«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари - Iqtisodiyot - Referatlar

«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Қишлоқ хўжалигининг республика иқтисодиётининг ўрни ва ахамияти 2. «Кишлок хўжалиги иктисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари. 3. «Кишлок хўжалиги иктисодиёти» фанининг бошка фанлар билан богликлиги .

Қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон халқ хўжалигининг муҳим тармоғидир. У аҳолининг қишлоқ хўжалик маҳсулотларига, саноатнинг эса хомашёга бўлган талабини қондиради. Ҳозирги даврда аҳоли истеъмол қилаётган озиқ-овқат маҳсулотларининг 95–97 фоизга яқини шу тармоқда етиштирилади. Кейинги йилларда мамлакатимиз миқёсида яратилган ялпи ички маҳсулотнинг 26-30 фоизи қишлоқ хўжалиги, 12-16 фоизи саноат, 6-8 фоиз қурилиш, 5-6 фоиз транспорт ва алоқа тизимининг ҳиссасига тўғри келади. Келажакда бошқа тармоқлар изчил ривожланиши натижасида қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши бир оз камайиши мумкин. Лекин шунга қарамай, тармоқнинг иқтисодий салоҳияти республика иқтисодиётида сезиларли даражада бўлаверади. Чунки республикамиз аграр-индустриал давлатдир. Ўзбекистон аҳолисининг учдан икки қисми қишлоқ жойларда яшамоқда. Жами меҳнат ресурсларининг 40 фоизга яқини қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида қатнашмоқда. Тармоқда маҳсулот етиштириш учун 25,8 млн. гектар қишлоқ хўжалик ерларидан фойдаланилмоқда. Аҳолини иш билан таъминлаш, уларнинг турмуш фаровонлигини ошириш кўп жиҳатдан мазкур тармоқда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг натижаларига бевосита боглиқдир. Мазкур тармоқда Ўзбекистон саноат корхоналарида ишлаб чиқарилаётган қишлоқ хўжалик техникалари, кимёвий воситалар, ёқилғи, ёғловчи материаллар, озуқа моддалари ва бошқа воситалар ишлатилмоқда. Бу маҳсулот етиштириш ҳажмини йил сайин кўпайтириш имконини бераяпти (1.1-жадвал). Хўжалик шакллари бўйича кишлок хўжалик махсулотлари ишлаб чикариш, минг тонна.

Махсул от турлари 2004 йил 2005 йил Барча хўжа л. бўйи ча Ширк ат хўжа- ликла ри Ферме р хўжа- ликла ри Дехко н хўжа- ликла ри Барча хўжа л. бўйи ча Ширк ат хўжа- ликла ри Ферме р хўжа- ликла ри Дехко н хўжа- ликлар и Пахта 3536, 8 1711,7 1825,1 Х 3749, 0 1263,9 2485,1 Х Дон 6000, 8 2204,3 2280,5 1023,8 6540, 9 1792,2 3625,7 1123,0 Бугдой 5507, 6 2090,0 2585,8 831,8 5927, 8 1641,3 3353,6 932,9 Шоли 188,1 54,4 105,7 28,0 165,8 37,7 98,3 29,8 Картош ка 895,7 47,7 44,5 803,5 924,2 27,5 45,9 850,8 Сабзаво т 3336, 1 368,5 389,7 2577,9 3517, 5 321,2 480,3 2716,0 Полиз 572,5 47,1 174,1 351,3 615,3 33,1 205,7 376,5 Мева 851,7 220,6 109,9 521,2 949,3 207,3 175,5 566,5 Узум 589,1 270,0 59,7 259,4 641,6 252,8 89,3 299,5 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика кўмитаси Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, мамлакатимизда асосий қишлоқ хўжалик махсулотларини ишлаб чиқариш хажми 2005 йилда 2004 йилга нисбатан кўпайган. Мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида бозор иқтисоди талабларига мос иқтисодий муносабатларни шакллантирадиган, ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий ҳамда ижтимоий ислоҳотлар босқичма-босқич амалга оширилишини таъминлаш имкониятини берадиган тадбирлар ишлаб чиқилиб, изчил амалга оширилмоқда. Бу жараён йил сайин кучайтирилаверади. Натижада келажакда қишлоқ хўжалигининг юқори суръатларда ривожланиши таъминланади, республика иқтисодиёти юксалади.

Қишлоқ хўжалиги иқтисодиётини ўрганишда қишлоқ хўжалиги тармогининг ўзига хос хусусиятларини хам эътиборга олиш лозим. Қишлоқ хўжалиги тармогининг қуйидаги ўзига хос хусусиятлари мавжуд: а) қишлоқ хўжалигида ер асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланади; б) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш жараёни тибиий иқлим шароитлари билан узвий боглиқ; в) қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жуда кенг майдонларда амалга оширилади; г) қишлоқ хўжалиги тармогида ишлаб чиқариш мавсумий хусусиятга эга; д) ишлаб чиқариш жараёнида тирик организмлар меҳнат воситалари сифатида қатнашади ва хоказо. Қишлоқ хўжалигининг ушбу хусусиятларини эътиборга олган холда «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанини ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ хўжалиги тармогида турли хилдаги маҳсулотлар етиштирилади, ишлар, хизматлар бажарилади ва улар талабни қондириш мақсадида тақсимланади, сотилади. Корхоналар, тармоқлар, туман, вилоят ва мамлакатимиз миқёсида кечаётган бу жараёнлар эркин бозор муносабатлари асосида амалга оширилмокда. Уларни назарий ва амалий жиҳатдан талаб даражасида ҳал этиш учун республикамизда туб ислоҳотлар амалга оширилмокда. Маъмурий-буйруқбозликка асосланган, марказдан режали бошқарилган иқтисодиётдан эркин бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш шароитида давлат устуворлигида қишлоқ хўжалигида талабга жавоб берадиган, самарали ҳуқуқий, ташкилий иқтисодий ва ижтимоий муносабатлар тизими яратилмоқда, яъни мулкчиликнинг турли шакллари барпо этилмоқда, натижада эркин мулкий муносабат вужудга келмоқда, тадбиркорликнинг ҳар хил турларини яратиш, уларни ривожлантириш йўлидан борилмоқда, ер-сув ислоҳотлари амалга оширилмоқда;

тармоқнинг чекланган ишлаб чиқариш ресурслари (ер-сув, капитал, меҳнат, тадбиркорлик қобилияти)дан самарали фойдаланиш, ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш, даромад, фойда ва уларнинг тақсимланиши, инвестицияларни жалб этиш, улардан самарали фойдаланиш, тармоқ ишлаб чиқаришини мақсадга мувофиқ жойлаштириш, ихтисослаштириш ҳамда агросаноат интеграциясини халқаро муносабатлар асосида ташкил этиш ва ривожлантириш билан боғлиқ бўлган иқтисодий муносабатлар тизими яратилиб, улар такомиллаштирилмоқда, ривожлантирилмоқда. Юқорида таъкидланган иқтисодий муносабатлар тизимини яратишда халқимиз ҳамда қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда табиий, ижтимоий, иқтисодий қонунлар, иқтисодий категориялар талабларидан оқилона фойдаланиш тақозо этилади. Демак, қишлоқ хўжалигининг барқарор иқтисодий асосини, такрор ишлаб чиқариш жараёни ривожлантирилишини таъминлайдиган иқтисодий муносабатлар тизимини яратиш ва уларни ҳаётга жорий этиш масалаларини, йўлларини ўргатиш «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг ҳам предмети, ҳам мақсади ҳисобланади. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фани ўз олдига қўйган мақсадидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги асосий вазифалар ечимининг назарий, услубий асосларини ўргатиши лозим:  қишлоқ хўжалигининг босқичма-босқич ривожланишини, унинг республика иқтисодиётидаги ўрни, аҳамияти ҳамда ўзгариш қонуниятларини аниқлашни;  тармоққа давлат раҳбарлигини, унда амалга оширилаётган аграр- иқтисодий ислоҳотлар мазмуни ва моҳиятининг ҳолатини, уларни ривожлантириш йўлларини, масалаларини кўрсатиш;  қишлоқ хўжалигида фаолият кўрсатаётган тадбиркорлик турлари, уларнинг фаолиятига баҳо бериш ва такомиллаштириш йўллари;

 тармоқнинг чекланган ер-сув, меҳнат ресурслари, инвестициялар ва улардан тадбиркорлик билан самарали фойдаланиш даражасига иқтисодий баҳо бериш тартибини ўрганиш, уларни такомиллаштириш ва ривожлантириш йўлларини асослаб бериш;  қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган доимий ва ўзгарувчан, ўртача харажатларни, уларнинг таркиби ва камайтириш йўлларини, етиштирилган маҳсулотнинг ҳажмини, сифатини, самарали тақсимланишини ҳамда пул оқимларини ўргатиш;  тармоқда иқтисодий муносабатларни амалга оширишда фойдаланилаётган баҳоларнинг тизимини, таркибини, мазмунини, даромад ва фойдани аниқлаш, уларни оқилона тақсимлаш йўлларини кўрсатиш;  қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг қай даражада ихтисослашганлигини, жойлашганлигини ҳамда ички ва ташқи интеграциялашганлигини ва бошқа масалаларини ўрганиш. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фани ўзининг мақсад ва асосий вазифаларини ҳал этишда барча иқтисодий муносабатларни диалектик материализм таълимотларига асосланиб, эмперик ҳолда тадқиқ этади. Амалга оширилаётган иқтисодий воқеаларни индуктив ҳамда дедуктив усулларга асосан ўрганиб, иқтисодий мушоҳада қилиш ҳамда «анализ», «синтез» усулларидан кенг кўламда фойдаланилади. Жумладан, қишлоқ хўжалиги иқтисоди билан шуғулланувчи иқтисодчилар иқтисодий муаммолар ҳал этилишини таъминлайдиган сиёсатнинг иқтисодий принципларини, механизмларини илмий жиҳатдан асослаган ҳолда шакллантириб боришлари лозим. Бунинг учун даставвал ҳар бир муаммога тааллуқли бўлган илмий, услубий, статистик маълумотларни, мисолларни тўплаб, уларни турли усуллар ёрдамида таҳлил қилишлари, шу асосда ҳар

бир иқтисодий принципга, механизмга таъсир этувчи омилларни реал хўжаликлар, тармоқлар миқёсида аниқлашлари керак. Ҳар қандай иқтисодий принцип ва механизмнинг амал қилишини аниқлашда даставвал назарий ғояларга, сўнгра уларнинг амал қилишига асосланилади. Бу жараён муаммони тадқиқ этишнинг дедуктив усули деб номланган. Юқоридаги масалани тадқиқ этишда, ўрганишда даставвал маълумотлар, воқеалар, фактлар ўрганилади. Назарий ғояларни яратиш жараёни эса индуктив тадқиқ этиш усули деб номланган. Демак, қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган ҳар қандай иқтисодий муаммони аввал унинг назариясидан, яъни ғоясидан амал қилишига қараб ўрганиш ёки бу муаммонинг амалиётга жорий этилишидан, яъни амалиётдаги ҳолатига асосланган ҳолда ғоя ёки назариясини яратишга қараб тадқиқот олиб бориш мумкин. Иккала ҳолатда ҳам иқтисодий принципларнинг, механизмларнинг, муаммоларнинг ечими самарали аниқланиши керак. Иқтисодчилар ўз ғояларига, тахминларига, айрим воқеаларга, маълумотларга асосланган ҳолда яратган ёки шакллантирган ғояларини, тахминларини гипотеза, яъни асосланмаган ғоя, деб аташади. Илмий ёки амалий гипотезалар индуктив ва дедуктив тадқиқот усуллари ёрдамида шакллантирилиши мумкин. Юқорида таъкидланган тадқиқ қилиш, ўрганиш усуллари қўлланган ҳолда яратилган, шакллантирилган принциплар, механизмлардан фойдаланиб, у ёки бу муаммони ҳал этишнинг иқтисодий сиёсати, стратегияси белгиланади. Яратилган иқтисодий сиёсатни жорий этиш механизмлари ва уларни амалга ошириш усулларини иқтисодчилар мукаммал ўрганишлари лозим. Масалан, республика қишлоқ хўжалигида мулкнинг турли шаклларини барпо этиш ғояси бозор иқтисодиёти ривожланган давлатлардаги назарий ғояларга ва уларнинг амалиётда ҳал этилишига асосланган. Муаммони тармоқда ҳал этишда республика қишлоқ хўжалиги амалиётидаги ҳолатлар, мисоллар, маълумотлар асос қилиб олиниб, бу жараён тобора ривожантирилмоқда ва чуқурлаштирилмоқда.

Демак, иқтисодчи мутахассислар қишлоқ хўжалигида эркин бозор муносабатларини шакллантириш ғояларини яратиб, уларни амалиётга татбиқ этиш механизмларини мукаммал билишлари зарур. «Қишлоқ хўжалиги иқтисоди» фанининг мақсад ва вазифаларини тадқиқ қилишда иқтисодий- математик усуллар тизимидан, электрон–ҳисоблаш машиналаридан, компьютер техникалардан кенг кўламда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Фаннинг мақсад ва вазифаларини ҳал этиш масалалари статистик, норматив ҳамда хўжалик маълумотларига асосланиб, юқоридаги усуллар ёрдамида тадқиқ этилади. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фани тармоқда амалга оширилаётган ташкилий, иқтисодий, ижтимоий муносабатлар мажмуасининг назарий асосларини, йўналишларини, самарадорлигини мавжуд тадқиқот усуллари ёрдамида ўргатиш орқали талабаларда тармоқ иқтисодиёти бўйича иқтисодий мушоҳада қилиш, уни ривожлантиришга оид муаммоларни қўйиш, ҳал этиш, самарадорлигини ошириш, йўналишларини белгилаб бериш қобилиятини шакллантириб, бозор иқтисоди талабларига жавоб бера оладиган аграр-иқтисодчилар тайёрлашга кўмаклашади. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предметини ва вазифаларини ўрганишда «Иқтисодиёт назарияси», «Макроиқтисодиёт», «Микроиқтисодиёт», «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини бошқариш», «Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси», «Статистика назарияси», «Иқтисодий кибернетика» каби фанлардан олинган назарий ва амалий билимларга асосланиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, «Макроиқтисодиёт» фанини, яъни мамлакат иқтисодиётини ўрганмасдан, билмасдан қишлоқ хўжалиги иқтисодиётини, унда амалга оширилаётган иқтисодий ўзгаришлар, уларнинг аҳамиятини баҳолаб бўлмайди. Иқтисодий қонунлар, категориялар, улардан ҳар бирининг мазмунини, ҳаракат қилишини ўзлаштирмасдан қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий муносабатлар тизимини тўғри ва самарали амалга ошириш, меҳнатни

тежаш ва унинг унумдорлиги ривожлантирилишини белгилаш қийин. «Микроиқтисодиёт» фанидан талаб ва таклиф қонунларини ўрганмасдан қишлоқ хўжалигида қаерларда, қандай маҳсулотларни қанча миқдорда ётиштириш зарурлигини тўғри белгилаш ҳақида гап бўлиши ҳам мумкин эмас. Ўзгарувчан, доимий ҳамда ўртача харажатлар мазмунини, миқдорини, таркибини яхши билгандагина қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш учун сарфланадиган харажатларни, маҳсулот таннархини ва уларни тежаш йўлларини осон ўзлаштириб олиш мумкин. Ишлаб чиқариш воситаларини қаердан, қандай қилиб сотиб олиш ҳамда етиштирилган маҳсулотларни қачон, кимга, қандай тартибда сотиш ва бу жараёнларни бошқариш масалаларини, «Менежмент ва маркетинг» фанидан олган билимлар ёрдамида самарали ечиш мумкин. Демак, талабалар ўзаро узвий боғланган барча фанлар мазмунини яхши ўрганишлари лозим. Қисқача хулосалар. Ўзбекистон иқтисодиётида қишлоқ хўжалигининг ўрни, ҳиссаси улкан. У аҳолини озиқ-овқат, қайта ишлаш саноати тармоқларини эса хом ашё билан таъминлашдек вазифани бажармоқда. Келажакда мамлакат иқтисодиётини юксалтириш учун қишлоқ хўжалигини ривожлантириш объектив зарурият ҳисобланади. Бу муаммони самарали ҳал этиш механизмларини, йўлларини аниқлаб олиш зарур. Улар эса «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанида батафсил ёритилади. Чунки бу фан тармоқнинг барқарор иқтисодий негизини яратиш асосида уни ривожлантиришни таъминлай олиш қобилиятига эга бўлган иқтисодий муносабатлар тизимини илмий асосланган ҳолда яратиш ва уларни

изчиллик билан босқичма-босқич ҳаётга жорий этиш усулларини, йўлларини тарғиб этади. Иқтисодий муносабатлар тизимини мукаммал ўзлаштириш учун назарий ҳамда амалий жиҳатдан асосланган тадқиқот усулларидан оқилона фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ хўжалиги ривожланишини ҳамда самарадорлиги юксалишини таъминловчи иқтисодий муносабатларни амалиётга тадбиқ этиш учун иқтисодий, табиий ҳамда айрим технологик фанларни билиш лозим.

Асосий адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш йўлида» Тошкент, «Ўзбекистон», 1995. 2. Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи» Тошкент, «Ўзбекистон», 1993 3. Абдуғаниев А. «Бозор муносабатларини жорий этишдаги муаммолар» «Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги» журнали, №3, 1993. 4. Абдуғаниев А. «Қишлоқ хўжалиги иқтисоди» фанидан маърузалар матни. Тошкент, ТДИУ, 2000. 5. Коваленко Я.Н. «Экономика сельского хозяйства» Москва, ЭКМЭС, 1998. 6. Йўлдошев З.Й. «Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалигини устувор ривожлантириш» Тошкент, 1996. 7. Йўлдошев З. «Мустақиллик шароитида Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиёти» Тошкент, 1992.

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигининг республика иқтисодиётида тутган ўрни. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, тадқиқот усуллари

Қишлоқ хўжалигининг Республика иқтисодиётидаги аҳамияти. «Қишлоқ хўжалиги иқтисоди» фанининг предмети, тадқиқот усуллари

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари

“Агросаноат мажмуаси иқтисодиёти” фанининг предмети вазифалари ва ўрганиш усуллари

Қишлоқ хўжалигида менежмент фанининг предмети, функцияси ва усуллари