Қийматни тақсимлаш жараёнида молиянинг бошқа иқтисодий категориялар билан боғлиқлиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Қийматни тақсимлаш жараёнида молиянинг бошқа иқтисодий категориялар билан боғлиқлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молия иқтисодий тақсимлаш категорияси сифатида. 2. Хўжалик юритиш амалиётида баҳо, иш хақи, кредит ва молия категорияларидан комплекс фойдаланишнинг зарурлиги

Молия иқтисодий тақсимлаш категорияси сифатида. Иқтисодиётда бир қанча қонун ва категориялар мавжуд бўлиб, улардан бир гуруҳи-тақсимлаш муносабатларига хос категориялардир. Тақсимлаш категориялари асосан махсулот ёки товар ишлаб чикарилганданкейин ёки махсулот тайёрлангандан кейингина содир бўладиган жараёндаги муносабатларни хусусиятлайди ва ўз мохиятига кўра мураккаб хисобланади. Бу муносабатлар бир қанча ўзига хос специфик ахамиятга эга бўлган иқтисодий категориялар ёрдамида амал қилади. Тақсимлаш муносабатларига хос иқтисодий категориялардан бири- молия категорияси хисобланади. Пул фондлари вам ос равишда уларгатегишли молиявий муносабатларнинг турличалиги улрни даражаларга бўлишни асослайди. Умумдавлат пул фондлари марказлашган, қолган барчалари-маказлашмаган пул фондлари хисобланади. Марказлашган фондлар хисобидан жамиятнинг макро даражадаги масалаларнинг хал этилиши таъминланади. Бу, аввало умумдавлат ахамиятидаги эхтиёжларни таъминлашга, мамлакат мудофаасига, марказий давлат ва бошқарув органларини сақлашга, миллий ахамиятга эга бўлган халқ хўжалиги тармоқларини қўллаб-қувватлашга алохида худудларни ижтимоий ва иқтисодий ва ривожланиш даражаларини тенглаштиришга, атроф мухит мухофазалиги, фундаментлар изланишлар ва Фан техника прогрессини қўллаб-қувватлашга сафарбар этилади. Буларнинг барчаси, молиянинг мазкур босқичда ижтимоий такрор ишлаб чиқариш элементлари-бойликлар, ишчи кучи ва ишлаб чиқариш муносабатларини такрор ишлаб чиқаришга таъсир қилишининг мухим ролларидан бирига айланиши исботлайди. Аниқ иқтисодий ва сиёсий шароитлар, давлатнинг роли ва табиатига боғлик холда молия деярли бир хил институтларга эга холда, кўпинча сифат жихатидан турли мазмунга эга бўлади. Ривожланган мамлакатларнинг барча молиявий муносабатлари бозор иқтисодиёти муносабатларини такрор ишлаб чиқаришга, ривожланаётган мамлакатларда иқтисодиётни марказлашган ҳолда бошқаришга йўналтирилган эди. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, молиянинг тақсимлаш категоричси сифатидаги моҳиятига яна ҳам кенгроқ таъриф бериш мумкин.

Молия –бу давлатнинг ўз вазифа функцияларини бажариш ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш шароитларини таъминлаш мақсадида марказлашган ва марказлашмаган пул фондларини шакиллантириш жараёнида юзага келадиган, давлат томонидан ташкил қилинадиган пул муносабатлари йиғиндисидир. Молиянинг моҳияти унинг функцияларида намоён бўлади. Жамият тараққиётининг турли ижтимоий-иқтисодий босқичларида, турли молиявий тизимлар амал қилади, баъзи холларда мавжуд иқтисодий муносабатларни муваффаққиятли объектив намоён қилади, бошқа холларда эса, муваффаққиятсизроқ, бироқ молия хар доим тақсимлаш функциясини бажаради. Молиянинг бошқа муҳим функцияси назоратдир. У тақсимлаш функцияси билан узвий боғлиқдир. Молия муносабатларининг турли таркиби орасида пул фондларининг шакилланиши ва ишлатилиши назорати билан боғлиқ бўлмаган бирорта ҳам муносабат йўқдир. Шу билан бирга фақатгина назорат билан боғлиқ бўлган молиявий муносабат ҳам йўқ. У тақсимлаш функцияси Билан узвий боғлиқдир. Молия муносабатларининг турли таркиби орасида пул фондларининг шакилланиши ва ишлатилиши назорати билан боғлиқ бўлмаган бирорта ҳам муносабат йўқдир. Шу билан бирга фақатгина назорат билан боғлиқ бўлган молиявий муносабат ҳам йўқ. Молия ёрдамида давлат ижтимоий махсулотни натурал-моддий шакилдагина эмас, қиймат шаклида ҳам тақсимлашни амалга оширади. Шундан келиб чиқиб, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнида қиймат ва натурал- моддий нисбатларнинг таъминланиши устидан назорат қилиш мумкин ва зарур бўлади. Молия ижтимоий махсулот ва миллий даромадни шакиллантириш, тақсимлаш ва ишлатишнинг барча босқичларида назоратни амалга оширади. Назоратнинг бош мақсади ижтимоий ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, ҳалқ хўжалигининг барча бўғинларида ишнинг сифатини яхшилаш мақсадида марказлашган ва марказлашмаган пул фондларидан оқилона фойдаланишга эришишдир.

Молиянинг назорат функцияси корхоналарнинг барча хўжалик корхоналарида намоён бўлади. Сўм орқали назорат қилиш ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатлари устидан, бу харажатларнинг даромадларга мос келиши устидан, асосий фондлар ва айланма маблағларнинг шакилланиши ишлатилиши устидан амалга оширилади. Мазкур назорат маблағлар айланишнинг барча босқичларида-молиялаштириш ва кредитлаштиришда, нақд пулсиз хисоб- китобларни амалга оширишда, бюджет ва молия тизимининг бошқа бўғинлар билан ўзаро алоқаларда амал қилади. Сўм орқали назорат ёрдамида махсулот реализацияси жараёнига, шартнома бўйича шартларнинг бажарилишига, рентабилликка фойдага, фонд қайтимига, айланма маблағлар айланишига таъсир ўтказади. Шундай қилиб, сўм орқали назорат даромадлар ўсишини, маблағлар ва моддий бойликлар оқилона сарфланишини рағбатлантиради, корхоналарни камчиликларини бартараф этишга, хўжалик фаолиятини яхшилашга, унинг самарадорлигини оширишга, хўжасизлик ва исрофгарчиликка йўл қўймасликка мажбур қилади. Сўм орқали назоратнинг муҳим ҳусусияти шундай намоён бўладики, у маблағлар келиб чиқиши ва ишлатилиши жараёнида узлуксиз давом этади ва махсус текширув хамда кузатишлар билан бевосита боғлиқ бўлмай, мустақил ахамият касб этади. Молиянинг назорат функцияси объекти-корхоналар, ташкилотлар, муассасалар фаолиятининг молиявий кўрсатгичлари хисобланади. Молиявий назоратнинг самародорлигини ошириш кўпроқ корхонада бош хисобчи, молия бўлимларининг ходимлари томонидан ишни қай даражада йўлга қўйилганлиги, молиявий ахборотнинг хаққонийлиги, молиявий интизомга риоя қилиниши, бухгалтерия ва хисоботни тўғри юритишига боғлиқ. Фақатгина шундай шароитларда молиявий назоратни натижалари халқ хўжалигидаги холатнинг тахлил қилиш ва объектив бахолаш хамда такрор ишлаб чиқариш жараёни боришини мувофиқлаштиришга қаратилган қарорлар қабул қилиш имконини беради.

Молиянинг назорат функциясининг амалга ошириш шакли молиявий назорат хисобланади. Агар молиянинг назорат функцияси молиянинг ўзининг хусусияти бўлса, молиявий назорат эса алохида мазкур назоратни амалга оширувчи назорат органларининг фаолияти хисобланади. Молиявий назоратнинг амалга ошириш субъектлари бўйича молиявий назорат умумдавлат, маъмурий, ички хўжалик жамоат ва мустақил (аудиторлик) назоратларга бўлинади. Умумдавлат молиявий назоратини хокимиятнинг қонун чиқарувчи органи – Олий Мажлис хамда молия, солиқ, кредит муассасалари, давлат қўмиталари, вазирликлар, махаллий бошқарув органлари бўлимлари амалга оширади. Буларнинг мухим функцияси молиянинг холати устидан, давлат маблағларининг сарфланиши устидан назорат олиб боришдир. Маъмурий молиявий назорат ни вазирликлар ва бошқармаларнинг назорат тафтиш бўлимлари амалга оширади. Бу органлар қуйи корхона ва муассасалар молиявий-хўжалик фаолиятининг текширувининг амалга оширадилар. Ички хўжалик молиявий назорат корхона, муассасаларнинг молиявий хизматлари(мухосибот, молия бўлимлари) томонидан амалга оширилади. Уларнинг функцияларига корхонанинг ишлаб чиқариш ва моиявий фаолиятини хамда унинг таркибий бўлинмаларининг текшириш киради. Жамоа молиявий назорати ни назоратини алохида жисмоний шахслар ихтиёрий равишда бажарадилар. Мустақил молиявий назорат ни аудиторлик фирмалари амалга оширадилар. Назорат объекти бўлиб барча иқтисодий субъектларнинг фаолияти хисобланади. Амалга ошириш муддатидан келиб чиқиб, молиявий назорат бирламчи, жорий ва якуний назорат турларига бўлинади. Бирламчи молиявий назорат корхоналар молиявий режаларини, бюджет ташкилотларининг сметаларининг, бюджет лойихаларини ва бошқаларни тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш босқичларида бажарилади. У хўжалик операцияларини амалга ошириш ва моддий, меҳнат хамда молиявий ресурслар норационал

сарфланишнинг олидини олиш ва шу билан бирга корхона фаолиятига бевосита, билвосита зарур етказилишини бартараф қилишга ёрдам беради. Жорий малиявий назорат молиявий режаларнинг бажарилиши, хўжалик молиявий операцияларнинг бориши жараёнида амалга оширилади. Унинг вазифаси қилинган харажатлар, оли нган даромадларнинг тўғрилиги, қонунийлиги ва мақсадга мувофиқлигини , бюджет билан алоқал арнинг тўлалиги ва муддатилигини ўз вақтида назорат қилишдан иборат. Мазкур назорат молия хизматлари томонидан хар куни йўл қўйилган хатоликларни ўз вақтида аниқлаш ва бартараф қилиш мақсадида ўтказилади. Оперативлик ва мосланувчанлик бу жараёнда биринчи даражалиахамият касб этади. Якуний молиявий назорат амалга оширилган молиявий операцияларнинг тўғрилиги, қонунийлиги ва мақсадга мувофиқлигини текшириш ва тафтиш қилиш шаклида ташкил қилинади. Унинг асосий вазифаси моддий, меҳнат ва молиявий ресурслардан фойдаланишдаги камчиликлар ва хатоликларни аниқлаш, етказилган зарарни қоплаш, айбдор шахсларни маъмурий ва моддий жавобгарликларга тортиш, келгусида молиявий интизомни бузиш холларининг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар қабул қилишдан иборат. Молиявий назорат механизми такомиллашиб ва ривожланиб бормоқда. Уларнинг олдига иқтисодиётнинг молиявий ва соғломлаштириш мамлакатдаги ўзаро молиявий алоқаларни такомиллаштиришга йўналтирилган янги вазифалар қўйилмоқда. Х ўжалик юритиш амалиётида баҳо, иш хақи, кредит ва молия категориялардан комплекс фойдаланишнинг зарурлиги . Молия қийматни тақсимлашда иштирок этиб, бахо, иш хақи, каби категориялар билан чамбарчас боғланган холда иштирок этади. Бахо махсулот қийматининг пулдаги ифодаси бўлиб қиймат шакли ва тақсимланиш объекти бўлиши ёрдамида иқтисодий дастак сифатида амал қилади. Айнан бахо

муомиладаги пул маблағларининг аниқ миқдорини аниқлаб, иқтисодиётнинг турли секторлари ва жисмоний шахслар ихтиёжини белгилаб беради. Бахо махулотни яратишга кетган ижтимоий зарур меҳнат сарфи, аниқроғи эхтиёжни қондира олгани сабабли бозорда тан олинган мехнат сарфи хисобланади. Чунки мехнатни бир қисмини, агарда керакли бўлмаса, бозор инкор этади ва шу қисм қийматни яратишда иштирок этмайди. Иқтисодиётда шундай омиллар борки, улар бозорни турларидан, харидор ва сотувчиларнинг хохиш-ихтиёридан қатъий назар бахо учун объектив асос бўлади. Шундай омил махсулотнинг қийматидир. Бахонинг шакилланишида махсулотнинг ишлаб чиқаришдан тортиб, истмеъмолга еткунча бўлган мехнат сарфлари иштирок этади. Буларга ишлаб чиқариш ва тижорат харажатлари киради. Махсулот қийматига қўшимча махсулот қиймати киради. У махсулот сотилгандан сўнг махсулот эгаларига ва уни сотилишини уюштирган фирмаларга фойда шаклида тегади. Қиймат бахонинг объектив асоси бўлсада, уни шакиллантирувчи ягона омил эмас. Шу сабабли бахо бошқа омиллар таъсирида қийматдан юқорига ёки пастга қараб харакат қилади. Баҳо бозор иқтисодиётининг категорияси бўлиб, махсулотлар айирбошлаганда муносабатларни англатади. Хўжалик юритишда бахо мухим иқтисодий восита хисобланади ва дастак деб қаралади. Бахо ва молия қийматларни тақсимлаш жараёнида чамбарчас боғланган холда харакат қилишади. Баҳо ва мисоллар барометр каби, бозор холатини кўрсатиб туради, бахо пасайиб кетса, махсулот бозори касалликка йўлиққан бўлади, махсулот нафсиз бўлиб, уни бошқа товар билан алмаштириш ёки унинг сифатини тубдан яхшлаш зарурлиги кун тартибига қшйилади. Бахонинг иқтисодий мазмуни унинг функциялари (вазифалари) яққол кўрсатиб беради. Бахо нимага тегишли бўлишидан қатий назар беш асосий фунцияни бажаради: 1. Бозор муносабатини таъминлаш фукнцияси: бунда бахо бозордаги талаб ва таклифнинг хажми ва таркибига таъсир этиш орқали уларни муозанат

холатига келтиради. Бозор бахоси-бу мувозанат бахоси бўлиб, икки нарсани таъминлайди: бозордаги талаб хажмини ўзгаришини ва бунга мос тарзда таклифнинг ўзгаришини. 2. Ҳисоб-китоб, ўлчов функцияси: бахо-қийматнинг пулдаги ифодаси деб айтамиз чунки қилинган сарф харажат, кўрилган фойда зарар, бажарилган иш хажмини хаммаси маълум бахолар асосида хисоб-китоб қилинади. Ишлаб чиқариш ва унинг натижаларининг натурал моддий, қиймат -пул ўлчови бор. 3. И қтисодий тартибга солиш функцичси: бахо бозор иқтисодиётининг асосий воситасидир. Махсулотишлаб чиқариш бозор иқтисодиётининг моддий асоси, унинг бозор билан алоқаси бахо-наво орқали юз беради. Рақобат воситаси. Маълумки бозор иқтисодиётига хос нарса рақобат хисобланади. Рақобат турларидан энг мухими-бахо воситасида кураш. Фирмалар ўз рақибини енгиш, уларни бозордан сиқиб чиқариш учун бахони ўзгартириб туради. 4. Ижтимоий химоя функцияси: бахо ахолининг айрим тоифаси ёки халқнинг қимматчиликдан сақлаш вазифасини ўтайди, одатда ахолининг ночор ва камбағал қатламларига махсулотлар арзонлаштирилган бахода сотилади. 5. Баҳо ва молия қийматни тақсимлаш жараёнида чамбарчас боғланган холда харакат қилишади. Бахо-қийматни тақсимлаш молиявий усулини асосидир. Молия ва баҳо. Ижтимоий махсулотни қиймат шаклида тақсимлаш жараёни бўлиб, бунда қиймат дастлаб хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида сўнг хар-бир субъектнинг ўзида мақсадга мувофиқ қайта тақсимланади. Бу жараёнлар турли хил иқтисодий категориялар ёрдамида хусусан, молия, кредит, бахо, иш хақи ёрдамида амалга оширилади. Уларнинг хар бири ўзига хос функцияларига эга. Лекин уларни умумлаштирувчи хусусичт уларнинг тақсимланувчи характеридир. Махсулотсотилиб, пул шаклини олгач, тақсимлаш объектига айланади. Бунга хизмат қилувчи иқтисодий воситалардан бири-бахо бўлиб, у тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнларига асос бўлиб хизмат қилади, чунки бахода ижтимоий махсулот қийматининг барча элементлари ўз аксини топади. Бунда бахо қийматнинг пулдаги ифодаси сифатида бўлажак қиймат тақсимотининг нисбатларини белгилаб беради. Шундай бўлишига қарамасдан бахо қийматнинг

субъектлар ўртасида тақсимланишини ҳам, қоплаш фонди ва бирламчи даромадни таркиб топишини ҳам таъминлаб бера олмайди. Ишлаб чиқариш босқичида на қоплаш фонди, на яратилган даромадлар мустақил равишда доиравий обородда иштирок этмайдилар ваш у билан бир қаторда яширин кўринишда бўладилар. Фақат айрибошлаш ва тақсимот натижасидагина бахо мустақил иқтисодий шакилларда намоён бўлади. Я ъни қоплаш фонди амортизация ажратмалари ва оборот маблағлари шаклини олади. Ялпи даромад эса ижтимоий суғурта ажратмалари ва фойда ваби шакилларни олади. Бу иқтисодий шакилларни яширин кўринишидан маълум бир миқдорий нисбатларга эга бўлган ошкор кўринишига ўтиши бахо ёрдамида эмас балки бошқа тақсимловчи категориялар, яъни молиявий иш хақи ёрдамида юз беради. Қийматнинг тақсимотида иш хақи ҳам иштирок этади. Иқтисодий категория сифатида иш хақи - қийматни тақсимлаш муносабатларини акс эттирувчи иқтисодий категория бўлиб,ишчи ва хизматчиларнинг сон ва сифат жихатидан сарф қилишган меҳнатлари эвазига оладиган индувидиал даромадларини шакилланиши билан боғлиқ. Иш ҳақи молия билан биргаликда халқ хўжалигининг турли эхтиёжларини қондиришга шарт-шароит яратади ва бир-хил иқтисодий асосга эга. Лекин иш хақи муносабатлари натижада моддийлашган пул маблағлар ресурслари шахсий эхтиёжлар учун сарф бўлади. Моиявий муносабатлар натижасида моддийлашган молиявий ресурслар эса давлат, бошқа хўжалик субъектлари ихтиёрига тушиб, турли хил ижтимоий эхтиёжларни қондиришга сарф қилинади. Иш хақи қийматнинг икки томонлама харакатини акс эттиради, яъни иш хақи ишчига уларнинг сарф қилган меҳнатларининг миқдори ва сифатига қараб берилади. Молиявий маблағлар эса бу холатни кўзда тутмаслиги хам мумкин. Молиявий иш хақи ўзаро боғлиқ. Молия иў хақига ва иш хақи фондининг тузилишида ёрдам беради. Тўланиш муддати етиб келмаган иш хақи маблағлари эса корхоналар учун бартараф пассивлари таркибида молиявий ресурс бўлиб хизмат қилиди.

Кредит деганда вақтинча ўз эгалари қўлида бўш турган пул маблағларини бошқалар томонидан маълум муддатга хақ тўлаш шарти билан қарзга олиш ва қайтвриб бериш юзасидан келиб чиққан муносабатларни тушиниш керак. Кредит муносати икки субъект ўртасида юзага келади: бири пул эгаси, яъни қарз берувчи, иккинчиси пулга мухтож, яъни қарз олувчи. қарз берувчи қарздор сифатида чиқиши ва бунинг акси ҳам қарз берувчи, ҳам бошқалардан қарз бўлиши ҳам мумкин. Масалан: банк аслида пул эгаи билан қарз олувчи ўртасида воситачи, айни вақтда унинг ўзи бўш пулни қарзга олади, сўнгра уни бошқаларга қарзга беради. Кредит субъектлари хар-хил буларга корхона, фирма, ташкилот, давлат ва турли ахолии киради. Кредитнинг объекти хар қандай пул эмас, балки фақат вақтинча бўш турган, эгаси томонидан ишлатилмай ва қарзга бериши мумкин бўлган пулдир. Бўш пуллар хисобидан ссуда фонди хосил бўлиб, унга талаб юзага келгач, кредит муносабатлари пайдо бўлади. К редит тўрт хил вазифани адо этади:  Биринчиси- пулга тенглаштирилган тўлов воситаларини (масалан: вексель, чек, сертификат ва бошқалар) юзага чиқариб уларни хўжалик оборотига жорий қилади.  Иккинчиси- бўш пул маблағларини харакатдаги, ишдаги капиталга айлантириб, пулни пул топади деган қоидани амалга ошириш.  Учинчиси – қарз бериш орқали пул маблағларини турли тармоқлар ўртасида қайта тақсимлаш билан ишлаб чиқариш ресурсларининг кўчиб туришини таъминлайди.  Тўртинчиси- қарз бериш, қарзни ундириш воситалари орқали иқтисодий ўсишни рағбатлантириш. Гап шундаки, қарзга олинган пул, биринчидан, капитал сифатида ишлаилади, бунда фойда олиш, пулни кўпайтириш назарда тутилади. Молия- кредит муносабатлари пул маблағлари билан боғлиқ муносабатлардир.

Молия категория сифатида халқ хўжалигида ресурсларни хосил этиш, уларни тақсимлаш ва ишлатиш борасидаги иқтисодий муносабатларни билдиради. Махсулот ишлатиш учун тақсимланганда пул шаклидаги молиявий фондлар хосил бўлади, улар табиатдан молиявий ресурс хисобланади. Молия муносабатларининг объекти пул ресурслари хисобланади, лекин улар албатта молиявий махсулотнинг маълум қисмини ўзида ифода этади.давлат молияни яратувчи эмас, балки унинг иштирокчисидир. Ижтимоий махсулотни қийматини тақсимлашида молия билан бир қаторда иш хаққи ҳам иштирок этади. Бу тақсимланиш усулига, конкрет ишчиларни даромадларини ташкил этиш зарурлигини сабаб бўлиб, келиб чиқади. Шундай қилиб, молиянинг асосий белгилари қуйидагилар белгиланади: 1. Пул муаммолари, яъни пул молияни мавжуд бўлиши ва амал қилиниши моддий асоси хисобланади. (пул йўқ жойда молия ҳам бўлмайди). 2. Иккита субъектларнинг мавжудлиги, улардан бири алохида ваколатларга эга. Бундай субъект давлат хисобланади. 3. Пул муносабатлари жараёнида умумдавлат пул фондларни шакилланиш жараёни амалга оширилади. Айтиш мумкинки, молиянинг алохида белгиси унинг фондли характеридир. 4. Бюджетга маблағларнинг доимий тушиши солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловларга давлатнинг мажбурий таъзиқий хусусиятини ўз-ўзидан бермайди ва бу холат давлатнинг ҳуқуқий –меёрий асосларини яратишга қаратилган ижодий фаолияти воситасида хамда бунга мос фискал аппаратининг яратилиши билан таъминланади. Мазкур белгилар бўйича молиянинг барча пул муносабатлари йиғиндисидан хатосиз ажратиб олиши мумкин. Мисол учун фуқоралар ўртасида, фуқоролар ва чакана савдо ўртасидаги (хаттоки, чакана бахоларни давлат томонидан тартибга солиш шароитида) ҳам юзага келадиган пул муносабатларини фуқоролик-ҳуқуқий усул билан тартибга солади. Пул муносабатларининг бошқа гуруҳи-бу жисмоний шахслар томонидан даромад солиғини тўлаш. Бу ерда молиянинг барча белгилари аниқ иштирок этади:

солиқни тўланиши пул шаклида амалга оширилади; иккита тенг хуқуқли бўлмаган субъектлар иштирок этади (жисмоний шахс ва давлат) давлат мазкур муносабатларнинг барча элементларини аниқлаб беради, уларни қонун кўринишида расмийлаштиради, назоратни амалга оширади, қонунбузарлик учун жазолар белгилайди. Мазкур тўловлар натижаси умумдавлат пул фонди-давлат бюджетининг даромадлар қисми шакилланади. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, молияга биринчи таърифни қуйидагича бериш мумкин: Молия –бу давлат томонидан иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий масалаларни бажариш учун мўлжалланган умумдавлат пул фондларини шакиллантириш ва ишлатиш жараёнида юзага келадиган пул муносабатлари йиғиндисидир. Молия вужудга келишининг бирламчи асослари қандай? Ахир бунгача анча олдин инсоният пулга, товар-пул муносабатларига давлат тузилмасига эга эдику. Нима учун фақатгина ўрта асрларга келиб мазкур ҳолат ва уни акс эттирувчи ибора юзага келди? 1. Айнан Марказий Европада биринчи буржуа инқилоблари натижасида умумдавлат пул маблағлари фонди-бюджет юзага келди, хеч қайси давлат хукмдори унга ёлғиз ўзи хўжайинлик қила олмайди. 2. Бюджетни шакиллантириш ва ишлатиш тизими характер касб эта бошлади, яъни давлат даромадлари ва харажатлари тизими таркибий ва қонуний бирикмалари билан юзага келди. Шуни алохида такидлаш керакким бюджетнинг харажатлар қисмий асоссий гурухлар бир неча юз йилликлар деярли ўзгармай келди. Ўша даврдаёқ харажатларни тўртта йўналиши белгиланган эди: харбий мақсадларга, бошқарувга, иқтисодиётга, ижтимоий заруратларга. Д авлат харажатлари структурасидаги ўзгаришлар XX асрнинг иккинчи ярмида юз берди. Улар баъзи ғарбий Европа мамлакатларининг харбий харажатларнинг сезиларли қисқартириб, ижтимоий мақсадларга, иқтисодиётга харажатлар қилишга кўпроқ этибор берганликларида намоён бўлди. 3. Пул шаклидаги солиқлар афзал характер касб этдилар. А ввалги давлат даромадлари асосан натураси тўлов ва иномлар хисобига шакилланган .

Шундай йўсинда, давлатчилик ва пул муносабатларининг фақат мазкур босқичида яратилган махсулотни қиймат кўринишида тақсимлаш имкони туғилди. Тақсимлаш жараёнлари-жамиятдаги иқтисодий муносабатларнинг бир қисми хисобланади. Молия ҳам иқтисодий категория хисобланади. У қиймат харакатининг мухим шакиллари ёрдамида давлат пул фондларини шакиллантириш ва ишлатишда намоён бўлади. Хар қандай давлатнинг пул даромадлари ва фондларининг асосий моддий манбаи ялпи ички махсулот ва унинг асосий қисми- миллий даромад хисобланади. Молия ёрдамида унинг тақсимланиши ва қайта тақсимланиши амалга оширилади, шу билан ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истемолга тўғридан-тўғри таъсир ўтказилади. Молия шу билан бирга тарихий категория хам хисобланади. У ўзининг пайдо бўлиш, ривожланиш босқичларига эга, яъни вақт давомида ўзгариб боради. Молиянинг ривожланишини иккита асосий босқичга бўлиш мумкин: Биринчи босқич-молиянинг ривожланмаган шакли. У биринчидан молиянинг ноишлаб чиқариш характери билан характерланади, яъни пул маблағларининг асосий қисми (2ғ3 қисм бюджет ) харбий мақсадларга сарфланган ва деярли молия иқтисодиётга хеч қандай таъсир ўтказмаган. Иккинчидан, бир бўғиндан ташкил топган-бюджет ва молиявий муносабатларини чегаралаш миқдоридан, яъни молия тизими қисқалиги ва кенг қолувчи эмаслигидан. Уларнинг барчаси бюджетни шакиллантириш ва ишлатиш Билан боғлиқ бўлган. Тавар – пул муносабатларининг, давлатсиликнинг ривожланиши билан умумдавлат пул фондларига ва мос равишда, уларни шакиллантириш ва ишлатиш бўйича янги гурух пул муносабатларига зарурат пайдо бўлади. Хозирги пайтда аста-секин молия сиёсий тизм ва иқтисодий тузумнинг даражасидан қатий назар ўзини ривожланиши иккинчи босқичга ўтди. Бу молия тизимининг кўп бўғимлилиги, уни иқтисодиётга таъсир даражасининг юқорилиги ва молиявий муносабатларни турли-туманлиги билан асосланади. Одатий давла молияси билан бир қаторда махаллий молиялар, бюджетдан ташқари фондлар, давлат корхоналари молияси ривожтопди. Давлатлар аро

хамжамиятлар молияси каби янги молиявий муносабатлар сохаси пайдо бўлди. Мисол учун Европа хамжамияти мамлакатлари қишлоқ хўжалигини молиялаштириш, мазкур давлатларнинг алохида режаларида интеграцион жараёнларнинг салъбий оқибатларини бартараф қилишга ишлатиладиган давлатлар аро пул фондларини ташкил қилдилар. МДҲ давлатлари ҳам шундай фондларни ташкил этиш йўлида турибдилар. Молия муносабатларининг янги сохаларидан бири хусусий трансмиллий корпорациялар молиясидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. А., "Ўзбекистон - иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлидан". Т. : "Ўзбекистон", 1995, - 234 б. 2. Каримов И. А., "Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т. :"Ўзбекистон, 1997, - 326 б. 3. Акрамов Э. А., Таиров А. Э. "Экономические реформм Республики Узбекистан" - М. : ТОО "Люкс-арт", 1998. - 236 с. 4. "Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари", 1997й. 1-12 сонлари, 1998й. 1-12 сонлари ва иловалари ва 1999й. 1-12 сонлари ва иловалари, 2000й. 1-12 сонлари ва иловалари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Молия ва нархлар илмий-тадқиқот институти, Т. : 1997 - 2000Й. 5. Родионова В. М. Финансм. М. : "Финансм и статастика", 1995, - 432с. 6. Гатауллин Ш. К. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув қўлланмаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Т. : 1996, - 3046. 7. Ткачук М. Й. Государственньш бюджет. Уч. пос. Минск: "Вўсшая школа", 1995, - 240 с. 8. Лободенко Н.В.Аудит и диагностика банкротства. ҒҒ"Финанси", 1997г., №2. 9. Бункина М. К., Семенов В. А. МАКРОЭКОНОМИКА (основў экономической политики)" Уч. пос. М.: АО"ДИС", 1996, - 320с. 10. Т. Маликов Молиявий қарор қилиш асослари. Т. : "Меҳнат", 1996. 11. А. Улмасов, Н. Тухлиев. Бозор иқгисодиёти. қисқа луғат маълумотнома. Т.: қомуслар Бош таҳририяти, 1991. 12. Ковалева А. М. Финансм. Уч. пос. для студентов экономичбских направлений и специальностей ВУЗов, М. : "Финансм и статистика", 1996. - 280с.

O'xshashlar

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Молия ва молия тизими.

Таркибий ўзгаришлар ва иқтисодий ривожланишнинг боғлиқлиги

Молия ҳақидаги иқтисодий таълимот

Молиявий менежментнинг инструментлари