Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш ва марказлаштириш асосида ривожлантириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш ва марказлаштириш асосида ривожлантириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш ва марказлаштириш тушунчаси. 2. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш шакллари.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш ва марказлаштириш тушунчаси Жойлаштириш, ихтисослаштириш ва марказлаштириш қишлоқ хўжалигидаги ижтимоий меҳнат тақсимотининг турли томонларини акс эттирувчи ижтимоий ишлаб чиқаришни ташкил этиш формуласидир. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жойлаштириш ижтимоий меҳнат тақсимотининг миқдор томонини акс эттириб мамлакат худудида жойлашган ҳар бир хўжалик, район, вилоят, республика қайси турдаги қишлоқ хўжалик экинлари ва улардан қанча маҳсулот олиш мумкинлиги кўрсатади. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш қишлоқ хўжалик экинларини, чорва молларини худудий ва географик жихатдан тақсимлашдир. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш у ёки бу районда қандай турдаги қишлоқ хўжалиги тармоқлари жойлашганлигини кўрсатади. Ихтисослаштириш эса ижтимоий меҳнат тақсимотининг сифат томонини акс эттириб у ёки бу хўжаликда, районда, вилоятда, республикада қайси турдаги маҳсулот ёки тармоқ етакчи эканлигини кўрсатади. Ихтисослаштириш мамлакат худудида қайси маҳсулотни етиштириш иқтисодий, табиий иқлим жихатдан қулай эканлигини кўрсатиб беради. Шунинг учун қишлоқ хўжалигини жойлаштириш билан ихтисослаштириш бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, ишлаб чиқаришни жойлаштириш, ишлаб чиқаришни ихтисослаштиришни, ихтисослаштириш эса ўз навбатида, ишлаб чиқаришни жойлаштиришни тақозо этади. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ихтисослаштиришга нисбатан бош ролни ўйнаб, даставвал мамлакат худудида иқтисодий ва табиий жихатдан қайси экин турини экиш ёки қайси хайвон зотини ривожлантириш масаласини хал қилади ва режалаштиради. Сўнгра шу асосда ишлаб чиқаришни ўз турига қараб ихтисослаштиради. Айрим хўжаликлардаги ёки райондаги, вилоятдаги, мамлакатдаги хўжаликларни ихтисослаштириш бир қатор кўрсаткичда: 1. Товар маҳсулоти структураси;

www.arxiv.uz 2. Товар маҳсулотида айрим экин турлари ёки тармоқларнинг тутган ўрни; 3. Етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми ва сифати каби кўрсаткичлар ёрдамида белгиланади. Бу кўрсаткичлар ёрдамида у ёки бу ихтисослашган район мамлакатни қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан қай даражада таъминланиши даражасини аниқлаш мумкин. Ҳар бир ихтисослаштирилган районнинг қишлоқ хўжалигида тутган ўрни жамият учун берадиган товар маҳсулоти ҳажми билан белгиланади. Ихтисослаштириш даражасини ялпи маҳсулот миқдори билан аниқ белгилаб бўлмайди, чунки унинг бир қисми ялпи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқаришни қайта ташкил этиш учун сарфланиб жамият талабини бевосита қондиришда қатнашмайди. Лекин ялпи маҳсулот структураси ялпи маҳулот етиштириш ҳаражат ва бошқа баъзи кўрсаткичлардан, шу жумладан, экни майдонлари структураси, ер майдони, ишлаб чиқариш фондларидан ихтисослаштириш даражасини аниқлашда ёрдамчи кўрсаткич сифатида фойдаланиш мумкин. Ихтисослаштириш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини марказлаштириш билан бевосита боғлиқ. Марказлаштириш бу маҳсулот ишлаб чиқаришни йирик корхоналар асосида тўплаш жараёнидир. Бу нарса корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми жихатидан йириклашиб боришини кўрсатади. Марказлаштириш бевосита ихтисослаштириш даражасига боғлиқдир. Ишлаб чиқариш қанча юқори даражада ихтисослашса, марказлашиш даражаси ҳам шунча юқори ва аксинча бўлади. марказлаштириш даражасини ўсиши ўз навбатида ихтисослаштириш даражасининг ошишига олиб келади. Фақат йирик хўжаликлар асосидагина ишлаб чиқаришга фан-ьехника янгиликларини жорий этиш, ишлаб чиқаришни илмий тарзда ихтисослаштириш мумкин. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ихтисослаштириш ва марказлаштириш ўзаро узвий боғланган бўлиб, уларнинг ривожланиши ҳар бир ижтимоий-иқтисодий формациянинг

www.arxiv.uz ўзига хос иқтисодий қонунлари фойда олиш учун рақобат асосида амалга оширилади. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштириш ижтимоий ишлаб чиқаришни тез ривожлантиришга ва унинг самарадорлигини оширишга бевосита таъсир этади. Бу жараён ҳар хил йўллар билан рўёбга чиқади. Биринчидан, ихтисослаштириш ишлаб чиқариш – марказлаштириш даражасининг ўсишига таъсир этади, ишлаб чиқариш қанча марказлашса маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлиги шунча юқори бўлади. бунда йирик ишлаб чиқаришнинг устунлиги келиб чиқади. Майда корхоналарга нисбатан йирик корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш учун қилинадиган ҳаражатлар кам, маҳсулот сифати юқори, таннархи паст, маҳсулот бирлиги ҳисобига кўп фойда яратилади. Иккинчидан, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш даражаси юксалиб борса, бу жараён ўз навбатида ходимлар малакаси орта боришига олиб келади. Учинчидан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши қанча илмий асосда жойлаштирилса, ихтисослаштирилса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва маҳсулотларни арзонлаштириш учун шунча кўп реал шароит яратилади. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш кўп шароитларга ва омилларга боғлиқ. Буларни табиий, иқтисодий омилларга бўлиш мумкин. Бу икки омил ўз ичига кўплаб шартлар ва амалларни олади. Табиий омилларга тупроқ сифати, қишлоқ хўжалик экинлари, йил давомида ривожланадиган кунлар сони, йиллик ва ойлик ўртача ҳарорат, йил мобайнидаги ёғинли кунлар, ёғиннинг ялпи миқдори ва уларнинг ойлар бўйича тақсимлаш, жойнинг рельефи, дала ҳажми, табиий ўтлоқлар ва хоказоларнинг киритиш мумкин. Табиий омил ишлаб чиқаришнинг мамлакат худуди бўйлаб илмий асосда жойлаштириш, ихтисослаштиришда катта рол ўйнайди. Чунки, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига бевосита табиий омиллар таъсир этади. Улар таъсирини ҳисобга олмасдан туриб, ишлаб чиқаришни илмий асосда жойлаштириб ва ихтисослаштириб бўлмайди.

www.arxiv.uz Иқтисодий омилларни қуйидаги группаларга бўлиш мумкин: биринчидан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жойлаштириш ва ихтисослаштиришда йирик саноат марказлари ва шаҳарлар ҳисобга олиниши керак. Шунинг учун йирик саноат марказлари атрофида ахолининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига, айниқса тез бузиладиган маҳсулотларга бўлган талабини қондириш мақсадида шаҳар атрофи хўжаликларини ташкил этиш лозим. Шаҳар атрофидаги хўжаликлар ҳар бир йирик шаҳарнинг талабини ҳисобга олинган ҳолда жойлашади ва ихтисослашади. Иккинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштиришда маҳсулот характери, яъни тез бузилиши қийинлиги, транспорт ҳаракати ва хоказолар ҳисобга олинмоғи лозим. Учинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш маҳсулот етиштириш учун сарфланадиган маҳсулот характери ҳисобига олинади. Масалан, гўшт, тери, жун маҳсулотлари етиштириш учун хайвонларни ем-ҳашак базасига яқинлаштириш, сут, қатиқ, пишлоқ, ёғ ва бошқа маҳсулотлар етиштириш учун ем-ҳашакларни хайвонларга яқинлаштириш керак. Тўртинчидан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жойлаштириш ва ихтисослаштиришда транспорт воситалари ҳамда йўл холати ҳисобга олиниш шарт. Автомобиль, теми рйўл транспорти ҳаракати учун етарли шароит яратилмаган, районларда кўп транспорт талаб этилмайдиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришга ихтисослаштириш мақсадга мувофиқдир. Лекин қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш муаммосини ҳар қилишдан олдин транспорт масаласини хал қилмоқ лозим. Бешинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштириш муаммоси қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган корхоналарини жойлашиши ва ривожланиши даражасига бевосита боғлиқдир. Қанд ва крахмал маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган корхоналар хом ашё яқинида қурилмоғи шарт. Чунки бу маҳсулотларни ишлаб чиқаришда

www.arxiv.uz чиқиндилар кўп бўлади. дон тегирмони, пиво заводи ва бошқа корхоналарни етиштирилган маҳсулотларни истеъмол қилувчига яқин жойда барпо этиш мақсадга мувофиқдир. Олтинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштиришда шу райондаги ахоли, унинг меҳнатга яроқли қисми, меҳнат малакаси, касби ҳисобга олинмоғи керак. Еттинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштириш давлат томонидан маълум миқдорда молия ва моддий техника ресурслари сарфланишини талаб этади. қўшимча моддий, меҳнат ва молия ресурсларига эга бўлмай туриб у ёки бу районда қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўлмайди. Саккизинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштириш ерларни мелиорациялаш, суғориш, минерал ўғитлар билан таъминлаш ва бошқа агротехника тадбирларини амалга ошириш даражасига ҳам бевосита боғлиқдир. Чунки ерларни қишлоқ хўжалиги оборотига қўшиш ва шу асосда янги қишлоқ хўжалиги районлари ташкил этиш, бир қатор агротехник, биологик ва химик тадбирларни амалга оширишни талаб этади. Тўққизинчидан, қишлоқ хўжалиги жойлаштириш ва ихтисослаштиришни амалга ошириш иқтисодий рағбатлантиришга боғлиқ. Хўжаликлар ишлаб чиқаришни илмий асосда жойлаштириш ва ихтисослаштириш асосида маҳсулот етиштиришни интенсив ривожлантиришдан иқтисодий манфаатдорликни вужудга келтириши лозим. Ўнинчидан, қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш юқори малакали кадрларга эга бўлишга иқтисодий сиёсатнинг тўғри амалга оширишга боғлиқдир. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш характерига кўра асосий, қўшимча ва ёрдамчи соҳаларга бўлинади. Ишлаб чиқаришнинг бу хилда ихтисослашиши ер, меҳнат ва моддий ресурслардан унумли фойдаланиш ва шу асосда кўпроқ хилма-хил қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш имконини беради.

www.arxiv.uz Асосий соҳа дейилганда ялпи ва товар маҳсулоти улуши жихатидан асосий ўринни эгаллаб, корхна иқтисодиётининг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшадиган соҳа тушунилади. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигидаги асосий соҳа пахта етиштиришдир. Асосий соҳа ҳар бир зонанинг табиий ва иқтисодий шароитларини у ёки бу туридаги маҳсулотларга талабини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилади ва бу тармоқ ижтимои меҳнат тақсимотида қатнашади. Қўшимча соҳа ҳам асосий соҳа сингари товар маҳсулот етиштирсада, лекин у корхона иқтисодиётини ривожлантириш ва давлат эхтиёжларини қондиришда асосий рол ўйнай олмайди, фақат асосий соҳани ривожлантириш учун шароит яратиб беради. Бу соҳага пахтачилик хўжаликларида пахта, беда алмашлаб экиш схемасига кирувчи экинларини киритиш мумкин. Ёрдамчи соҳа ишлаб чиқариш жараёнида ва қўшимча соҳаларга хизмат қиладиган соҳадир. Ёрдамчи соҳага ремонт, дурадгорчилик ва бошқа турдаги устахоналарни, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш корхоналарини киритиш мумкин. Лекин ёрдамчи соҳа товар маҳсулоти ишлаб чиқарадиган соҳа ҳисобланмайди. Соҳаларнинг ишлаб чиқариш жараёнида тутган ўрни ялпи даромад ҳосил қилишдаги улуши билан аниқланади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ихтисослаштириш шакллари Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарувчи кучларни тез суръатлар билан ривожлантириш мамлакатлар, зоналар, районлар, хўжаликлар ва уларнинг таркибидаги оилавий пудрат, фермер хўжаликлари доирасида ишлаб чиқаришни илмий асосда ихтисослаштириш қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин: - Зоналар бўйича ихтисослаштириш; - Хўжаликлар бўйича ихтисослаштириш;

www.arxiv.uz - Соҳа ичида ихтисослаштириш; - Хўжалик ичида ихтисослаштириш. Зоналар бўйича ихтисослаштириш дейилганда иқтисодий районлар, вилоятлар ва йирик худудий зоналар қишлоқ хўжалигини ихтисослаштириш тушунилади. Ихтисослаштиришнинг бу шакли у ёки бу зона қайси туридаги маҳсулотлар етиштиришга мослашганлигини кўрсатади. Зоналар бўйича ихтисослаштириш иқтисодий районлар ва зоналарни бир-бири билан таққослашда катта рол ўйнайди. Чунки мамлакатдаги ҳар бир зона ихтисослаштириш даражаси ва етиштирадиган маҳсулот тури жихатидан бир-биридан фарқ қилади. Хозирги вақтда мамлакатда дон, картошка, пахта ва чорва маҳсулотлари етиштирадиган йирик қишлоқ хўжалик зоналари мавжуд. Ҳар бир зона зоначаларга, зоначалар эса ярим зоначаларга бўлиниб, уларнинг табиий ва иқтисодий шароити ҳисобга олиниб ихтисослаштирилади. Бу тартиб қишлоқ хўжалигининг зоналар ёки иқтисодий районлар бўйича ихтисослаштириш деган тушунчани билдиради. Хўжаликлар бўйича ихтисослаштириш деганда зонага кирувчи алоҳида олинган корхонларнинг ишлаб чиқариш йўналиши жихатидан ихтисослаштириш тушунилади. Корхонани ихтисослаштириш зонларни ихтисослаштиришни акс эттиради, чунки ҳар бир зона ва зона ичидаги зоначалар табиий-иқтисодий жихатдан ҳар хил шароитга эга. Бундан ҳар бир зонада бир ёки бир неча қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириладиг деган хулоса келиб чиқмайди. Зона учун асосий товар маҳсулот пахта, дон картошка ҳисоблансада, лекин унга кирувчи айрим хўжаликлар учун бошқа турдаги маҳсулотлар етиштириш иқтисодий жихатдан фойдалидир. Бундай ҳолда хўжаликлар иқтисодий жихатдан фойдали маҳсулотлари ишлаб чиқаришга ихтисосланадилар. Масалан, хўжаликларда етиштирилган новвосларни бўрдоқичилик хўжаликларига топшириб гўшт етиштирмоқдалар. Бундай ихтисослашган хўжаликларга қўй-эчкичилик, паррандачилик ва бошқа хўжаликларни киритиш мумкин.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигини оқилона ихтисослаштириш масаласи хўжалик ичида ихтисослаштириш масалсининг илмий асосда хал қилинишига боғлиқ. Хўжалик ичида ихтисослаштириш хўжаликларнинг ҳар бир бўлими, хўжаликдаги оилавий пудрат ва фермер хўжалигида иқтисодий, табиий шароитни ҳисобга олган ҳолда энг кўп қишлоқ хўжалиги маҳсулоти берадиган экин ва чорва моллари турларини ихтисослаштиришдир. Бундай ихтисослаштириш ишлаб чиқариш қай даражада марказлаштирилганини кўрсатади, хўжаликларнинг интенсив ривожланишига бевосита таъсир этади. Қишлоқ хўжалигини ихтисослаштиришни шакллари бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, улардан яхлит ҳолда фойдаланилгандагина қишлоқ хўжалигини интенсив ривожлантириш мумкин.

O'xshashlar

Илмий – техник тараққиёт ва қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш

Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солиш ва қўллаб – қувватлаш

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этиш шаклларининг назарий ва амалий асослари

Сегментация мулжаллаш ва жойлаштириш

«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари