logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Қишлоқ хўжалигидаги (жорий ва ўртача) харажатлар, уларни камайтириш йўллари

Қишлоқ хўжалигидаги (жорий ва ўртача) харажатлар, уларни камайтириш йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Режа: 1. Қишлоқ хўжалигидаги харажатлар , уларнинг аҳамияти 2. Харажатлар таркиби , уларнинг туркумлаштирилиши 3. Маҳсулот таннархи ҳақида тушунча ( Ўртача харажатлар ), унинг турлари ва аниқланиш тартиби 4.Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг таннарх даражаси, динамикаси ва харажатларни қисқартириш, маҳсулотлар таннархларини пасайтириш йўллари www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигидаги харажатлар, уларнинг аҳамияти Қишлоқ хўжалиги мамлакатимиз халқ хўжалигининг энг муҳим тармоғи , унинг серқирра фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш учун маълум миқдордар моддий , пул ҳамда меҳнат сарф - харажатлари амалга оширилади . Уларнинг мамлакат миқёсидаги миқдори жами ижтимоий харажатлар деб ат а лади. Ижтимоий харажатлар ижтимоий маҳсулот қиймати билан тенгдир. Уларнинг таркиби қуйидагилардан ташкил топади: 1. Ишлаб чиқариш воситаларида буюмлашган харажатлар. Улар ў тган давр харажатлари бўлиб, С ҳарфи билан белгиланади. 2. Жонли меҳнат харажатлари. Улар ў зи учун янги қийматни яратади, V ҳарфи билан белгиланади. 3. Буюмлашган ва жонли меҳнат уйғунлашиши натижасида жамият учун қўшимча қиймат яратилади. У m ҳарфи билан белгиланган. Ижтимоий харажатлар, яъни ялпи ижтимоий маҳсулот қийматининг умумий кўриниши қуйидагича: С+ V + m Мамлакатнинг жами ижтимоий харажатлари–давлат ҳамда тармоқлар, корхона ва ташкилотлар миқёсидаги барча харажатларнинг йиғиндисидир. Тармоқнинг ижтимоий харажатлари–индивидуал корхоналарнинг, ташкилотларнинг харажатлари йиғиндисидир. Шундай тармоқлардан энг муҳими, қишлоқ хўжалигидир. Қишлоқ хўжалик корхоналари турли хилдаги талабларни қондириш мақсадида маҳсулотлар ишлаб чиқариш, хизматларни бажариш учун моддий, пул ва меҳнат харажатларини амалга оширадилар. Юқорида қайд этганимиздек, корхона миқёсидаги моддий ва буюмлашган харажатлар С ҳарфи билан, меҳнат харажатлари, иш ҳақи шаклида бўлиб, V ҳарфи билан белгиланади. Корхоналар харажатларининг умумий кўриниши қуйидагича: С+ V . Бу умумий харажат ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик корхоналари турли хилдаги маҳсулотларни етиштириш, хизмат ва ишларни бажариш учун моддий ва буюмлашган www.arxiv.uz қуйидаги харажатларни амалга оширадилар: уруғлик, к ў чат, минерал, маҳаллий ў ғитлар, кимёвий воситалар, ёқилғи, ёғловчи материаллар, озуқа ва ем-хашаклар, асосий воситаларнинг эскириш қиймати, ишчи хизматчиларнинг меҳнатларига тўланган ҳақлар, солиқлар, кредитлар учун тўловлар, маҳсулотларни сотиш билан боғлиқ бўлган харажатлар, кам қийматли, тез эскирувчан материаллар ва бошқалар. Бозор иқтисодиёти шароитида тармоқда амалга ошириладиган харажатларнинг янги тартиби 1995 йил 1 январдан бошлаб жорий этилган. У «Маҳсулот ишлаб чиқариш (иш, хизмат) ва сотиш таннархларига қ ў шиладиган харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги низом»да (Тошкент, 1999 й.) ў з ифожасини топган. Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигида амалга ошириладиган харажатлар ў згарувчан ҳамда доимий харажатлардан ташкил топади. Улар ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг ҳажми, иш миқдорининг ў згариши билан узвий боғланган бўлади. Доимий харажатлар ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмининг ў згариши билан боғлиқ эмас. Маҳсулот ҳажми кўпайиши ёки камайиши билан доимий харажатлар қиймати ў згармайди. Масалан, ер учун айрим асосий воситаларга тўланадиган ижара ҳақи, айрим асосий воситаларнинг эскириш суммаси (амортизация суммаси) тўловлари ва бошқалар доимий харажатлар таркибига киради. Ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмининг ў згариши билан бевосита боғлиқдир. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар миқдорининг кўпайиши ў згарувчан харажатлар кўпроқ сарфланишини тақозо этади. Уларга уруғликлар, к ў чатлар, минерал ва маҳаллий ў ғитлар, озуқалар, ем-хашак, меҳнатга тўланадиган иш ҳақи, электроэнергия харажатлари ва бошқа харажатлар киради. Доимий ва ў згарувчан харажатларнинг ў згариши янги техникаларни, самарали технологияларни жорий этиш, сермаҳсул чорва ҳайвонларини яратиш, шакллантириш ҳамда илғор тажриб а л а рни амалга ошириш билан бевосита боғлиқ. www.arxiv.uz Харажатлар таркиби, уларнинг туркумлаштирилиши Қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштириш, иш ва хизматларни бажариш учун қилинаётган барча харажатлар иқтисодий мазмунга, мақсадга, ҳисобот объектига ҳамда шаклланиш манбаларига кўра, қуйидаги элементларга ва моддаларга гуруҳлаштирилган (10-чизма):  маҳсулот етиштириш, ишларни, хизматларни бажариш билан боғлиқ харажатлар;  давр харажатлари;  молиявий фаолият билан боғлиқ бўлган харажатлар;  фавқулодда қилинадиган харажатлар(фойда, зарарлар). Иқтисодий моҳиятига кўра, бир хил харажатлар харажат элементл а рини, бир нечта харажат элементлари харажат моддаларини ташкил этади. Демак, харажат моддалари харажат элементларига нисбатан кенгроқдир. Амалга оширилаётган ва оширилиши лозим бўлган харажатларни иқтисодий элементлар бўйича гуруҳлаштириш натижасида меҳнат харажатлари учун берилган иш хақини ва унинг таркибини, сарфланган моддий (материал) харажат, турли мақсадларга сарфланган пул харажатлари (объектлари бўйича) суммасини аниқлаб, уларни чуқур таҳлил қилиш имконияти яратилади. Сарфланаётган харажатларни таҳлил этиш жараёнида уларнинг қанчаси маҳсулот етишитиришга оид технологик жараёнлар бўйича сарфланганлигига ҳам алоҳида эътибор берилади. Бундан мақсад – фан- техника, технология янгиликлўрини ишлаб чиқаришнинг у ёки бу жараёнига татбиқ этиш натижасида харажатларни тежаш имкониятини аниқлашдир. Шунинг учун ҳам харажатларни маҳсулот етиштириш технологик жараёнлари бўйича ҳам туркумлаштириш мумкин (11-чизма). Харажатларнинг бундай тартибда туркумлаштирилиши уларнинг ўсимликчилик маҳсулотлари етиштириш даврлари бўйича қилинадиган www.arxiv.uz миқдорини, қийматини аниқлаш имкониятини яратади. Шунга асосланган ҳолда уларнинг самарали амалга оширишлишини таъминлаш маблағлар билан таъминланиш масалалари ҳам ҳал этилишини тақозо қилади. Қишлоқ хўжалигида харажатларни сарфлашдан яна бир мақсад– етиштирилаётган бир бирликдаги маҳсулот, бажарилаётган ишлар, хизматлар учун ўртача қанча харажат қилинганлигини ҳам аниқлашдир, яъни уларнинг таннархларини билишдир. Маҳсулот (иш, хизмат) таннархи даражаси уларнининг фойдали ёки зарарлилиги бўйича аниқланади. Шунинг учун харажатлар ҳар бир таннарх объекти бўйича тўғри олиб борилишини таъминлаш лозим. 10-чизма Қишлоқ хўжалигидаги харажатларнинг иқтисодий элементлар бўйича гуруҳлаштирилиши 11-чизмаПул харажатлариИ қ тисодий элементлар б ў йича Ме ҳ нат харажатлари Материал харажатлари Доимий ишчиларга ме ҳ нат ҳ а қ и т ў лаш; Четдан жалб қ илинган ёлланма ишчиларга ме ҳ нат ҳ а қ и т ў лаш Уру ғ , к ў чат; Минерал ва органик ўғ итлар; ў симликларни ҳ имоя қ илиш учун кимёвий воситалари; ёқ ил ғ и ва мойлаш материаллари; Э ҳ тиёт қ исмлар; қ урилиш материаллари; Кам ба ҳ оли, тез тузувчан буюмлар; Бош қ а материаллар харажатлари Ижтимоий су ғ урта; Соли қ лар, қ арзлар; Банк кредитлари учун фоиз т ў ловлари; Жарималар; Ижара ҳ а қ и; Ер соли ғ и; Трансакцион; Дивиденд т ў ловлари; Бош қ а пул хара - жатлари www.arxiv.uz Харажатларни маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнлари бўйича туркумлаштириш Қишлоқ хўжалигида харажат маҳсулот етиштириш жараёнида бевосита ҳамда билвосита сарфланадиган харажатларга ҳам туркумлаштирилади. Бевосита (тўғри) харажатлар маҳсулотларни етиштиришда бевосита қатнашади ва улар маҳсулот ҳажмига, сифатига тўғри таъсир кўрсатмайди. Маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар, улар иқтисодий мазмунига кўра, қуйидаги элементлар билан гуруҳларга ажратилади: Ҳ осилни йи ғ иб-териб олиш давридаги харажатларЭкишгача б ў лган даврдаги харажатлар Харажатларни ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш технологик жараёнлари б ў йича туркумлаштириш Экиш ва ишлов бериш давридаги харажатлар Ерларни ў злаштириш; Ерларнинг мелиоратив ҳ олатини яхшилаш; Кузги шудгор; Яхоб суви бериш; Ерларни текислаш; Минерал ва органик ўғ итларни солиш; Кимёвий воситалар; Ме ҳ натга ҳ а қ т ў лаш; Ё н ил ғ и мойлаш материаллари; Бош қ а корхоналар учун т ў ловлар; Э ҳ тиёт қ исмлар Уру ғ , к ў чат; Ме ҳ нат ҳ а қ и ажратмалар билан; Ишлов бериш; Су ғ ориш; Минерал ва органик ўғ итлар солиш; ў симликларни ҳи моя қ илиш учун кимёвий воситалар; Ё н ил ғ и ва мойлаш материаллари; Э ҳ тиёт қ исмлар. Ме ҳ нат ҳ а қ и ажратмалари билан; Кам ба ҳ оли тез тузувчан буюмлар; Ё н ил ғ и ва мойлаш материаллари; Автотранспорт хизмати www.arxiv.uz  ишлаб чиқариш моддий харажатлари (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб ташланган ҳолда);  ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;  ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта ажратмалари;  асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси;  ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. Юқоридагилардан ташқари қўриқлаш харажатлари бундай қўриқлаш мавжуд бўлишини талаб қилувчи мазкур ишлаб чиқаришга махсус талаблар мавжуд бўлган тақдирда маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига киритилиши мумкин. Бунинг учун сарфланаётган харажатлар маҳсулот ишлаб чиқариш даврларига қараб қўшилиши бўйича туркумлаштирилади (12-чизма). 12-чизма www.arxiv.uz Харажатларнинг маҳсулот етиштириш муддатлари бўйича туркумлаштирилиши Маҳсулот таннархи ҳақида тушунча (ўртача харажатлар), унинг турлари ва аниқланиш тартиби Бозор иқтисодиёти шароитида тармоқлар, корхоналар миқёсида умумий қиймат кўрсаткичлари билан биргаликда ўртача харажатлар, яъни таннарх кўрсаткичи ҳам фаолият кўрсатиши тақозо этилади. Таннарх бозор иқтисоди шароитида иқтисодий категория ҳисобланади. Унинг ёрдамида Келгуси йил ҳ осили учун қ илинган ҳ исобот йили харажатлариҲ исобот йили ҳ осили учун қ илинган олдинги йил харажатлари ХАРАЖАТЛАР Ҳ исобот йили ҳ осили учун амалга оширилган ҳ исобот даври харажатлари Ме ҳ нат ҳ а қ и ижтимоий ажратмалари билан; Асосий воситалар амортизацияси; Ерларни текислаш; Кузги шудгор; Уру ғ ва к ў чат; Кузги экинларни экиш; Минерал ва органик ўғ итлар солиш; К ў п йиллик к ў чатларни экиш; Янги ерларни ўзлаш - тириш; Яхоб суви бериш; Ё н ил ғ и ва мойлаш материаллари Уру ғ , к ў чат; Ме ҳ нат ҳ а қ и ажратмалари билан; Асосий воситаларнинг амортизацияси; Су ғ ориш; Минерал ва органик ўғ итлар; Ў симликларни ҳ имоя қ илиш учун кимёвий воситалар; Ё н ил ғ и ва мойлаш материаллари; Э ҳ тиёт қ исмлар; Қ урилиш материаллари; Кам ба ҳ оли, тез т ў зувчан буюмлар; Бош қ а материал харажатлар Меҳнат ҳақи ажратмалари билан; Асосий воситаларнинг амортизацияси; Яхоб суви бериш; Ерларни текислаш; Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш; Органик ва минерал ўғ \итлар; Ё н ил ғи ва мойлаш материаллари; Кам баҳоли, тез т ў зувчан буюмлар; Бошқа харажатлар www.arxiv.uz қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган маҳсулотлар, бажарилаётган ишлар ва кўрсатилаётган хизматларнинг бир бирлиги хўжаликлар учун қанча сўмга тушганлиги аниқланади. Уларнинг даражаси қийматни ифодаловчи баҳолар даражаси билан таққосланиши натижасида олинадиган фойда ёки кўриладиган зарарлар даражаси аниқланади. Бу кўрсаткич хўжаликларнинг ички бошқарувчилари учун жуда муҳимдир. Ҳозирги даврда маҳсулот (иш, хизмат)нинг ишлаб чиқариш таннархи аниқланади. Таннарх деганда - бир бирликдаги маҳсулот ишлаб чиқариш, иш ва хизматларни бажариш учун сарфланган моддий, меҳнат, пул харажатлари назарда тутилади . Унинг мутлақ (абсолют) даражасини аниқлаш учун барча бевосита ва билвосита ишлаб чиқариш харажатларининг умумий суммаси шу харажатлар ёрдамида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот миқдорига тақсимланади. Қишлоқ хўжалигида 1 ц. маҳсулотнинг нархи; 1 эталон гектарнинг; 1 тонна-км/нинг; 1 квт/соат электроэнергиянинг таннархи аниқланади. Уни қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин: ∑Их Тн═ --------------------------- ∑Мм  (Им  Хм) Бунда: Тн – маҳсулот, иш, хизмат таннархи, сўмда; ∑Их – ишлаб чиқариш харажатларининг умумий суммаси, сўмда; ∑Мм (Им, Хм) – ялпи етиштирилган маҳсулот, жами бажарилган иш, хизматлар миқдори цен., тоннада, эталон гектарда… Етиштирилаётган маҳсулотларнинг:ишлаб чиқариш таннархи; тўлиқ таннархи, тижориат таннархи аниқланади. Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш усули юқорида келтирилган. Унинг тўлиқ ёки тижорат таннархи жами харажатларни www.arxiv.uz (жумладан, сотиш харажатлари билан) етиштирилган ялпи маҳсулот миқдорига ёки сотиладиган маҳсулот миқдорига нисбати билан аниқланади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари (ишлар ва хизматлар) нинг ҳақиқий ҳамда режа таннархлари аниқланади. Ҳақиқий таннарх даражаси йил якунидаги маълумотлар ёрдамида ҳисобланади. Режа таннархи эса нормативлар, эришилган маълумотлар асосида аниқланиб, «Бизнес режа»да акс эттирилади. Қишлоқ хўжалигида барча харажатларни амалга ошириш натижасида турли хилдаги асосий, қўшимча ҳамда ёрдамчи маҳсулотлар олинади. Жумладан, пахтачиликда пахта хомашёси асосий маҳсулот ҳисобланса, ғ ў запояси қўшимча маҳсулот саналади. Дончиликда дон асосий, сомони (пояси) қўшимча маҳсулотдир. Қорамолчиликда гўшт, сут асосий, бузоқ қўшимча, г ў нг эса ёрдамчи маҳсулот ҳисобланади. Лекин тармоқдаги барча харажатлар асосий маҳсулотни етиштиришга қаратилган бўлади. Шундан келиб чиққан ҳолда 1 2 -чизмада акс эттирилган объектлар таннарх объектлари ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида етиштириладиган асосий, қўшимча ҳамда ёрдамчи маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархлари қуйидаги усулларда ҳисобланади: 1. Масалан, дончиликда қўшимча маҳсулотлар белгиланган коэффициентлар ёрдамида асосий маҳсулотларга айлантирилади. Уларни асосий маҳсулотларнинг миқдорига қўшиб, жами ялпи дон маҳсулотининг шартли миқдори аниқланади. Шартли маҳсулот таркибидаги асосий ҳамда ёрдамчи маҳсулотларнинг шартли миқдори салмоғи аниқланади. Шундан сўнг жами ишлаб чиқариш харажатларидан шартли маҳсулот салмоғига мутаносиб равишдаги салмоғи ҳисобланиб, уларнинг умумий суммаси аниқланади. Шу аниқланган сумма асосий маҳсулот миқдорига тақсимланиб, асосий маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи аниқланади. Шартли ёрдамчи маҳсулот ҳиссасига тўғри келадиган ишлаб чиқариш харажатларини ёрдамчи www.arxiv.uz маҳсулотнинг ҳақиқий миқдорига тақсимлаб, ёрдамчи маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи аниқланади. Маҳсулот таннархини ҳисоблашнинг жаҳондаги ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида ў зини оқлаган «Директ-костинг» тизимини Республикамиз қишлоқ хўжалигида ҳам жорий этиш йўли танланган. «Директ-костинг» тизимининг моҳияти шундан иборатки, бунда жами харажатлар доимий ва ў згарувчан қисмларга ажратилади ва маржинал даромад миқдори аниқланади. Ушбу тизимда маҳсулотлар таннархи фақатгина тўғри ( ў згарувчан) харажатлар чегарасида аниқланади. Маҳсулотларни сотишдан келган пул тушуми билан уларнинг харажатлар бўйича таннархини таққослаш натижасида хўжаликнинг маржинал даромадини аниқлаш мумкин. Маржинал даромаддан доимий харажатларни айириш орқали хўжалик маҳсулот сотиш натижасида олган соф фойда аниқланади. 13-чизма Қишлоқ хўжалигида маҳсулот таннархи объектлари www.arxiv.uz Маржинал-костинг услубини республикамиз қишлоқ хўжалигига жорий этиш натижасида етиштирилаётган маҳсулотларнинг реал, аниқ ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш имкони пайдо бўлди. Бу молиявий ҳисоб учун жуда зарурдир. Лекин бошқарув ҳисоби учун бу услубнинг маълумотлари етарли эмас. Чунки бошқарув ҳисоби учун фақатгина ишлаб чиқариш таннархи эмас, бўлки тўлиқ танарх кўрсаткичи ҳам зарур. Шу муносабат билан қишлоқ хўжалигида харажатларни янада чуқурроқ тадқиқ этиш учун уларнинг бошқариш самарадорлигини оширишда абзорбшн- костинг услубини қ ў ллаш мақсадга мувофиқди. Ушбу усулнинг моҳияти шундан иборатки, унда барча харажатлар маҳсулотнинг тўлиқ таннархини шакллантиради. Маҳсулот харажатлари ва таннархини ў рганиш бошқарув ҳисобининг муҳим бўлимларидан биридир. Таннарх объектлари Дончиликда Дон Сомон похол Пахтачиликда Пахта хомашёси Ғў запоя Картошкачиликд а Картошка К ў к поя Бедачиликда К ў к масса Қ уру қ беда Қ орамолчиликда Сут Бузо қБеда уру ғ и Г ў нг Г ў шт Сут Г ў нг Қў йчиликда Г ў шт Тери Г ў нг Жун Қў зи Г ў нг www.arxiv.uz Меҳнат ва моддий кўринишидаги тўғри харажатлар бевосита аниқ бир маҳсулот ёки хизмат турига оид бўлиши, умумишлабчиқариш харажатлари маҳсулот турига қараб фақат махсус усуллар ёрдамида тақсимланиши мумкин. Харажатларни тақсимлаш - қилинган харажатларнинг аниқ бир харажат объектига бориш жараёнидир. Харажатлар объекти – ташкилий бўлинма, шартнома ёки бошқа ҳисоб бирлиги бўлиб, у бўйича харажатлар ҳақидаги маълумотлар йиғилади ва жараёнлар, маҳсулот, шу капитални қўйиш лойиҳаси ва ҳокўзолар қиймати Алчанади. Маҳсулотлар таннархларини ҳисоблашда таъкидланган маржинал- костинг ва абзорбшн-костинг услублари асосида турли хилдаги усуллар қўлланиши мумкин. Ушбу усуллар 14-чизмада ифодаланган. 14-чизма Маҳсулот таннархини ҳисоблаш усуллари Ушбу усулл а рнинг ижобий томонларини бошқарув ҳисоби тизимида маҳсулотлар таннархларини ҳисоблаш жараёнида татбиқ этиш зарур. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг таннарх даражаси, динамикаси ва харажатларни қисқартириш, маҳсулотлар таннархларини пасайтириш йўллариМа ҳ сулот таннархини ҳ исоблаш усуллари Буюртмалар усули Жараёнлар усули Норматив усули Стандарт кост усули www.arxiv.uz Республика Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги тизимидаги қишлоқ хўжалик корхоналари турли хилдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотлар етиштириш, ишлар ва хизматларни бажариш жараёнида материал, пул ва меҳнат сарфламоқдалар. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида бу харажатлар йил сайин ошиб бормоқда. Агарда 2001 йилда жами ишлаб чиқариш харажатлар суммаси 104,2 млрд.сўм, 2002 йилда 128,6 млрд.сўм, 2003 йилда 196,6 млрд.сўм бўлган бўлса, 2004 йилга келиб 265,7 млрд.сўмга, 2005 йилда эса 469,2 млрд.сўмга тўғри келган. 2001 -200 5 йилларда харажатларнинг ў сиш даражаси йил сайин ошиб борган. 2002 йилда харажатлар 2001 йилдагига нисбатан 23,4 фоизга Ўсган, 2003 йилда 2002 йилдагига нисбатан ў сиш 52,9, 200 4 йилда 2003 йилдагига нисбатан 35,1 фоизга тенг бўлган, 200 5 йилда эса 200 4 йилдагига нисбатан ў сиш 76,5 фоизни ташкил этган. Шу йиллар ичида ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг умумий суммаси 2,5 мартага кўпайган Шу йиллар ичида ишлаб чиқариш харажатлари барча вилоятларда ў сган, лекин бу жараён Жиззах, Фарғона, Сирдарё, Навоий вилоятларида юқори суръатларда кечган. Ишлаб чиқариш харажатларининг ў сишига асосан қишлоқ хўжалигида ишлатилаётган саноат маҳсулотлари баҳоларининг юқори суръатлар билан ў сиши таъсир этган. Жумладан, ёқилғи, ёнилғи материалларининг Ўртача баҳоси 2001 -200 5 йилларда 5,2 мартага ортган. Шу билан биргаликда, ирригация-мелиорация ишлари ривожланишида янги техникалар, технологияларнинг жорий этилиши ҳам харажатлар ошишига олиб келган. Республика Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги тизимидаги қишлоқ хўжалик корхоналарида 2001 2005 йилларда етиштирилган 1 центнер бошоқли доннинг таннархи 4,4 мартага ортиб, 4638 сўмга тенг бўлган. Лекин шу йиллар ичида буғдой таннархининг ў сиши дон маҳсулотлари тизимида айниқса юқори бўлган. Пахта хомашёсининг 1 центнери таннархи эса, 2440 сўмдан 10380 сўмга етиб, 4,3 мартага ошган. Худди шундай ў сиш сабзавот ва полиз маҳсулотлари бўйича ҳам содир бўлган. Уларнинг таннархлари www.arxiv.uz тегишлига 4 мартадан 4,5 мартагача ошган. Шу йиллар ичида чорвачилик маҳсулотларининг таннархлари жуда юқори суръатлар билан ошган. Жумладан,1 центнер сутнинг таннархи 5,5 мартага, тирик в а зндаги 1центнер гўштнинг таннархи эса, 10,3 марта ортган ( 11 -жадвал) 11 -жадвал Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги тизимидаги хўжаликларда айрим қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг таннархи даражаси, динамикаси, цен. сўмда Йиллар 200 5 йилда 2001 йилдагига нисбатан, марта2001 2002 2003 2004 2005 Бошоқли дон Шу жумладан: 1043 1353 2013 3075 4638 4,4 Буғдой 913 1186 1791 2986 4567 5,0 Картошка 1279 1698 2020 2686 3107 2,4 Пахта хомашёси 2440 3272 3240 6770 10380 4,3 Сабзавот 335 466 543 1094 1518 4,5 Полиз 230 283 366 621 926 4,0 Мева 717 844 1119 1352 1717 2,4 www.arxiv.uz Узум 846 1247 1448 1399 2457 2,9 Сут 2047 2865 3794 6347 11380 5,6 Гўшт(тирик в а знда) 7186 11015 15441 97666 74370 10,3 Жун 3466 3526 5252 14365 25057 7,2 Асал 9018 11581 22006 46245 52156 5,8 Пилла 10363 18252 10765 38388 50890 4,9  Қишлоқ хўжалигида сарфланган харажатлар ў сиши билан етиштирилган маҳсулотлар таннархларининг ў сиши ў ртасида узвий боғлиқлик мавжуд. Агар жами ишлаб чиқариш харажатлари 2001 - 2005 йилларда 4,5 мартага ошган бўлса, дон маҳсулотлари, пахта хомашёси, сабзавот, полиз маҳсулотларининг таннархлари 4-4,5 марта ортган. Булар қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг асосий қисмини ташкил қилади. Лекин айрим чорвачилик маҳсулотлари бўйича таннарх юқори суръатлар билан ў сган. Жумладан, 1 цен. сутнинг таннархи 5,6 марта, тирик в а знидаги шунча гўштники 10,3 мартага, жунники эса 7,2 мартага ошган. Бу қилинган қўшимча харажатлар доим ҳам самарали бўлмаганлигидан далолат беради. Шунинг учун ҳам ҳар бир сўмни оқилона, мақсадга мувофиқ сарфлашга ҳаракат қилиш, яъни материал, пул ҳамда меҳнат харажатларини тежашга, шу орқали етиштириладиган маҳсулотларнинг, бажариладиган иш ва хизматларнинг таннархларини пасайтиришга эришиш лозим.

O'xshashlar

Кишлок хужалигидаги (жорий ва уртача) харажатлар, уларни камайтириш йуллари
Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг жорий активларини бошқариш
Жаҳон қишлоқ хўжалигидаги дехкончилик ва чорвачилик ишлаб чиқаришининг жойлашуви ва ихтисослашуви
Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги
«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари