishchi kuchi harakatidagi (mobilnost) cheklashlarni bekor qilish (mehnat bozoridagi erkinlikni har xil turdagi feodal qoldiqlari cheklab kelgan); · erkin yer savdosi, yer uchastkalarini taqsimlashni taqiqlovchi qonunlarni bekor qilish, davlat ixtiyorida qolgan erlarni xususiy shaxslar o`rtasida taqsimlash; · davlatning sanoat va ichki savdoni bo`ysundirish qoldiqlarini yo`q qilish; · eksport va importni cheklashni man etish; · mustamlakalarda sanoat rivojini taqiqlashni bekor qilish. «Ko`rinmas qo`l» Bozor iqtisodiyoti bir markazdan turib boshqarilmaydi. Shunday bo`lsada, u muayyan tartib va qoidaga amal qiladi. Xo`jalik faoliyatining har bir ishtirokchisi o`z maqsadini ko`zlagan holda ish yuritadi. Biroq bunday sharoitda alohida kishilarning manfaatlari qanday uyg`unlashadi, barcha jamiyat manfaatlari qanday realizatsiya qilinadi? Birinchi bo`lib bu muammoni ilmiy darajaga ko`targan A. Smit bo`ladi. U shunday yozadi: «Har bir kishi o`z kapitalini ko`proq qiymat keltiradigan qilib ishlatishga harakat qiladi. Odatda u jamiyat foydasiga ta’sir

ko`rsatishni nazarda tutmaydi va unga ancha ta’sir ko`rsatayotganini sezmaydi. U faqat o`z manfaatini nazarda tutadi, faqat o`z foydasini ko`zlaydi. Shunday bo`lsada, bunday sharoitda ko`rinmas qo`l uni maqsad sari yo`naltiradi, garchi bunday maqsad uning rejasiga kirmagan bo`lsa ham. O`z manfaatlarini ko`zlagan holda u jamiyat manfaatlariga tez-tez ko`proq xizmat qilib turadi, ataylab unga xizmat qilgandan ko`ra». Mazkur qoida «ko`rinmas qo`l» kontseptsiyasi nomini olgan. A. Smit aytib o`tgan «ko`rinmas qo`l» - bu bozor mexanizmi. U bozorning o`z funktsiyasini bajarib turishini ta’minlaydi. Bozor mexanizmi eng avvalo baho orqali iqtisodiyotda «tartib o`rnatadi». Iqtisodiy nazariyada baho bozor xo`jaligining asosiy tashkiliy kuchi sifatida qaraladi. Baho talab va taklif o`zgarishi to`g`risida ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilarga signal berib turadi, ularni bir-birlarining manfaatlariga moslashishga majbur etadi. Bozor mexanizmida raqobat muhim rol o`ynaydi. U ishlab chiqaruvchilarni resurslardan samarali foydalanishga va xaridorlar ehtiyojini hisobga olishga majbur qiladi, resurslarning tarmoqlar bo`yicha ratsional taqsimlanishiga imkoniyat yaratib beradi. Demak, bozor mexanizmi normal ishlab turgan sharoitda odam faqat boshqa kishilarga xizmat qilish va o`z mehnati hamda mehnat mahsulotini ayirboshlashga taklif qilish orqali o`zining manfaatlari yo`lida ish yuritishi mumkin. Odamlar bir birlariga yordam beradilar va bir vaqtning o`zida jamiyatning rivojlanishiga ta’sir ko`rsatadilar, garchi ularning har biri egoist va faqat o`z manfaatlari yo`lida kuyib- pishayotgan bo`lsa ham. Odamlarning o`z moddiy ahvolini yaxshilashga bo`lgan tabiiy intilishi - bu shunday kuchli stimulki, agar uning amal qilishga halaqit berilmasa, unda u o`z-o`zidan jamiyatni faravonlikga olib kelish qurbiga ega, deb hisoblaydi A. Smit. Shunday qilib, A. Smit nazariyasi bo`yicha, foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiradi. (Sobiq Ittifoqda uzoq yillar davomida bu fikrga qarshi kurashib kelingan). Qiymat nazariyasi va bahoning shakllanishi A. Smit «sarfli» qiymat nazariyasiga asos soldi. U tovarning foydaliligi (iste’mol qiymati) bilan almashuv qiymatini bir- biriga qarshi qo`ydi va almashuv

qiymatining shakllanishini tahlil qilishda foydalilikni inkor etdi. Keyinchalik bu nazariyadan ikki qarama-qarshi yo`nalish hisoblangan - iqtisodiy liberalizm va sotsializm vakillari o`zlarining printsiplarini asoslash uchun foydalandilar. A. Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy o`zgarishlarning natijasidir deb ko`rsatib o`tadi. Lekin boylikning «haqiqiy» qimmati doimo o`zgarib turishi mumkin emas. Shuning uchun A. Smit o`z oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya’ni uning qiymatini topish vazifasini qo`ydi. Bunda u bir vaqtning o`zida ikki har xil kontseptsiyadan foydalandi. Birinchisi - tovarning qiymati faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko`p mehnat sarflansa, tovar shuncha qimmat bo`ladi (bu kontseptsiya D. Rikardo va K. Marks iqtisodiy ta’limotlarining asosini tashkil etadi). Ammo ushbu qoida, A. Smitning fikricha, faqat jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida, «qoloq jamiyatlarda» qo`llaniladi. Lekin tsivilizatsiyalashgan jamiyatda tovar qiymatini aniqlashda kapital va yer ham hisobga olinadi. Ikkinchi kontseptsiya ana shunday paydo bo`ladi, unga binoan tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq tovar qiymati mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. A. Smit o`z qarashlarida bu ikkala kontseptsiyadan foydalandi (1- rasm).

1-rasm. Qiymatning tashkil topishi to`g`risidagi A. Smitning ikki kontseptsiyasi. Ushbu rasmda A. Smitning birinchi kontseptsiyasi «mehnat» so`zi yozilgan yaxlit strelka ko`rinishida aks ettirilgan. Bu qiymatni yaratishda mehnat yagona manba ekanligini ko`rsatdi. Mehnat bilan yaratilgan daromad taqsimlanish jarayonida ish xaqiga, foydaga va rentaga bo`linadi. A. Smitning ikkinchi kontseptsiyasining asl ma’nosi «Kapital» va «Er» so`zlari yozilgan nuqtali chiziq (punktirli) strelka yordamida ifodalangan. Bu kontseptsiya mahsulot va daromadlarni yaratishda mehnat bilan birga kapital va yer ham ishtirok etishini bildiradi. Ular endi qiymatning shakllanishida ishtirok etuvchi omil sifatida bo`ladi. Mehnat ish haqi ko`rinishida daromad yaratadi, kapital foyda ko`rinishida daromad yaratadi, yer renta ko`rinishida daromad yaratadi. A. Smitning ikkinchi kontseptsiyasi oddiy tovar ishlab chiqarishni («qoloq jamiyatni») tahlil qilishdan kapitalistik tovar ishlab chiqarishni tadqiqot qilishga o`tish bilan bog`liq. Aynan kapitalistik tovar ishlab chiqarishda jonli mehnat qiymatning yagona manbai bo`la olmaydi. Oldin mehnat vositalari ishlab chiqaruvchiga qarashli bo`lgan. Kapital jamg`arilishi va yerning xususiy mulkga aylanishidan oldingi jamiyatda, deb yozadi A. Smit, mehnat miqdorlari o`rtasidagi nisbat mahsulotlarni ayirboshlashning yagona asosi bo`lib kelgan. Barcha mehnat mahsuli ishlab chiqaruvchiga qarashli bo`ladi va sarflangan mehnatning miqdori bahoning yagona o`lchovi hisoblanadi. Keyinchalik kapital jamg`arilib borgan sari vaziyat o`zgarib boradi. Tovarning qiymati ikki qismga bo`linadi: bir qismi ish xaqiga, ikkinchi qismi kapital foydasiga. Kapital egasi yollanma mehnatni ishlatadi. Bunda yaratilgan barcha mahsulot ishlab chiqaruvchiga qarashli bo`lmaydi. Uning bir qismi kapital egasiga tegishli bo`ladi. Bunday sharoitda muayyan tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdori tovarning qiymatini aniqlashda birdan-bir manba bo`la olmaydi. A. Cmitning fikri bo`yicha, «tabiiy baho» (qiymat) - bu shunday bahoki, uning tarkibiy qismlari mehnat, kapital va yer uchun to`lanadigan tabiiy

normalarga taxminan mos keladi. Bu tabiiy normalar mintaqalar bo`yicha farq qiladi va ular hayot darajasiga, geografik va tabiiy sharoitlarga, o`rtacha xarajatlar darajasiga va boshqalarga qarab o`rnatiladi. Mazkur qoida F. Akvinskiyning «Odil narx» kontseptsiyasiga o`xshab ketadi. Ikkita yondashuvning farqi shundaki, F. Akvinskiyda «odil narx» odamlar tomonidan ongli ravishda o`rnatiladi, A. Smit bo`yicha esa, «tabiiy bahoning» shakllanishi - ob’ektiv bozor qonunlarining amal qilish natijasidir. Bozor bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor holatiga qarab undan yuqori yoki past bo`lishi mumkin. Ushbu tebranish tufayli taklif talabga moslashadi. Agar talab taklifdan kam bo`lsa, bozor bahosi xarajatlardan past bo`lgan bo`ladi va tadbirkorlar ishlab chiqarishni qisqartiradi. Va aksincha, talabning ortishi bahoning oshishini va taklifning ko`payishini rag`batlantiradi. Natijada bozor bahosi «tabiiy baho» darajasiga intiladi. Albatta, axborotning etishmasligi, tabiiy va sun’iy monopoliyalarning mavjudligi bilan bog`liq holatlar bundan istisno. Mehnat bozori va pul A. Smitning ko`rsatib berishicha, taklifning talabga moslashuvi nafaqat tovarlar bozorida, balki faoliyatning boshqa sohalarida ham kuzatiladi. Masalan, aholining o`sishi ishchi kuchiga bo`lgan talab bilan tartibga solinib turiladi. Quyi sinflarda an’anaviy ravishda bolalarning tug`ilishi ko`p bo`ladi. Lekin ishchi kuchiga talab ortmasa, albatta, ish haqi past bo`ladi, ularning ko`pi kambag`allikdan o`lib ketadi. Ish haqining ancha yuqori bo`lishi esa, ularning ko`pchiligining yashab ketishiga olib keladi. Xuddi shunga o`xshab pulga bo`lgan talab uning taklifini tartibga solib turadi. Mamlakatda tovar muomalasi uchun metall pullar qanchalik talab qilinsa, shunchalik mavjud. Agar mamlakatda tovarlar kamayib ketsa, unda pul foydasiz bo`lib qoladi va import tovarlarni sotib olish uchun chetga chiqariladi. Banklar ham ortiqcha miqdorda banknot biletlarini chiqarishdan manfaatdor bo`lmaydi. Agar ular juda ko`p biletlarni chiqarsalar, unda tovarlar bahosi oshib ketadi, bilet egalari esa ularni oltin va kumushga almashtirib berish uchun da’vo qiladilar.

Merkantilistlarning pul kontseptsiyasini rad etishga bo`lgan A. Smitning kuchli istagi uni boshqa jarga tortdi. U, har qanday boshqa tovarga qaraganda pulga bo`lgan zarurat kamroq bo`ladi, deb tasdiqlaydi. Uningcha, pul ancha qimmat muomala xarajatlari hisoblanadi. Shuning uchun, iqtisodiyot pul miqdoriga qancha kam muxtoj bo`lsa, jamiyat talafotlari shuncha kam bo`ladi. Mamlakatda pul massasini ko`paytirishga qaratilgan merkantilistlar siyosati esa bema’nidir. A. Smitning pulning roliga etarlicha ahamiyat bermaslik qoidasini klassik maktab bo`yicha uning izdoshlari o`zlashtirib oladilar va o`z ta’limotlarida qo`lladilar. Taqsimot nazariyasi A. Smitning taqsimot nazariyasi ishlab chiqarish nazariyasiga nisbatan unchalik ishonarli chiqmagan. Uni keyinchalik D. Rikardo va J.B. Seylar to`ldiradilar. A. Smitning taqsimot modelining zaifligi uning qiymatni tushunishdagi nuqsonlari, qishloq xo`jaligiga nisbatan fiziokratik bid’atlari, xizmat ko`rsatish sohasiga munosib baho bermasligi, kapital va mehnat evaziga daromadning shakllanishi to`g`risidagi hatosi (u foyda va foiz farqini ajratmadi, keyin unda ish haqi goh yashash vositalari minimumi qiymatiga kelib taqaladi, goh talab va taklif bilan tartiblanib turiladi) bilan bog`liq. A. Smitning taqsimot nazariyasi ko`plab sotsialistik g`oyalar uchun «manba» bo`lib xizmat qildi. A. Smit nazariyasi bo`yicha daromad uch qismga bo`linadi: ish haqi, renta va foydaga. Joriy moddiy sarflar ham pirovard natijada daromadga kelib taqaladi. («Smit dogmasi» atalmish narsa). Masalan, ko`ylakning qiymati yuqorida ko`rsatilgan daromad turlaridan tashqari gazlamaning qiymatini ham o`z ichiga oladi. Lekin gazlama konkret ishlab chiqaruvchidan xarid qilingan va uni sotishdan tushgan tushum ham daromadga va xom ashyo (ip) to`lovlariga bo`linadi. Ipning qiymati esa o`z navbatida ish haqini, rentani va foydani o`z ichiga oladi. Pirovard natijada hammasi daromadga kelib taqaladi, deb hisoblaydi A. Smit. U uch sinfni ajratib ko`rsatib beradi (daromadlar manbai mezoniga muvofiq): ishchilar, yer egalari va kapitalistlar. Bu sinflar vakillarining daromadlari yig`indisi jamiyatning milliy daromadini tashkil etadi. Demak, milliy daromad uchta ishlab chiqarish omili (mehnat, yer va kapital) ishtirokida yaratiladi. Daromadning

boshqa turlari (xizmat ko`rsatish sohasidan, davlat xizmatidan keladigan) - ikkilamchi, milliy daromadni qayta taqsimlash tufayli vujudga keladi, ya’ni ishchilar, yer egalari va kapitalistlar daromadidan to`lanadi. A. Smitning o`zi taqsimot sohasini juda yaxshi (ideal) tashkil etilgan deb hisoblamaydi (ayni chog`da, ishlab chiqarishni tashkil etishdagi tabiiy tartib uni to`liq qoniqtirgan bo`lsada). Uning tasdiqlashicha, «renta va foyda ish xaqini eb tashlaydi va yuqori sinflar quyi sinflarga zulm o`tkazadi». Kapitalistlar ishchilar bilan savdolashishda ustunlikka ega, negaki kapitalistlar bir-ikki yil ularsiz yashay oladilar, ishchilar esa doimiy daromad olishga muxtoj. Mehnat bozorida kapitalistlarning ustunlik holati natijasida mehnat xaqi normasi ishchi oilasi uchun zarur bo`lgan yashash minimumi darajasiga intiladi. Mazkur qoida «ish haqi fondi» (yoki «ish haqining temir qonuni») kontseptsiyasi nomini olgan. Bunda shu narsani hisobga olish zarurki, ya’ni A. Smit qayd qilib o`tgan «mehnatning tabiiy bahosi» nafaqat jismonan yashab ketishini taqozo etadi, balki normal yashash shart- sharoitlarining bo`lishini (ular turli mamlakat va davrlarda har xil bo`ladi) ham ko`zda tutadi. Boylikni ko`paytirishga ta’sir etuvchi omillar: xulosa Boylikni ko`paytirish omillari to`g`risidagi A. Smit tasavvurini umumlashgan tarzda quyidagi chizma ko`rinishida aks ettirish mumkin.

D. Rikardoning iqtisodiy ta’limoti David Rikardo (1772-1823) klassik iqtisodiy maktabining atoqli vakillaridan biri hisoblanadi. U birjada yirik ish yurituvchi yaxudiy oilasida tug`ilgan. 21 yoshida D. Rikardo otasi bilan aloqani uzishga majbur bo`ldi. Chunki otasi uning xristian dinidagi qiz bilan bo`ladigan nikohiga qarshi edi. Oradan besh yil o`tgach, D. Rikardo birjada o`ynab yirik boylik ortirdi. Asta-sekin u birjadan uzoqlashdi va o`z kapitalini ancha ishonarli bo`lgan qimmatli qog`ozlarga va yerga qo`ya boshladi. O`sha paytda parlament a’zosi bo`lgan D. Rikardo iqtisodiy va siyosiy erkinlik uchun kurashdi. Uning asosiy asari «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliq olish» (1817) taqsimotning asosiy muammolariga bag`ishlangan. D.Rikardo ishlab chiqarish va taqsimotni ifodalab beruvchi bir butun nazariy tizim yaratishga harakat qilgan. Qiymat nazariyasi D.Rikardo nazariyasida tovar qiymati uni eng yomon sharoitda ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdori bilan o`lchanadi. Masalan, qishloq xo`jaligi mahsulotlarining qiymati ularni eng yomon yerlarda ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflari bilan o`lchanadi. Agar qiymat ushbu xarajatlardan past bo`lsa, unda yomon sharoitda ishovchilar ishlab chiqarishni to`xtatgan va mazkur tarmoqdan ketgan bo`lar edilar. Bu yerda shu narsaga e’tibor berish kerakki, D. Rikardo qiymatning mutlaq ifodasini emas, balki ikki tovarning nisbiy qimmatini nazarda tutgan. Agar A tovar V tovarga ayirboshlansa, unda ayirboshlash proportsiyasi ularni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflari nisbatiga asoslanadi. Moddiy sarflarchi, ular qanday bo`ladi? D.Rikardo fikricha, kapital - bu mujassamlashgan mehnat, ya’ni kapitalni yaratuvchilarning oldingi mehnati. Demak, tovarning qiymati uni yomon ishlab chiqarish sharoitida tayyorlashga ketgan jonli mehnat sarflari bilan hamda kapital va xom ashyoni ishlab chiqarish uchun ketgan oldingi mehnat sarflari bilan o`lchanadi. D.Rikardo ta’limotiga ko`ra, tovar qiymatini aniqlashda faqat uni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflarini emas, balki uning sifatini (malakali va murakkab mehnatga ko`p xaq to`lanadi),

tovarni bozorga olib kelishga ketgan vaqtni, asosiy va aylanma kapitaldan foydalanish xususiyatini ham hisobga olish zarur. Erkin takror ishlab chiqarilmaydigan tovarlar qiymati esa nafaqat mehnat sarflariga, balki noyoblikka ham bog`liq bo`ladi. Umuman olganda D. Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan qiymatning mehnat nazariyasi sarfli printsiplarga asoslangan. Uning bu nazariyasini birinchi bo`lib tanqid qilgan o`zining do`sti T. Maltus hisoblanadi. U, birinchidan, savol qo`yadi: agar qiymatning mehnat nazariyasini to`g`ri deb faraz qilsak, unda mehnatga haq to`lash qanday bo`ladi: qiymat bo`yichami yoki qiymatdan past baho bo`yichami? Agar baho qiymatdan past bo`lsa, unda ekvivalentli ayirboshlash printsipi buziladi (foydaliligi har hil, lekin bir xil qiymatga ega bo`lgan tovarlar ayirboshlanadi) - bu klassik nazariyaning va D. Rikardoning asosiy printsipi. Ikkinchidan, T. Maltus qiymatning mehnat nazariyasi real amaliyot bilan mos tushmasligini ko`rsatib beradi: agar qiymatning yagona manbai haqiqatdan ham mehnat bo`lsa, unda mehnat ko`p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlar, kapital ko`p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlarga nisbatan ko`proq foyda olishlari kerak. Amaliyotda esa barcha tarmoqlarda foyda normasi deyarli bir xil. Demak, D. Rikardo nazariyasi hato, tovar qiymati faqat mehnat bilan emas, balki boshqa ishlab chiqarish omillari sarflari bilan ham aniqlanadi deb, xulosa qiladi T.Maltus. D. Rikardo o`limidan sal avval, o`zining qiymat faqat mehnat sarflari bilan o`lchanadi deb tushuntirishga qilgan harakati noto`g`ri ekanligini tan olgan. Renta va ish haqi nazariyalari D. Rikardo tabiat va kapitalning qiymatni ko`paytirish xususiyatini inkor etadi. Masalan, uning nazariyasida yer rentasi (yerdan foydalangani uchun ijara haqi) bu tabiat natijasi emas, balki sotsial omillarning qishloq xo`jaligi mahsulotlarining bahosiga bo`lgan ta’siri natijasidir. Odamlar, birinchi navbatda, eng unumdorli yerlarda ishlaydilar. Ammo aholi sonining ko`payib borishi yomon yerlarni ham ishlashga majbur etadi. Chunki yaxshi yerlarda etishtirilgan mahsulotlar o`sib borayotgan aholining ehtiyojlarini qondira olmaydi.

Faraz qilaylik, unumdorligi yaxshi muayyan yer uchastkasida ishlashga 10 soat ketadi va bozorda mahsulot bahosi 10 pul birligiga teng. Aholining o`sishi oziq-ovqat tovarlari bahosining oshishiga olib keladi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni yomon yerlarni ham ishlashga majbur qiladi. Bu yerlardan ko`rsatilgan miqdordagi hosilni olish uchun 10 soat emas, balki 15 soat ish vaqti ketadi. Shunga muvofiq mahsulotning bahosi ham 15 pul birligiga oshadi. Bozor bahosi bu summadan kam bo`lmasligi kerak, aks holda yomon yer uchastkalari ishlatilmasdan qolib ketadi. Yaxshi uchastkada ishlovchi fermerlar ishlab chiqarishga 10 pul birligiga teng mehnat sarflaydilar, o`z mahsulotlarini esa 15 pul birlikka sotadilar. o`rtadagi 5 birlik farq yer egasiga tegadi. Ana shu, D. Rikardo nazariyasi bo`yicha, renta hisoblanadi. Uning tasdiqlashicha, keyinchalik aholining yana o`sishi kishilarni yana ham yomonroq yerlarni ishlashga majbur etadi, bu esa qishloq xo`jalik mahsulotlari qiymatining o`sishiga va rentaning qo`payishiga olib keladi. Shunday qilib, yer rentasi miqdori tuproq unumdorligiga va uchastkaning bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog`liq bo`ladi. Bu qoida keyinchalik differentsial renta kontseptsiyasi nomini oladi. A. Smit ta’limotiga ko`ra ish haqi mehnat unumdorligi natijasi, renta esa - yer unumdorligi natijasi hisoblanadi. D.Rikardoda ish haqi - mehnat sarflari natijasi, renta esa - kamyoblik va yer uchastkalarining har xilliligi natijasi hisoblanadi. Renta qiymat yaratmaydi. Aksincha renta miqdori bozor bahosi darajasiga bog`liq bo`ladi. «Renta to`langani uchun non qimmat emas, balki non qimmat bo`lgani uchun renta to`lanadi... Agar, hatto, yer egalari barcha rentalardan voz kechganlarida ham nonning bahosi hech kamaymagan bo`lar edi», - deb yozadi D. Rikardo. Aholi soni oshib borishi bilan milliy daromadda renta hissasining ko`payib borish tendentsiyasi amal qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshib borishi va milliy daromadda renta miqdorining ko`payib borish tendentsiyasi D. Rikardoni juda tashvishga solgan. U, bundan qutilishning yo`li, xuddi T. Maltusga o`xshab, tug`ilishni kamaytirish deb bilgan. D. Rikardo fikri bo`yicha, yomon yerlarni

ishlamaslikka imkon beruvchi yana bir vosita - mustamlakalardagi yuqori unumdorli yerlardan foydalanish hisoblanadi. Uchinchi vosita - xalqaro savdoni rivojlantirish, aholisi zich bo`lmagan mamlakatlardan qishloq xo`jaligi mahsulotlarini olib kelish. Nihoyat, D. Rikardo ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beruvchi texnik taraqqiyotga ishonch hosil qilgan. D. Rikardo ta’limotiga ko`ra, mehnatning qiymati ishchining jismoniy jihatdan yashash va avlodini ko`paytirish uchun zarur bo`lgan hayotiy vositalar qiymati bilan aniqlanadi. Demak, real ish haqi doimiy. Nominal ish haqi esa oziq- ovqat mahsulotlari bahosi oshishi sababli ko`payishi mumkin. Agar mehnat taklifi juda oshib ketsa, uning bahosi qiymatidan past bo`ladi. Bunday vaziyatda T. Maltusning aholining nufus qonuni amal qiladi: aholi o`sishi kambag`allikni kuchaytiradi, u o`z navbatida aholining o`sishini sekinlashtiradi. «Asr stagnatsiyasi» Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, D. Rikardo XVIII-XIX asrlarda kuzatilgan foyda normasining pasayish tendentsiyasini tushuntirib berishga harakat qildi. Uningcha, jamiyat evolyutsiyasi mehnatga bo`lgan talabning ko`payishiga olib keladi - bu esa aholining o`sishini rag`batlantiradi. Aholing o`sishi yomon yer uchastkalarini ishlashga majbur etadi va shu bilan bir vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari bahosining oshishini (demak, nominal ish haqining ham) va yer rentasining ko`payishini keltirib chiqaradi. Shuning uchun tadbirkorlar yer egasi va yollanma ishchilarning daromaddagi hissasini (garchi bunda ularning real ish haqi oshmasa ham) ko`paytirishi kerak. Shunga muvofiq tadbirkorning daromaddagi ulushi kamayadi. Demak, foyda normasining pasayish tendentsiyasi xo`jalik rivojlanishining natijasidir, degan xulosaga keladi D. Rikardo. Bunday qonuniyat iqtisodiy o`sishning ob’ektiv chegaralarini keltirib chiqaradi: foyda normasining pasayib borishi bilan birga investitsiyaga va ishlab chiqarishni kengaytirishga bo`lgan qiziqish kamayadi. Iqtisodiyot ertami-kechmi o`z rivojlanishini to`xtatadi. Bunday prognoz T. Maltusning pessimistik qarashlariga o`xshab ketadi. D. Rikardo, «asr stagnatsiyasi» tendentsiyasini eng zarur bo`lgan tovarlar qiymatini pasaytirish tufayli sekinlashtirish mumkin, deb

hisoblagan. Bunga texnika taraqqiyoti (mehnat sig`imini kamaytiruvchi va shu sababli mahsulot bahosini pasaytiruvchi) va chet mamlakatlardan erkin don olib kelish yo`li bilan erishiladi. Ammo uning tasdiqlashicha, texnika taraqqiyoti ham, jahon savdosi rivojlanishi ham taraqqiyotning umumiy mantig`ini buza olmaydi. Qiyosli ustunlik nazariyasi D. Rikardo birinchilardan bo`lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdagina emas, balki mamlakatlar o`rtasida ham xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab berdi. Xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda, u qiyosli ustunlik nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaning asosiy qoidasi shundan iboratki, har bir mamlakat o`zining muayyan tovarni ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlari bilan uni sotib olishga ketadigan xarajatlari o`rtasidagi farqni hisobga olgan holda tashqi savdodan foyda ko`radi. Muayyan tovarni ishlab chiqarish bir mamlakat uchun boshqa mamlakatlarga nisbatan qulayroq bo`lishi mumkin. Shu boisdan, qiyosli ustunlik nazariyasiga binoan, mamlakatlar xarajatlarni hisobga olgan holda u yoki bu mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtsoslashishi kerak. D. Rikardo shunday misol keltiradi. Portugaliyada muayyan miqdordagi vinoni tayyorlash uchun 80 kishilik mehnat, gazlama ishlab chiqarish uchun esa 90 kishilik mehnat talab qilinadi (bir yilga). Angliyada shu miqdordagi vinoni ishlab chiqarish uchun 120 kishilik mehnat, gazlamani ishlab chiqarish uchun 100 kishilik mehnat sarflash zarur. Bu sharoitda Portugaliyaga vinoni gazlamaga ayirboshlash foydali, garchi olib kelingan gazlama Portugaliyaning o`zida Angliyaga nisbatan kam xarajat evaziga ishlab chiqarilishi mumkin bo`lsa ham. Gap shundaki, resurslarni gazlama ishlab chiqarishdan, Angliyaga nisbatan katta qiyosli ustunlikka ega bo`lgan, vino tayyorlash tarmog`iga o`tkazib, Portugaliya vinoni ayirboshlash yo`li bilan 80 kishilik mehnat sarflari hisobiga, ya’ni 10 kishilik mehnatni tejash evaziga, gazlama olishi mumkin. Bunday ayirboshlash Angliya uchun ham foydali, negaki u o`z kuchini gazlama ishlab chiqarishga sarflab, gazlamani sotish yo`li bilan muayyan miqdordagi vinoni 120 kishining mehnati hisobiga emas, balki faqat 100 kishilik mehnat evaziga olishi mumkin

(ya’ni 20 kishilik mehnatni tejash hisobiga). Bu misoldan shu narsa ko`rinadiki, qiyosli ustunlik mavjud bo`lsa, ixtisoslashuv va ayirboshlash ikkala mamlakat uchun ham foydalidir. Bundan mamlakatlar o`rtasida mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi. J.B. Seyning iqtisodiy ta’limoti Evropadagi ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda va AQShda butun XIX asr davomida, ya’ni klassik siyosiy iqtisodning marjinalizm bilan o`rin almashish davriga qadar, klassik maktab g`oyalarining va kontseptsiyalarining keyingi rivojlanishida A. Smit ta’limoti asos bo`lib keldi. Shu ma’noda Frantsiyada A. Smit g`oyalarini ancha izchil va ijodiy davom ettirgan Jan Batist Sey (1767-1832) hisoblanadi. J.B. Sey har xil mashg`ulot turlari bilan shug`ullandi. U savdo kontorasida nazoratchi bo`lib ishladi, Frantsiya armiyasida xizmat qildi, nufuzli jurnal muharriri bo`ldi, davlat muassasalarida ishladi. Ammo uning hayotidagi asosiy ishi - iqtisodiy bilim sohasidagi tadqiqotidir. U o`zining «Siyosiy iqtisod traktati» (1803) asarida A. Smit kontseptsiyasini sistemalashtirishga, uni keng xalq ommasi uchun tushunarli qilib berishga harakat qildi. J.B. Sey bu asarini qayta ishlab yangi nashrga tayyorladi. Lekin bu asarning ikkinchi nashri ancha cho`zildi. Uning sababi shundaki, «Traktatdagi» iqtisodiy liberalizm to`g`risidagi g`oya, xususan, davlatning iqtisodiyotga va xo`jalik hayotini qayta qurishga aralashmasligi to`g`risida g`oyaning amalga oshirilishi harbiy-sanoat boshqaruvini o`sha davrdagi Frantsiya hukumatidagi real hukmronlikdan mahrum qilgan bo`lar edi. J.B. Sey yangi tuzumni tan olmagan holda, Tribunatning birinchi konsulining moliyaviy loyihasini ikkinchi nashrga tayyorlanayotgan «Traktatda» to`g`ri deb tasdiqlashdan bosh tortadi. Birinchi konsul nafaqat «Traktatni» nashr etishni man etdi, balki J.B. Seyni Tribunatdan chiqarib yubordi. Ammo tinib tinchimas J.B. Sey o`zining xususiy ip yigirish fabrikasini ochdi va keyinchalik, 1813 yili uni sotib, topgan puliga «Traktatni» ikkinchi nashrdan chiqarish uchun Parijga qaytib keldi. Asar 1814 yili chop etiladi, so`ngra qisqa

vaqt ichida yana uch marta qayta nashr etildi - muvofiq ravishda 1817, 1819 va 1826 yillarda. Bu asar tez orada juda ko`p tillarga tarjima qilindi. Frantsiyada Napoleon tuzumining yemirilishi bilan vujudga kelgan o`zgarishlar J.B. Seyning iqtisodchi-olim va jamiyat arbobi sifatidagi nomini oqladi. U ruhlanib siyosiy iqtisod bo`yicha o`z asarlari ustida ishlashni davom ettirdi, ko`p lektsiyalar o`qidi va ularda iqtisodiy nazariya qoidalarini sistemalashtirish va ommaviylashtirish mahoratini namoyish etdi. J.B. Sey asarlarida iqtisodiy fan sof nazariy va tavsifiy fanga aylandi. U iqtisodiy nazariyadan siyosatning, ideologiyaning va statistikaning ajralib chiqishini ma’qulladi. «Bozor qonuni» J.B. Sey A. Smitning erkin bozor, bahoning erkin shakllanishi, ichki va tashqi savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin raqobati va protektsionizmning har qanday qo`rinishiga yo`l qo`ymaslik printsiplarini qo`llab quvvatladi va ularni ko`klarga ko`tardi. Agar bu printsiplar qo`llanilsa, J.B. Sey bashoratiga ko`ra, ortiqcha ishlab chiqarish ham, ijtimoiy mahsulotni to`la iste’mol qilmaslik ham bo`lmaydi, ya’ni iqtisodiy inqirozlarning ob’ektiv zarurligi kelib chiqmaydi. U bu g`oyani rivojlantirib o`zining «bozor qonuni»ni yaratdi. Bu qonunning mohiyatiga ko`ra, tovarlar taklifi o`zi uchun shaxsiy talabni yaratadi yoki boshqacha so`z bilan aytganda, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori avtomatik ravishda yaratilgan barcha tovarlar qiymatiga teng daromadni keltirib chiqaradi. Bu shu narsani bildiradiki, daromad egasining maqsadi pul topish emas, balki har xil moddiy buyumlarni sotib olish hisoblanadi, ya’ni olingan daromadning barchasi sarflanadi. Bunda pul faqat vositachilik rolini o`ynaydi, ya’ni u faqat yangi tovarlarni sotib olish uchun ishlatiladi. Bozor orqali tovarlar bir birlariga o`zaro xizmat qiladi. Shuning uchun, J.B. Seyning aytishicha, tovarlarning umumiy massasi talabning umumiy miqdoriga teng bo`ladi, o`z tovarini sotib daromad olgan har bir kishi ushbu daromadga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi. Demak, jamiyat miqyosida taklif va talab muvozanatlashadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo`lmaydi. Ortiqcha ishlab chiqarish faqat ayrim tarmoqlarda boshqa

tarmoqlardagi kam ishlab chiqarish hisobiga vujudga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ko`p ishlab chiqarishdan qo`rqmaslik kerak, faqat ayrim tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilish xavfi tug`ilishi mumkin. «Sey qonuni» nomini olgan bu qoida klassiklarning makroiqtisodiy nazariyasining asosini tashkil etdi va keyinchalik J.M. Keyns tomonidan inkor etildi. J.M. Keynsning tasdiqlashicha, odamlar daromadlarning barchasini iste’molga sarflanmaydilar, balki ularning bir qismini jamg`arib boradilar. Bu esa shunga muvofiq ravishda yalpi talabni kamaytiradi, ish bilan bandlikni qisqartiradi. Pirovard natijada bunday holat Sey qonunining noto`g`ri ekanligini keltirib chiqaradi. Chunki bu qonunga muvofiq iste’molga sarflanishi kerak bo`lgan daromadning bir qismi jamg`armaga ajratiladi. Demak, yalpi taklif bilan u keltirib chiqaradigan yalpi talab o`rtasidagi muvozanat buziladi. Ammo, «Sey qonuni»ning muhim tomoni shundan iboratki, iqtisodiy liberalizmning barcha printsiplariga jamiyat tomonidan rioya qilinsa ishlab chiqarish (taklif) o`ziga mos ravishda iste’molni (talabni) keltirib chiqaradi, ya’ni tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish A. Smitning «tabiiy tartib» (pulning passiv roliga asoslangan mehnat natijalarini ayirboshlash) sharoitida albatta shunday daromadlarni keltirib chiqaradiki, ularga bu tovar va xizmatlar erkin realizatsiya qilinadi. Iqtisodiy liberalizm kontseptsiyasining barcha tarafdorlari tomonidan «Sey qonuni» shu ko`rinishda qabul qilingan va bozorda bahoning erkin tashkil topishi xo`jalik kon’yukturasidagi o`zgarishga darhol moslasha oladi, iqtisodiyotning o`zini-o`zi tartibga solib turishini kafolatlaydi, deb hisoblagan. Haqiqatdan ham, agar pul faqat hisob-kitob birligi hisoblangan barterli iqtisodiyot amal qiladi desak, unda taklif miqdori talab miqdoriga teng bo`ladi, ortiqcha ishlab chiqarish bo`lmaydi. Bu Sey qonunining mohiyatini tashkil etadi. Qiymat va ishlab chiqarish omillari nazariyalari Klassik iqtisodiy maktab vakillari ichida J.B. Seyning qiymat nazariyasi o`ziga hosligi bilan ajralib turiladi. A. Smit, D. Rikardo, sotsialist-utopistlar, S. Sismondi, K. Marks va boshqa bir qator iqtisodchilar tovar qiymatining yagona manbai mehnat deb hisoblaganlar. J.B. Seyda bu muammoga ikki xil yondashuv

mavjud: u bir joyda, tovar qiymati tadbirkorning kapitalga, ish haqiga va yer rentasiga bo`lgan xarajatlaridan tashkil topadi degan bo`lsa, ikkinchi bir joyda, qiymat foydalilik bilan aniqlanadi deydi. J.B. Sey foydalilik bilan buyumning (tovarning) qimmati o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni aniq qilib ko`rsatib berdi. «qimmat bu foydalilik o`lchovidir», -deb yozadi J.B. Sey. Bu bilan u tovar qiymati nafaqat mehnat sarflari bilan, balki mahsulotning foydalilik darajasi bilan ham o`lchanishi mumkinligini aytib berdi. Lekin bu xususda iqtisodiy ta’limotlar tarixi bo`yicha yirik mutaxassis M. Blaugning yozishicha «talabning to`yinish darajasini izohlab berishda foydalilikning pasayib borishi tushunchasi ishlatilmagan foydalilikka asoslangan qimmat kontseptsiyasini bahoning shakllanish nazariyasi hisoblash noo`rin». J.B. Sey tovar qiymatining yaratilishida ishlab chiqarishning uch omiliga (mehnat, kapital, yer) alohida e’tibor bergan. Uning tasdiqlashicha bu omillar tovar qiymatini yaratishda bir xil ishtirok etadi, barcha mahsulotning umumiy qiymati esa uch sinf - ishchilar, kapitalistlar va yer egalari daromadlaridan tashkil topadi. J.B. Seyning uch omil nazariyasiga muvofiq «mehnat» omili ishchilarning daromadi sifatida ish haqi yaratadi, «kapital» omili kapitalistlarning daromadi sifatida foyda yaratadi, «yer» omili yer egalarining daromadi sifatida renta yaratadi. Demak, boylik yaratishda ishlab chiqarishning har bir omili qatnashadi. (Smitda faqat unumli mehnat boylik yaratadi deyiladi). J.B. Sey yuqorida ko`rsatilgan omillar (mehnat, kapital, yer) ishchilar, kapitalistlar va yer egalarining daromadlarini yaratishda mustaqillikga ega ekanligini qayd qilib o`tadi. Demak, J.B. Sey nazariyasida tadbirkorlarning cheklanmagan erkin raqobati sharoitida ishlab chiqarish omillarini va jamiyatdagi sinflarni ekspluatatsiya qilish inkor etiladi. Uningcha, ishlab chiqarishda tadbirkorlar (ular ishlab chiqarishni tashkil etadilar va boshqaradilar), yer egalari (tovar ishlab chiqarish uchun tabiiy materiallarni beradilar) va ishchilar (tayyor mahsulot yaratadilar) o`zaro ta’sirda bo`ladilar va bir-birlarini to`ldirib boradilar. Ishlab chiqarish jarayoni qatnashchilari bir birlariga qarshi turmaydilar, balki, aksincha, bir birlarini to`ldirib turadilar.

Ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymati ushbu omil egalariga daromad sifatida taqsimlanadi, xususan, tadbirkor daromadi, J.B. Seyning aniqlab berishicha, bu uning qobiliyati, iste’dodi, faoliyati va boshqaruvi uchun to`lanadigan haq. Uning fikricha, kapitalning oshib borishi bilan «quyi sinflarning» ahvoli yaxshilanib boradi va ularning ko`pchiligi «yuqori sinf» safini to`ldirib boradi. J.B. Sey kompensatsiya nazariyasiga asos soldi. Mashinalar dastlab ishchilarni ishlab chiqarishdan siqib chiqaradi, keyinchalik pirovard natijada esa ish bilan bandlikni oshiradi va mahsulot ishlab chiqarishni arzonlashtirish hisobiga ularga katta foyda keltiradi. Uning ifoda etishicha «ishlab chiqarishdagi texnik yangiliklardan boshqalarga nisbatan ishchilar sinfi ko`proq manfaatdor». Umuman, iqtisodiy ta’limotlar tarixida J.B. Seyning nomi bozor iqtisodiyoti sharoitida sinflar manfaati uyg`unligiga cheksiz ishongan olim sifatida tilga olinadi. J.B. Seyning o`tmishdoshlari «haqiqiy» boylik yaratadigan iqtisodiyot tarmoqlarini (merkantilistlar tashqi savdoni, fiziokratlar qishloq xo`jaligini) ajratib ko`rsatib berishga harakat qilgan. Hatto A. Smit xizmat ko`rsatish sohasidagi mehnatni unumsiz mehnat, sanoat va savdodagi mehnatni esa kam unumli mehnat, qishloq xo`jaligidagi mehnatni yuqori unumli mehnat hisoblangan, negaki unga tabiat «yordam« beradi. J.B. Sey iqtisodiyotning asosiy sohalari - sanoat, qishloq xo`jaligi, savdo va xizmat ko`rsatish o`rtasidagi «tenglikni» ko`rsatib berdi. Uning fikriga ko`ra, to`rtta sohaning barchasida boylik yaratiladi, chunki sanoatda ham, qishloq xo`jaligida ham, savdoda ham, xizmat ko`rsatishda ham foydalilik ishlab chiqariladi. Hozirgi zamon g`arb iqtisodchilari o`tmishdoshlaridan, birinchi navbatda J.B. Seydan, ishlab chiqarishning har xil, teng huquqli omillari milliy daromad yaratadi, degan tushunchani meros qilib olgan. Bunday yondashuvning ma’nosi shundan iboratki, har bir daromad oluvchi bir vaqtning o`zida uni yaratuvchi hisoblanadi, kasbi va faoliyat sohasidan qat’iy nazar.

T. Maltusning iqtisodiy ta’limoti Marksistik iqtisodiy fanda «marksist» bo`lmagan mualliflarni sharmanda qilish «an’anasi» bor edi. Ehtimol eng ashaddiy va qattiq tanqidga uchragan ingliz olimi Tomas Robert Maltus g`oyalari bo`lsa kerak. Uni nimalar deb atashmadi: kapitalizm himoyachisi (apologeti), odamlarning dushmani, fashizm ideologi. Eng qiziqarli joyi shundaki, T. Maltus nafaqat turli toifadagi sotsialistlarning, balki ularning asosiy muxolifatlari bo`lgan erkin bozor va xususiy tadbirkorlikning mutlaq ustunliklariga ishongan liberallarning ham g`azabini qo`zg`atgan. Nega T. Maltusni shunchalik yomon ko`rishgan? Pessimizmi uchun, aholi farovonligini ancha oshirish mumkinligiga ishonmaganligi uchun. Axir sotsialistlar ham, liberallar ham «baxtli kelajakka» ishongan. Birinchisi, xo`jalik jarayonlarini ongli ravishda ijtmoiy tartiblash tufayli umumiy farovonlikka erishishga umid qilgan bo`lsalar, ikkinchisi, turmush darajasini oshirish bozor mexanizmining amal qilishi va xususiy manfaatdolik kuchi bilan ta’minlanishiga ishongan. Unisiga ham, bunisiga ham pessimizm yot bo`lgan. Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tug`ilgan. Kembridj universitetini tamomlagach qishloq ruhoniysi, 1807 yildan esa siyosiy iqtisod professori bo`ldi. Uning asosiy asarlari «Nufus qonuni to`g`risida tajriba» (1798), «Yer rentasining tabiati va o`sishi to`g`risida tadqiqot» (1815), «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» (1820) hisoblanadi. «Nufus qonuni» Yer kurrasidagi resurslarning cheklanganligi va aholi ehtiyojlarining cheksizligi yosh ingliz ruhoniysini iqtisodiyot bilan shug`ullanishga da’vat etadi. U 32 yoshida yozgan «Nufus qonuni to`g`risida tajriba» asarida o`zining bu mavzu bo`yicha butun dunyoda katta qiziqish uyg`otgan, hozir ham unutilmagan mulohazalarni bayon etgan. T. Maltus o`z mulohazalariga statistik materiallarni, katta hajmdagi faktlarni asos qilib olgan. Ularni o`rgangan holda T. Maltus, o`z tarixi to`g`risida aniq ma’lumotlarga ega bo`lgan barcha xalqlar o`zini-o`zi takror hosil qilishda shu qadar yuqori qobiliyatga ega bo`lganki, agar bu hodisa yashash

vositalarining etishmasligi yoki boshqa sabablar (kasalliklar, urushlar va b.) bilan to`xtatib turilmasa, balki odamlarning soni juda tez va muttasil ko`payib borgan bo`lar edi, deb isbotlab berishga uringan. T. Maltusning yozishicha, uning kitobi nashrdan chiqqan kungacha bironta mamlakat o`z hududida aholi zichligi juda oshib ketganidan o`zini etarli hajmda iste’mol mollari bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo`lmagan. Iqtisodiyot, eng avvalo, tabiiy muhit imkoniyatlari bilan aniqlanuvchi o`zining ishlab chiqarish imkoniyatlari doirasidan chetga chiqishga qodir emas. Muallifning xulosa qilishicha, o`tmishda bo`lgan narsalar kelajakda ham qaytarilishi extimol, aholi o`sishi ham, agar u ongli suratda cheklanmasa, unda kambag`allik, urushlar, kasalliklar va boshqa halokatli sabablar bilan to`xtatilib turiladi. T. Maltus aholining tez o`sish sur’atini pasaytirish maqsadida kambag`allarning nikohdan o`zlarini tiyishlarini, kech turmush qurishlarini taklif qiladi. Lekin uning o`zi ham o`z tavsiyalarining to`g`riligiga unchalik ishonmagan. T. Maltus o`z nazariyasini asoslab berishda tuproq unumdorligining pasayishi kontseptsiyasidan foydalangan. Agar bitta yer uchastkasining o`ziga ustma-ust mehnat sarflansa, u xuddi shunday nisbatda hosildorlikning o`sishiga olib kelmaydi, chunki hosildorlik faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham bog`liq bo`ladi. U berishi mumkin bo`lgan narsadan ortiqchasini undan olib bo`lmaydi. Hisoblab chiqqach, T. Maltus xulosa qiladi: insoniyat qancha harakat qilmasin, qishloq xo`jaligidan u oladigan oziq-ovqat mahsulotlari miqdori faqat arifmetik progressiyada o`sishi (eslatib o`tamiz, arifmetik progressiyada o`sish 1,2,3,4,5.... ko`rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan bir xil absolyut miqdorga oshib boradi), aholining soni esa geometrik progressiyada o`sishi mumkin (eslatib o`tamiz, geometrik progressiyada o`sish 1,2,4,8, 16, ko`rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan 2 barobar ko`p bo`ladi). Arifmetik progressiya geometrik progressiyaga nisbatan sekin oshib borganligi sababli, T. Maltus hisobidan kelib chiqadi: agar yer kurrasi aholisi sonining o`sishi cheklanmaydigan bo`lsa, u chog`da odamlar dahshatli

ocharchilikka duch keladilar. Bu yerda T. Maltus insoniyat manfaati nuqtai nazardan o`limning ko`payishiga olib keluvchi barcha omillarni - epidemiya, ocharchilik qirg`ini, urushlarni ijobiy baholash kerak, deb xulosa qiladi. Bu nazariya barcha iqtisodiy ta’limotlar ichida eng qayg`uli, eng ma’yusli hisoblanadi. T. Maltusdan keyingi davrdagi iqtisodchilar uning xulosa va prognozlari asossiz ekanligini isbotlab berdilar. Buning uchun odamlarga tuproq unumdorligini oshirish, T. Maltus tasavvur qila olmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish imkonini yaratib beruvchi fan-texnika yutuqlari asos bo`ldi. Amerika iqtisodchisi J.L. Saymonning tasdiqlashicha, insonning ijodkorligi va uning mevasi - texnik jarayon planetadagi aholining har qanday o`sishini kompensatsiyalashi va uning yuqori hayot darajasini ta’minlashi mumkin. Ijtimoiy siyosatga munosabat «Nufus qonuni to`g`risida tajriba» asarining yozilishiga U. Godvinning «Ijtimoiy adolat to`g`risida» ocherki sabab bo`lgan. Unda daromadlarning adolatsiz taqsilanishi - kambag`allikning asosiy sababidir, deb ko`rsatilgan va taqsimot mexanizmini takomillashtirish taklif etilgan. T. Maltus esa ijtimoiy siyosatning hukumat va boshqa jamiyat tashkilotlar tomonidan olib borilishiga qat’iy qarshi bo`lgan. Uning fikricha, kambag`allarga bo`lgan xayrixohlik ularning ahvolini yaxshilashga qodir emas, balki faqat vaziyatni keskinlashtiradi. Aholining quyi tabaqalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordam qisqa muddatli samara beradi va shu bilan aholining o`sishini rag`batlantiradi. Ammo bu unga muvofiq ravishda oziq-ovqat mahsulotlarining ko`payishiga olib kelmaydi. Demak, umuman olganda, jamiyat qambag`allashadi. T. Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy sababi boshqaruv yoki notekis taqsimotga bog`liq emas, balki u «tabiiy qonunlar va inson ehtiroslari», tabiatning xasisligi va odamlarning juda tez ko`payishi bilan bog`liqdir. Shu boisdan «xalq o`z azob-uqubatlari uchun, birinchi navbatda, o`zini ayiblashi kerak». Unga hech qanday inqilob va ijtimoiy islohotlar yordam bera olmaydi. Shuning uchun aholining o`sishini va tekinxo`rlikni rag`batlantiruvchi ijtimoiy va xususiy xayrixohlikdan voz kechish zarur.

Hozirgi zamon iqtisodchilari T. Maltusning ijtimoiy siyosatning ahamiyatiga bergan bahosiga qo`shilmaydilar. Mehnatga yaroqsiz va kam ta’minlangan aholini qo`llab-quvvatlash hozirgi zamonaviy jamiyat iqtisodiy siyosatning zarur qismidir. Bundan tashqari, xayriya faoliyati ijtimoiy va siyosiy barqarorlikni ushlab turish uchun ham zarur: kambag`allarning ko`payishi bunday barqarorlikka xavf solishi mumkin. Biroq bunda faol ijtimoiy siyosatning salbiy tomonini ham hisobga olish zarur: u mehnatga va tadbirkorlik faoliyatiga bo`lgan qiziqishni susaytiradi. Maltus va hozirgi zamon T. Maltus o`zining «Nufus nazariyasi»ni tarixiy material va faktlardan foydalangan holda asoslab berishga harakat qilgan. Ammo u unumdorlikning pasayishi savoli bo`yicha o`z dalillarida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini muttasil kengaytirib boruvchi texnika taraqqiyotining ahamiyatini inkor etdi. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmida AQSh aholisi deyarli to`rt barobar ko`paydi, lekin shu bilan birga jamiyat a’zolarining o`rtacha daromadlari ham to`rt marta o`sdi. T. Maltus aholi zich joylashgan mamlakatlarga qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun tabiiy sharoiti yaxshi bo`lgan mamlakatlardan oziq-ovqat mahsulotlarini olib kelish imkonini beruvchi transport vositalarining tez rivojlana borishini ko`ra olmagan. Nihoyat, ingliz olimi o`lim darajasiga e’tibor bermagan (o`lim darajasi bilan aholining ko`payish darajasi nisbatan bir xil) va jamiyat farovonligining o`sishi tug`ilishning kamayishiga olib kelishini ham hisobga olmagan. T. Maltusning nufus nazariyasi industrial jamiyatdan ilgarigi taraqqiyot bosqichlari uchun to`g`ri keladi, negaki unda ishlab chiqarishdagi asosiy rolni tabiiy resurslar o`ynagan, texnika taraqqiyoti esa tasodifiy xarakterda bo`lgan. Sanoat inqilobi ingliz olimining aholi o`sishi va farovonlik darajasining oshishi bilan birga mavjud bo`lmasligi to`g`risidagi prognozini yo`qqa chiqardi. Kishilar daromadlarining oshib borishi aholining o`sishini rag`batlantiradi degan maltuscha kontseptsiyadagi markaziy g`oyalardan birining ham noto`g`ri ekanligini hayotning o`zi ko`rsatib berdi. Rivojlangan mamlakatlarda farovonlikning o`sishiga qaramay, tug`ilish darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Masalan, XX asrda AQSh real

mahsulotlari 12 marta ko`paydi, aholi soni esa faqat 3 marta o`sdi. Demak, tovar va xizmatlar miqdori aholi sonidan ko`ra 4 marta ko`p oshgan. Rivojlangan mamlakatlarda aholining ko`payishiga bo`lgan moyillik yuqori emas. Nimaga? Buning asosiy sabablaridan biri shundan iboratki, hozirgi davrda yosh bolalar o`limi darajasining pasayishi ko`p bolalik bo`lish zarurligini bekor qiladi. Oldingi davrda yosh bolalar o`limi ko`p bo`lganidan ehtiyot shartdan (straxovka) ularning tug`ilishi ko`p bo`lgan. Ikkinchi asosiy sababi (Nobel mukofotining sohibi G. Bekker fikriga asosan), ko`pchilik ziyoli ayollar uyda bola boqib o`tirishdan ko`ra, muayyan mansabdagi ijtimoiy ish bilan shug`ullanishni afzal ko`radilar. Oila ma’lum ma’noda ikkinchi o`ringa suriladi. Tug`ilishning kamayishiga ta’sir etuvchi uchinchi sabab urbanizatsiya - jamiyatning rivojlanishida shaharning ahamiyati oshib borishi hisoblanadi. Shahar hayot tarzi ko`p bolali oilalarning ko`payishini keltirib chiqarmaydi. Agar qishloqda bola yoshligidan yordamchi hisoblansa, shaharda esa o`z tarbiyasi uchun katta mablag` va vaqt sarflashni talab qiluvchi iste’molchi hisoblanadi. Ammo, qancha ajablanarli bo`lmasin, XX asrning oxiriga kelib industrial rivojlanish sotsial pessimizmning kelajagi yo`qligiga barchada ishonch tuyg`usini uyg`otgan bir paytda, T. Maltusning ko`plab g`oyalari yana faollashdi. Real hayotdan olingan ba’zi bir faktlarni ko`rib chiqamiz. Qayerda ishlab chiqarish, ayniqsa qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi, yomon tashkil etilgan bo`lsa, qayerda hosildorlik past, yig`ib olingani esa omborlarning etishmasligidan chirayotgan bo`lsa, o`sha yerda T. Maltusning qayg`uli xulosalari o`z kuchini saqlab qolgan. Buni bugungi kunda ham ko`pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar xalqlari his etib turibdi. Shu narsani hisobga olish kerakki, 83 % jahon iste’moli 20 % aholiga to`g`ri keladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar farovonligi darajasidagi farq kuchayib bormoqda. XX asr 70 yillarning boshida ocharchilikdan qiynalganlar 400 mln. kishini tashkil etgan bo`lsa, 80 yillari - 500 mln., 90 yillari esa 700 mln. kishidan ko`pini tashkil etdi. BMT ning ma’lumoti bo`yicha hozir dunyoda 1 mlrd. 200 ming kini kambag`al.

Kam rivojlangan mamlakatlar turmush darajasini «jahon andozasi»ga «ko`tarish» uchun resurslardan foydalanishni 40 baravar ko`paytirishga to`g`ri keladi.

Adabiyotlar: 1. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 2. Afanasev V.S. David Rikardo. M.: Ekonomika, 1988. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 3. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 4. Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. M.: «Delo Ltd», 1994. Gelbreyt D.K. Ekonomicheskie teorii i tseli obshchestva.M.: Progress, 1979. Jid Sh., Rist Sh. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Ekonomika, 1995. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi T.: «Fan», 1997. 5. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Tsentr», 1998. Lipsits I. Ekonomika bez tayn. M.: «DELO–VITA-PRESS», 1994. Mayburd E.M. Vvedenie v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M.: «DELO – VITA-PRESS», 1996. 6. Rikardo D. Sochineniya. T. 1. M.: Gospolitizdat, 1955. 7. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 8. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov. M.: Sotsekgiz, 1962. 9. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov. (Antologiya ekonomicheskoy klassiki). M.: Ekonomika, 1993. 10. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 11. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «INFRA-M», 1999.

O'xshashlar

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi

Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Marjinalizm va yangi klassik vaziyat