Жаҳон қишлоқ хўжалигидаги дехкончилик ва чорвачилик ишлаб чиқаришининг жойлашуви ва ихтисослашуви

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Чорвачиликнинг табақаланиши 2. Чўчқачилик табақаланиши 3.Дон ишлаб чиқариш иқтисодиёти 4.Техник экинлар ишлаб чиқариш иқтисодиёти

www.arxiv.uz Таянч иборалар: чорвачилик тармоги, чучкачилик, корамолчилик, парандачилик, йилкичилик, муйначилик, дехкончилик тармоги, дончилик, пахтачилик, сабзавотчилик, полизчилик, мевачилик, техника экинлари таркиби, тамакичилик, дехкончилик ва чорвачилик иктисоди. Чорвачиликнинг табақаланиши Чорвачилик қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоқларидан ҳисобланиб, аҳолини қимматли озиқ-овқат маҳсулотлари: сут, гўшт, тухум, саноатни эса жун, қоракўл, тери билан таъминлайди. Чорва моллари чиқиндиси – гўнг энг муҳим органик ўғит ҳисобланади. Унинг алмашлаб экишдаги роли ниҳоятда катта. Чорвачиликни ривожлантириш қишлоқ хўжалиги олдида турган биринчи даражали вазифалардан ҳисобланади. Бу вазифани муваффақиятли ҳал этиш учун қуйидаги комплекс тадбирий чоралар ишлаб чиқилган: чорвачиликнинг мустаҳкам ем-хашак базасини барпо қилиш ва ем- хашакдан рационал фойдаланиш; барча турдаги чорва моллари ва паррандаларини кўпайтириш; подаларнинг маҳсулдорлигини ошириш ва улардан олинган молларни саноат технологияси асосида боқишга мослаштириш мақсадида чорвачиликда наслчилик ишларини яхшилаш; чорва молларининг янги зотларини яратиш ва мавжуд зотларини яхшилаш, чорвачиликнинг турли соҳаларини бошқаришда назарий ва амалий усулларни ишлаб чиқиш, шу асосда чорва молларини кўпайтириш ҳамда боқишнинг рационал усулларини жорий этишда зоотехника ва чорвачилик илғорларининг иш тажрибаларига ҳам кат та ўрин берилган. Чорвачилик охирги йилларда бир қанча давлатларда маҳсулот етиштириш бўйича қишлоқ хўжалигининг бошқа тармоқларига қараганда биринчи ўринга кўтарилди.

www.arxiv.uz Чорвачилик фермаларида озуқаларни тайёрлаш ва тарқатиш, сигирларни соғиш, транспорт ишлари, хайвонларни янги технология бўйича сақлаш, механизация ва электрификация ёрдамида кенг амалга оширилмоқда. Ривожланган давлатларда чорвачиликни индустриал асосда ихтисослашуви, йириклашуви кичик ва ўрта фермерларнинг синишига олиб келмоқда. Маҳсулдор зотларни яратишда энг муҳим бўғин бўлиб селекция ҳисобланади. Йирик қорамолчилик жаҳон миқёсида бир текисда жойлаштирилган. Аргентинада яйловда боқиш жорий этилган бўлса, бошқа мамлакатларда сутчиликка ихтисослашган чорвачилик ривожланган. Сутчиликка ихтисослашган чорвачилик 2 турга бўлинади: йирик шаҳар атрофида жойлашган сутчилик қорамолчилиги; йирик марказлардан узоқроқда жойлашган сутчилик қорамолчилиги. Уларда транспорт ишлари яхши жорий этилиб, пишлоқ пишириш, мой олиш ва сут маҳсулотини консервалаш ривожланган. Бунга мисол тариқасида Голландия ва Франция мамлакатларини кўрсатиш мумкин. Чорвачилик қадимий тармоқ бўлиб, аҳолини сут, гўшт маҳсулотлари, саноатни эса хом ашё билан таъминлаб келган. Замонавий чорвачилик – эса ҳар томонлама ривожланган. Унда йирик қорамоллар, чўчқалар ва қўйлар кўпайтирилмоқда, шимолий ҳудудлар кийикчиликни ривожлантириб, панта маҳсулотларини олишга мослаштирилган, бошқа ҳудудлар паррандачилик, асаларичилик ва ипакчиликка ихтисослаштирилган. Жаҳон бўйича 2000 йилга келиб чўчқалар 1 млрд. бошга етди. Шундан 80 млн. боши собиқ СССрда, 52 млн. боши АҚШда, 33 млн., Францияда 10 млн. боши Бразилияда, 6 млн. боши Белгияда ва 2 млн. боши Швециарияда. Қорамолчилик халқ хўжалигида катта ўрин тутади ва чорвачиликнинг етакчи тармоқларидан ҳисобланади. У турли хил табиий-иқтисодий зоналарда кенг тарқалган бўлиб, умумий чорва маҳсулотлари ҳажмига гўшт ва сут жиҳатидан катта ҳисса қўшади. Қорамолдан сут ва гўшт каби қимматбаҳо маҳсулотлар, озиқбоп ва техник мой олинади; Осиё ва

www.arxiv.uz Афиканинг кўп мамлакатларида қорамолдан улов сифатида фойдаланилади, далаларни ўғитлаш учун ҳам, асосан, мол гўнги ишлатилади. Ҳозирги вақтда ер куррасининг турли қисмларида 300 дан зиёд қорамол зоти кўпайтирилмоқда. Сут маҳсулотининг 60 фоизга яқин қисми Украина, Латвия ва Эстония Республикасида, Марказий ноқоратупроқ зонадаги туманларда, Сибирь ва Уралда етиштирилади. Табиий яйловларга бой дашт-чўл туманларида қорамолчилик асосан, гўшт етиштириш йўналишида ривожлантирилмоқда. Бу туманларда қорамолчиликнинг асосий, кўп ҳолларда эса ягона маҳсулоти гўшт ҳисобланади. Кўпинча сигирлар соғилмайди, бузоқлар бемалол эмдириб ўстирилади. Гўшт қорамолчилиги, асосан, Қозоғистон Республикасининг жанубий ва марказий вилоятларида, Қирғизистон Республикасида, Қуйи Повалжье, Шимолий Кавказ ва Сибирда, жумладан, Бурятия Автоном Республикасида, Тува Автоном вилоятида ва бошқа туманларда ривожланган. Бу туманларда қорамолчилик, асосан, табиий озуқа базасида ривожланмоқда. Бошқа туманларда қорамолчилик табиий ва иқтисодий шароитларни назарга олиб, сут-гўшт ва гўшт-сут етиштириш йўналишларида тараққий етмоқда. Шароит мавжуд бўлган туманларда ҳам серсут, ҳам гўштбоп мол зотлари урчитилмоқда. Қозоғистон, Сибирь, Узоқ Шарқ, Шимолий Кавказ ва бошқа зоналарда бепоён табиий яйловларнинг мавжудлиги гўштдор мол зотларини кўпайтиришга ҳамда ана шу яйлов ва пичанзорларда гўшт қорамолчилигини ривожлантиришга имкон беради. Голландияда қорамолнинг 3 та зоти, чунончи, қора-ола, қизил-ола ва гроненген зотлари кўпайтирилмоқда. Голландия қора-ола зоти машҳур бўлиб, кўп тарқалган, унинг энг яхши подалари Фрисландия вилояти (провинция)сида боқилади. Бу зотдаги моллари Англия, Франция, АҚШ,

www.arxiv.uz Канада, Янги Зеландия, Япония ва кўпгина бошқа мамлакатларга олиб кетилган. Ташиб борилиб соф зотига урчитилган бу мол зоти фриз номи билан аксари мамлакатларда (Англия, Франция) ёки голшино-фриз (АҚШ, Канада, Япония ва бошқаларда) маълум. Швецияда, Германия, Польша, Италия, Россия ва бошқа мамлакатларда голландая зоти маҳаллий моллар билан чатиштирилди, натижада молнинг маҳаллий қора-ола зотлари яратилди. Масалан, Германияда остфриз, Швецияда швед қора-ола зоти вужудга келтирилган. Голланд моли сут маҳсулдорлигининг юқорилиги билан ажаралиб туради. Сигирларидан ўрта ҳисобда 4250-4450 кг сут соғиб олинади. Фрисландия вилояти (провинцияси)даги насл китобига ёзилган бу сигирларнинг ҳар бири йилига 4800 кг сут беради. Голланд зотли дурагай моллар Қўқон, Самарқанд, Бухоро теваракларидаги хўжаликларга ҳам келтирилган эди, лекин улар сезиларли роль ўйнамади ва баъзиларини мустасно қилганда, уларнинг ўрнини швиц ва қизил-чўл зотлари эгаллади. Айршир зотининг ватани Шотландиядир. Айршир моллари Европа, Америка, Африка, Янги Зеландия, Австралия ва бошқа мамлакатлар иқлимига яхши мослашган. У Новгород, Ленинград, Москва ва бошқа вилоятларда бор. Айршир сигирларидан ҳар бошининг ўртача оғирлиги қарийб 450-500 кг, буқаларники 700-800 кг, йилига 3500-3900 кг сут беради; сутининг ёғлилиги 3,8-4,2 фоиз. Айрим рекордчилари 10000-11000 кг сут беради. Джерсей зоти молларнинг энг қадимги маданийлаштирилган зотларидан бири бўлиб, Ла-Манш бўғозидаги Джерси оролида чиқарилган. Джерсей зотли моллар бутун жаҳонга тарқалган. У АҚШда энг кўп, Англия, Австралия ва Янги Зеландияда бир оз кўпроқ боқилади. Сигирларидан ҳар бошининг тирик вазни ўртача 350-400 кг, буқалариники 600-700 кг. Говмишлари йилига ўрта ҳисобда 9-10 минг кг сут

www.arxiv.uz беради, бу зотнинг асосий афзаллиги – сутининг серёғлигидир (ёғи 5-7 фоиз). Бирон та мол зоти сутининг ёғлилиги жиҳатидан джерсей зоти билан тенглаша олмайди. Швиц зоти Швейцариянинг тоғли туманларида яратилган; у шарқ томондан келтирилган, қолдиқлари Швейцария ва Италияда топилган қисқа шохли моллардан келиб чиққан. Швиц зоти Швейцариядан Германияга, Италия, Австрия, Франция, Чехословакия, Испания, Америкага ва Жанубий Африкага аста-секин тарқалган. Сигирлари қарийб 550 кг, буқалари 900-950 кг тош босади. Сутнинг ёғлилиги 3,7 фоизга яқин, сигирларининг ҳар бошидан йилига 3500 кг сут соғиб олинади. Швиц зоти Ўрта Осиё республикалари учун анча муҳим аҳамиятга эга, чунки Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистоннинг кўпгина туманларида ундан зотларни яхшилашда фойдаланилади. Қалмоқи зот. Бу зотнинг хусусияти шундаки, у озиқ танламайди ва ҳар қандай оғир шароитга ҳам мослаша олади. Юқори даражадаги хўжалик сифатларига эга бўлганлиги учун бу зотдаги қорамоллар Россияда кенг тарқалган. Ҳозирги вақтда бу зот Шимолий Кавказда (Ставроноль ўлкаси, Ростов туманида), Қуйи Поволжьеда (Қалмоқ Автоном Республикасида ва Астрахань вилоятида) ва Қозоғистонда тарқалган. Кейинги йилларда улар Сибирга (Чита ва Омск вилоятига, Бурят ва Ёқутистон Автоном Республикасига) ҳамда Ўрта Осиё республикаларига, шунингдек, Жанубий Уралга (Оренбург вилоятига) келтирилган. Қалмоқи зотли сигирлардан ҳар бирининг тирик вазни 350-500 кг ни ташкил этади. Етук буқаларнинг тирик вазни 700-1100 кг гача етади. Янги туғилган бузоқларнинг вазни 20-30 кг келади. Вазни 600-650 кгли сигирлар, 1137-1181 кг ли буқалар ҳам учрайди. Бу зот қорамоллар тез етилувчан бўлиб, улардан сифатли гўшт олинади.

www.arxiv.uz Герефорд зоти бу зот XVIII асрнинг иккинчи ярмида – Герефорд графлиги даврида (Англиянинг жануби-ғарбида) маҳаллий зотларни узоқ муддат (ўз ичида) урчитиб, яхшилаш натижасида чиқарилган. Агар қандай иқлим шароитига яхши мослаша олиши туфайли кўпгина мамлакатларда, масалан, АҚШ, Канада, Аргентина, Уругвай, Австрия, Англия ва бошқа мамлакатларда урчитилади. Барча қитъалардаги мамлакатларда герефорд зотли қорамоллар бошқа зотларга нисбатан кўпчиликни ташкил этади. Бу зотнинг етук ёшдаги сигирларининг тирик вазни 440-480 кг га яқин, энг яхши наслчилик хўжаликларида 500-545 кг, наслдор буқаларининг тирик вазни 800-1100 кг, жадал боқилган бузоқларининг тирик вазни эса 18 ойлигида 550-610 кг келади, сўйилганида 58-62 фоиз гўштберади. Абердин-ангус зот бу зот Шотландиянинг шимоли-шарқий қисмида (Абердин ва Ангус графлигида) маҳаллий зотларни яхшилаш йўли билан чиқарилган. Шотландия - иқлим шароити оғир ва тупроғи кам унум бўлган тоғли ўлка ҳисобланади. XIX асрнинг иккинчи ярмида бу зотли қорамоллар Аргентина, АҚШ, Янги Зеландия, Канада, Уругвай, Австралия, Бразилияда ва бошқа мамлакатларда кенг тарқалди. Россияга биринчи марта 1933 йилда Англиядан келтирилган. 1961 йилдан бошлаб кўплаб келтирила бошланди. Волга бўйида Шимолий Кавказда, Уралда, Украинада ва РСФСРнинг Марказий вилоятларида соф зот қорамоллар репродукторлари ташкил этила бошланди. Германия, Англия, Голландия, АҚШ, Швецияда ва РСФСРда чорва молларининг ем-хашакка бўлган талабини ва уларнинг тўйимлилигини энергетик жиҳатдан баҳолашнинг янги тизимининг ишлаб чиқилди. Чўчқачилик табақаланиши

www.arxiv.uz Чўчқачилик жаҳон бўйича 35фоиз гўшт маҳсулотини беради. Гўшт масаласини ҳал этишда чўчқачилик чорвачиликнинг тез етилувчан тармоғи сифатида халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга. Умумий гўшт етиштиришда чўчқа гўшти салмоғи 20,5 фоизни ташкил этади. Чўчқаларнинг маҳсулдорлиги 20-25 фоиз ортди. Чўчқа болаларининг етилиши 2 баравар тезлашди, 1 кг тирик вазн ҳисобига сарфланадиган озиқ миқдори бир ярим марта камайди. Қўйчилик жун, пўстин, гўшт, сут беради. Қўйчилик бир неча ихтисослашувда кўринади. Жуни ингичка толали қатор қуруқ ҳудудларда жойлашган бўлиб, 25 фоиз жаҳон бўйича қўйларнинг 25 фоизини ташкил этади. Ярим ингичка толали жун билан гўштга мўлжалланган қўйлар қулай иқлим шароитида, дағал жунли, пўстин ва жунли, қоракўл зотлари кенг яйлов ерларга мослашган. Қўйлар бир ердан иккинчи ерга хайдаб ўтишда жуда чидамли. Ем-хашак ва сув билан жуда оз таъминланган ерларда ҳам қўйчиликни ривожлантириш мумкин. Ужаҳоннинг Австралия, Шимолий ва Жанубий Африка мамлакатлари, Шарқий Хитой ва Афғонистон мамлакатларида кўп. Буюк Британия, Франция ва собиқ СССРнинг ғарбий мамлакатларида интенсив қўйчилик жойлашган. Жаҳон бўйича 2000 йилда йирик қорамоллар 1 млрд. 268 млн. бош, чўчқалар 1 млрд. бош, қўйлар 1 млрд. 147 млн. бош, эчкилар 492 млн. бош, қўтос 132 млн. бош, отлар 65 млн. бош, хачир 14 млн. бош, туялар 14 млн. бош ва паррандалар 8 млрд. 930 млн. бошга эди. Юқорида айтиб ўтилган молларни шартли йирик қорамолга айлантирганда 1 млрд. 877 млн. бошни ташкил этади. Шундан 24 фоизи собиқ социалистик мамлакатларда, 12 фоизи ривожланган мамлакатларда ва 54 фоизи ривожланаётган мамлакатлардадир. Жаҳон чорвачилик динамикасини таҳлил этиш кўрсаткичлари бу брада ҳар хил моллар тури бўйича ҳамда мамлакатлар бўйича ҳар хил кўрсаткичлар мавжуд.

www.arxiv.uz Жаҳон бўйича охирги чорак аср мобайнида чорва молларининг шартли йирик қорамолларга айлантирилганда кўпайиб бориши 33 фоизни ташкил этди, яъни бу борадаги кўрсаткич инсониятнинг кўпайиши (43 фоиз) даражасига нисбатан анча паст. Шу давр мобайнида отлар сони 16 фоизга, туялар ва қўтослар 4 фоизга камаяди, қўйлар туёғи 21 фоизга, йирик қорамоллар туёғи 36 фоизга ва чўчқалар туёғи юқори даражада кўпайди. Жаҳон бўйича ўртача 1 бош сигирдан соғиб олинган сут 1990 йилда 2059 кгга тенг бўлган бўлса, 2000 йилда 2160 кг га етди. Ривожланган мамлакатларида эса 1990 йилда 2911 кг ни 2000 йилда 3240 кг ни ривожланаётган мамлакатларда 1990 йилда 544 кг, 2000 йилда 635 кг ни ташкил этди. АҚШда гўшт етиштирадиган корхоналар, фирмалар билан гўштни қайта ишлаш корхоналари ўртасидаги, фермерлар учун кредитлар олиш яхши йўлга қўйилган. Кредит ҳисобига янги техника сотиб олиш, янги чорва биноларини қуриш ва жорий харажатларни қоплаш мумкин. Мамалакатда айниқса федерал кредитлар тизими кенг ривожланган. Бу турдаги кредитларнинг 40 фоизи узоқ муддатли ва 20 фоиз қисқа муддатли кредитларга тўғри келади. Буюк Британияда ҳар йили 1 млн. тоннадан ортиқ қорамол гўшти истеъмол қилинади. Мамлакатда ўзини гўшт билан таъминланиш даражаси 95 фоиз бўлиб, ҳар йили 185-190 минг тонна гўшт экспорт қилинади ва 230- 240 минг тонна импорт қилинади. Буюк Британияда ҳар йили 940 минг тонна мол гўшти етиштиралади, Бу жон бошига 22 кг дан тўғри келмоқда. Унинг таркибида парранда гўштнинг салмоғи юқори. Гўшт асосан оилавий фермерлар томонидан етиштирилади. Буюк Британияда 152 минг фермер бўлиб, уларда 12 млн. дан ошиқ қорамол боқилади. 1 та фермерга ўртача 80 бош қорамол тўғри келади. Гўшт учун боқиладиган минтақа бўлиб, Англия 55,1 фоиз, Шотландия 18,2 фоиз, Шимолий Ирландия 16,7 фоиз ни ташкил этади. Масалан: Исландия ва Шотландияда 30 фоиз фирмалар асосан ишлаб чиқаришдан

www.arxiv.uz ташқари қўшимча тармоқларни масалан,курорт ва туризм билан боғлиқ бўлган боғлиқ хизматларни ривожлантиришга мослашган. Гўштни қайта ишлаш саноати Буюк Британияда асосий тармоқ бўлиб, у билан 1,5 минг фирма шуғулланади. Улар 120 минг ишчи иш банд. Қўйчилик ва бошқа тармоқлар. Жаҳон бўйича қўйлар сони қуйидагича: Собиқ СССРда 135 млн. Австралияда 169 млн. Янги Зеландияда 11,3 млн. Ҳиндистонда 165 млн. Эронда 47,5 млн. АҚШда 13,5 млн. Аргентинада 32,7 млн. Туркияда 44,1 млн. Буюк Британияда 40 млн. Зотли қўйлар ва уларни сақлаш шароитига кўра, 37 кг жун қирқиб олинган жунларнинг 90 фоизи экспорт қилинади. Янги Зеландияда 521 минг тонна қўй гўшти етиштирилади. Бу ўлка қўйгўшти етиштириш бўйича жаҳонда иккинчи ўринни эгаллайди. 29 минг жун қирқиш пунктлари мавжуд. Буюк Британияда ҳар йили соф тола ҳолидаги 55-60 минг тонна жун етиштирилади. Улардан 60 фоиз гилам ва газламага ишлатиладиган Кроссберд турига киради. Мериности туридаги жун 5 минг тонна атрофида етиштирилади. Ўзбекистон Республикасида қоракўлчилик асосий тармоқ бўлиб, мамлакат иқтисодиётида муҳим ўрин эгаллайди. Қоракўлчилик тизимида 6 млн. бошдан ортиқ қўйлар туёғи боқилади ва ҳар йили 2,1 млн. олтинга тенг қоракўл тери етиштирилади. Ҳозирги вақтда жаҳондаги 50 дан ортиқ мамлакатда қоракўл қўйлар боқилмоқда.

www.arxiv.uz Ўзбекистонда етиштириладиган қоракўл териси энг юқори сифатли бўлиб, улар «Бухоро қоракўли» фирма белгиси билан белгиланади. Собиқ Совет тизими даврида Қирғизистон Республикаси қўйчиликнинг асосий базаси бўлиб, жун етиштириш бўйича учинчи ўринни эгаллаган. Ҳар йили 30 минг тонна жун қирқиб олинган. Қораболта шаҳрида йирик гилам комбинати қурилган. Унга эчкиларнинг момиқ ва жун хом ашёсидан гилам тўқилар эди. Мустақилликка эришгандан кейин қўйчилик тармоқлари қисқартирилиб, 10 млн. бошдан 3,5 млн. бошга, чўчқалар эса 5 маротабага камайтирилди. 2000 йилда қўйлардан 30 минг тонна жун қирқиб олинган бўлса, ҳозирда ҳар йили бундан деярли 3 маротаба кам ёки 10-11 минг тонна жун тайёрланмоқда.Бу эса Қораболта гилам комбинатини ишлатиш учун камлик қилади, четдан хом ашё сотиб олинишини тақазо этади. Айнан шу сабабли Қораболта гилам комбинати ёпилди. Қоракўлчилик тармоғи жуда кўп афзалликларга эга. Агар пахтачилик фермасини ташкил этишда техника, ёнилғи мойлаш материалларини сотиб олиш, ўғит, уруғлик сотиб олиш, ишлаб чиқариш иморатлари қуриш учун катта маблағ сарф этилса, қоракўлчиликда қўтонларни қуриш, қишда қўйларни озиқлантириш учунгина меҳнат ва маблағ сарфланади. 1 чўпонга ўтача 60 та қўй тўғри келади. Австралияда эса 1 та фермерга 5 минг бош қўй тўғри келади. Дон ишлаб чиқариш иқтисодиёти Донли ўсимликлар банд этган майдон жаҳонда экин майдонларининг 50 фоизини ташкил этади (0,7 млрд. га) 2000 йилда дунёда 2 млрд. тоннага яқин дон етиштирилган. Бу жон бошига 4 ц. дан тўғри келди. 1950 йилда бу кўрсаткич 3 ц. Ни ташкил этган. Дон асосий озиқ-овқат маҳсулоти бўлиб, саноат учун хом ашё ҳисобланади. Масалан, буғдой дони Осиё, Жанубий Европа, Кавказорти

www.arxiv.uz ерларига, Хитойга эрамиздан 7 минг йил илгари, Жанубий Америкага 1828 йилда, АҚШга 1602 йилда, Австралияга 1788 йилда келтирилган. Буғдой дони ҳамма қитъаларда экилади. Улар кузги ва эртапишар буғдой навлари бўлиб, инсоният учун жуда катта аҳамиятга эга асосий озиқ-овқат маҳсулоти беради. Шоли ер юзи аҳолисининг 50 фоизи учун асосий озиқ-овқат маҳсулоти берувчи қадимий ўсимлик тури ҳисобланади. Шоли Хитойда эрамиздан 5 минг йил илгари, Ҳиндистон 2 минг йил илгари пайдо бўлган. Жаҳон миқёсида дон маҳсулотлари етиштириш даражаси аҳолининг ўсиб бориш даражасидан юқори суръатда ривожланмоқда. Чунончи, жон бошига ҳар йили 3,5-4 ц. дан етиштирилмоқда. Доннинг импорт этувчи мамлакатлар бўлиб Ғарбий Европа мамлакатлари ҳисобланади. Биринчи жаҳон урушидан олдин доннинг жаҳон миқёсидаги экспорти хажми 45 млн. ни ташкил этган. Четга чиқариладиган дон маҳсулотининг 95 фоизи дон ҳолатида буғдой маҳсулотининг атиги 8 фоизи ун ҳолатида экспорт қилинган. Франция ўзида етиштириладиган доннинг 30 фоизини экспорт қилади. Уни асосан Европа мамлакатлари (45 млн. т.), (7-9 млн. т.), Англия, ГФР, Италия, Голландия (5-6 млн. т.), Белгияга (4-5 млн. т.) олади. Доннинг йирик сотиб олувчиси Хитой, Ветьнам, Лаос, Ҳиндистон, Бангладеш, Шри-ланка, Индонезия ҳисобланади. АҚШ дон маҳсулотларининг энг катта ҳажмда ишлаб чиқарган мамлакатдир. Жаҳон миқёсида етиштириладиган доннинг 15 фоиз шу мамлакат хиссасига тўғри келмоқда. АҚШ эҳтиёжини тўла таъминлаб, ҳар йили 30-35 фоиз донни экспорт қилмоқда. Охирги 10 йилликда АҚШда ҳар йили ўртача доннинг ўртача ялпи маҳсулоти 300 – 350 млн. тоннани, дон маҳсулоти ҳажми йиллик ўртача ўсиб бориши 4,4 фоизни ташкил этди. Бунга асосан экин майдонларини кенгайтириш ҳисобига (11,8 млн. гектар) ҳамда ҳосилдорликни (1990 йилда 35 ц. дан 42 ц. ни ташкил этган) ошириш эвазига эришилган. Дончилик риводланиш характерига кўра, 2 гуруҳга бўлинади:

www.arxiv.uz 1 – гуруҳга: Европа мамлакатларида дончиликнинг ривожланиши; 2 – гуруҳга: Жуда оз ерга эга ҳамда аҳолиси зич мамлакатларда дончиликни ривожлантириш. Европадаги мамлакатларда ўртача 1 та одамга тўғри келадиган дон ишлаб чиқарилиши, ўртача мамлакатда 1 нафарга тўғри келадиган кўрсаткич юқори белгиг эгадир.(4,9 ц. – 3,8 ц.) Ушбу мамлакатларда экспортга нисбатан доннинг импорти юқори даражада юради. АҚШ, Австралия, Канада мамлакатлари жаҳондаги жон бошига дон етиштириш бўйича энг юқори ўринларни эгаллайди (10-11 ц.). Бу мамлакатлар аҳолиси жаҳон аҳолсининг 6,5 фоизини, етиштириладиган дон хажмининг 20 фоизини ташкил этади. АҚШ дон етиштириш бўйича энг йирик ҳудуд ҳисобланади. Масалан, буғдой АҚШнинг 42 штатида экилади. АҚШда етиштирилган доннинг 67 фоизини маккажўхори дони, 20 фоизини буғдой, қолган 13 фоизини шоли ва арпага ташкил этади. Маккажўхори дони 35 штатда етиштирлади. Дон маҳсулотларини 802 мингдан ортиқ фермер хўжаликлари етиштиради. Фермерларнинг экин майдони ўртача 216 гектарни, 1 та фермерга тўғри келадиганер қиймати ва импорт қиймати 776 минг АҚШ долларини, машина ва иншоотлар – 62 минг АҚШ долларини ташкил этади. 1 та оилавий фермер ўртача 30 минг АҚШ доллари қийматига эга бўлган дон маҳсулотларини етиштиради. 1 та фермерга ўртача 2,4 трактор, 1,2 дон комбайни ва 2 автомашина тўғри келади. 1 та фермада 5 – 6 ишчи хизмат қилади. 2000 йилда АҚШ фермаларида 4,7 млн. трактор, 640 минг дон комбайни тўғри келди. 100 гектар ҳайдалиб экиладиган ер майдони, 3 трактор, 2 дон ўриш комбайни тўғри келди. Бу бўйича ишлаб чиқарилаётган минерал 15 фоизини ташкил этади. АҚШда ҳар йили 27,3 млн. тонна минерал ўғитнинг ишлаб чиқарилади. Жаҳон бўйича ҳар йили 1867 млн. тонна дон етиштирилади.

$www.arxiv.uz \ Техник экинлар ишлаб чиқариш иқтисодиёти Техник экинлар хусусияти, уларни юқори товарлиги ҳисобланади. Техник экинларни энг катта хажмини тўла берувчи, чунончи пахта маҳсулоти ҳисобланади. Улар қаторига (пахта, лен) маҳсулоти киради. Жаҳонда тўла етказувчи маҳсулотлар 11 млн. тонна – 20 млн. тоннага ошиб борди. Пахта техник экинлар орасида энг кўп 1 тонна пахта хом ашёсидан 300 – 400 кг тўла, 100 кг мой, 200-250 кунжара ва шелуха олинади. Агар АҚШда пахта суғориладиган ва суғорилмайдиган майдонларда етиштиради. Пахта маҳсулотини етиштириш хажмини охирги 15- 20 йил мобайнида ўсиб бориши (6 млн. тонна – 20 млн. тонна) сабаби, экин майдонлари ошиб боришидир (33-34 млн. гектар). Ҳозирги шароитда жаҳон бўйича етиштирилган 20 млн. тонна тўлани 30 фоиз экспорт қилинади. Зиғир бир йиллик ўсимлик бўлиб, йилига 300 минг тонна етишрилади. Уни асосий экспорт этувчи мамлакатлар бўлиб Бельгия, Рорссия, Польша, Франция, Голландия ҳисобланади. Зиғир асосан Буюк Британия, Италия, Япония, АҚШ, Австралияга импорт қилинади. Картошка - озиқ-овқат маҳсулоти бўлиб, ундан ташқари, молларга озиқа тариқасида, глюкоза ва спирт олиш учун ишлатилади. Охирги йилларда Ўзбекистон Республикасида йилига 300-500 минг тонна картошка етиштирилмоқда, ялпи ҳосил 300-500 минг тоннани ташкил этмоқда. 1 гектар ердан 100 – 120 ц хосил кўтарилмоқда. Германия, Франция, Голландияда бу кўрсаткич 300 – 350 цҒга ни ташкил этади. Ўзбекистон Республикасида уруғни яхшилаш мақсадлари учун ҳар йили хорижий мамлакатлардан уруғлик сотиб олишга 100 млн. доллар сарфланади. Чунки, мамлакатимизда йилига 15-20 минг тонна уруғлик материали талаб этилади.$

www.arxiv.uz Уруғчилик – С.Э.В. давлатлари зиммасига, умум маҳсулотни етиштиришда 21,7 фоиз узум билан экилган майдон тўғри келади. Вино маҳсулотлари етиштиришда С.Э.В. мамлакатлари 45,5 млн. геколитр ёки жаҳон миқёсида 16 фоиз тўғри келади. Руминрия 28фоиз, Болгария 21,7 фоиз, Венгрия 22 фоиз. Собиқ СССР мамлакатларида узум билан экиладиган майдон 1,1 млн. гектарни ташкил этади. Собиқ СССР узум импорти – 63,6 млн. тонна, Германия – 10 млн. тонна, Югославия – 2,7 млн. тонна, Венгрия – 1,7 млн. тоннани ташкил этади. Мой берувчи ўсимликлар – мой маҳсулотини асосан дарахтлар, пальма ва дала экинлари, зиғир, пахта, ер ёнғоқ, кунгабоқар, соя каби ўсимликлар беради. Улар 95 фоиз мой берадилар. Чой, кофе, какао. Чой асосан тропик мамлакатларда етказилади. Унинг ўсиши учун вегитация даврида 4000 0 ҳарорат йиғиндиси талаб этилади, ва 500 –600 мм ёмғир бўлиши талаб этилади. Чой асосан Ҳиндистон, Хитой, Японияда, кофе махсулотининг 98 фоизи Африкада Гана, Негерая, Камерун, Бразилия мамлакатларида етиштирилади. Кофе товарлигининг 64-100 фоизини, какоанинг 1,1 млн. тоннасини Африка мамлакатлари етказиб беради. Жаҳон экспортида чой 0,8 млн. тоннани ташкил этади. Тамаки кўп меҳнат талаб этадиган ўсимлик, унинг ватани Жанубий Америка (Перу). 1980 йилда жахон бўйича 5,4 млн. тонна чой ишлаб чикарилган бўлса, бу кўрсаткич 1990 йилга келиб 6 млн. тоннани, 2000 йил 5,4 млн. тоннани ташкил этди. Шу жумладан АҚШ ва Канадада мамлмкатларида-1 млн. тонна, Полша, Югославияда 0,4 млн. тонна, Ҳиндистон, Туркияда –1,2 млн. тонна етиштирилди. Тамаки асосан Болгария, Польша, Югославия ва МДҲ, Бразилия, Аргентина ва Хитойда етиштирилади. Жаҳонда пахта етиштириш Техник экинлар орасида пахта энг катта аҳамиятга эгадир. Ундан пахта толаси, мой ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Бу борада МДҲ

www.arxiv.uz мамлакатлари 4-ўринни, Ҳиндистон, Хитой, АҚШ 1- ўринни эгаллайди. 2000 йилда Хитойда 4,5 млн. тонна, АҚШда 32 млн. тонна, МДҲда 2,5 млн. тонна, Ҳиндистон 1,5 млн. тонна пахта етиштирилди. Пахтачиликдаги иқтисодий самарадорлик, агросаноат интеграцияси ва унинг концентрациясига боғлиқдир. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида жаҳонда пахта етиштириш ва ундан фойдаланишга оид аҳволни билиш мамлакат ичкарисида ва унинг ташқарисида пахта маҳсулотларини етиштириш ва истеъмолчилар билан ҳамкорлик қилишни тавсия этади. АҚШда ҳар йили 4,1-4,2 млн. гектар ерда пахта етиштирилади. Пахта майдонларининг 25 фоиз суғориладиган минтақада жойлашган бўлиб, шундан 10 фоизини ингичка толали пахта етиштириладиган ерлардир. Ғўзанинг барбодензе турига мансуб ингичка толали навлар 1,8 млн. гектар ерга экилади, гербитут турлари 1,2 млн. гектар ерга экилади. Ўрта толали пахта жаҳонда 30 млн. гектар ерга экилади. АҚШда ўртача толали пахта ўсиш даври 125-130 кунда етилади. «Дехьтапайин-20», «Станвили-453» навлари ва бошқа навлар экилади. Бозор коньюктурасига ва об-ҳаво шароитларига қараб 2650-2850 минг тонна пахта етиштирилади. Етиштирилган пахтанинг 50 фоизи экспорт қилинади. Жаҳон бозорида пахтани сотишда аввало унинг ранги, толасининг узилиши, оғирлиги (гр.), ифлосланганлик даражаси ҳисобга олинади. Пахта толаси ана шу белгиларга кўра 7 та навга бўлинади. 11 балга эга бўлган тола яхш, 41 балга эга бўлган тола ўртача 71 балга эга бўлган тола ёмон ҳисобланади. Товарнинг нархи ҳам шунга боғлиқ. Ўртачадан юқори баҳоланиб, 11 балга эга бўлса, тола қимматроқ, 51, 61 ва 71 балга эга тола, аксинча ўртача қимматдан паст туради. Ҳар бир той тола «Спинлаб» фирмасининг асбоби ёрдамида 7 та белги бўйича текширилади. Толани классификациялаш натижалари пахта заводига жўнатилиб, ҳар бир тойга ёпиштирилиб қўйилади.

www.arxiv.uz Пахта хом ашёсига пахта заводларида биринчи ишлов бажарилади.1 тонна хом ашёдан 300-400 кг тола, 100 кг мой, ва 200-250 кг кунжара олинади. Паст МДҲ мамлакатларида фақатгина суғориладиган ерларда, АҚШда эса суғорилмайдиган ерларда ҳам, Ҳиндистонда лалмикор ерларда ҳам етиштирилади. Охирги йилларда жаҳондаги пахтачилик ривожланишини интенсивлаштириш эвазига ҳар йили етиштирилган пахта 6 млн. тоннадан 18 млн. гача етди. Жаҳон пахтачилиги охирги 10 йилликда интенсивлаштириш эвазига ривожланди. Агар 20- йилларда жаҳонда 1 гектар ердан ўртача 2 ц пахта толаси олинган бўлса, бу кўрсаткич 50 - йилларда 4 ц ни, Мисрда 8 ц ни, Мексикада 9 ц ни, АҚШда 5,5 ц ни, Туркияда 7 ц ни ташкил этди. 2000 йилга келиб жаҳон миқёсида 34 млн. гектарга пахта экилди, 20 млн. тонна пахта толаси ишлаб чиқарилиб, учдан бир қисми экспорт қилинди. Техник экинларнинг (ғўзанинг) хусусияти шундаки, уларнинг товарлилик даражаси юқори, етиштириш жараёнида сарфланадиган меҳнат донли экинларга сарфланадиган меҳнатдан кўп. Техник экинлар кўпинча аҳоли зичлиги юқори бўлган мамлакатларда экилади. Дунё бўйича пахта етиштириш салмоғи мамлакатлар бўйича қуйидагича: Хитой – 24 фоиз, АҚШ – 20 фоиз, Ҳиндистон – 13,4 фоиз, Покистон – 9 фоиз, Ўзбекистон – 6,3 фоиз ва бошқалар – 23,4 фоиз. Дунё бўйича жами толалар истеъмолида пахта улуши қуйидагича бўлган: 1968 й. – 60 фоиз; 1980 й. – 47 фоиз; 2000 й.–45,1фоиз 1974 й. – 52 фоиз; 1986 й. – 47,5 фоиз; Охирги 10-12 йил мобайнида ўртача пахта ишлаб чиқариши ҳажми жаҳон бўйича 18,5 млн. тонна толага тенг бўлган. Пахта маҳсулотини ўртача ўсиш суръати 2 фоиз ёки 370 минг тоннани ташкил этган. 2000 йилга келиб дунё бўйича пахта экиладиган майдони 35,2 млн. гектарни ташкил этган, ҳосилдорлик эса – 26,7 цҒга тўғри келган. Жаҳон бўйича қанд маҳсулоти қуйидаги миқдорда ишлаб чиқарилган:

www.arxiv.uz 1940 й. – 28 млн. 600 минг тонна; 1960 й. – 42533 минг тонна; 2000 й. – 86385 минг тонна. Шундан, МДҲ мамлакатларида 7941 минг тонна, 5700 минг тоннаси Кубага, 4794 минг тоннаси Хитойга, ривожланган мамлакатларга 22452 млн. тоннаси ва 40827 минг тоннаси ривожланаётган мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади. Қанд лавлагининг 85 фоиз, ривожланган мамлакатларда интенсив асосда, хусусан, алмашлаб экишни жорий этиш, минерал ўғитлардан самарали фойдаланиш эвазига етиштирилади. Айнан шулар эвазига жаҳон миқёсида ҳам экин майдони ҳам ялпи ҳосил миқдори ўсиб бормоқда. Шакар қамишдан олинадиган қанд асосан ривожланаётган мамлакатларда ҳамда Куба ва Хитойда ишлаб чиқарилмоқда. жаҳон миқёсида 2000 йилда қанд маҳсулотини 113 млн. тонна ишлаб чиқирилди. Францияда бу борадаги кўрсаткич 4,5 млн, АҚШда – 6,7 млн, Ҳиндистонда 13,5 млн, Германия – 4,6 млн, Хитойда – 7 млн, Австралия, Таиланд, Мексикада 10,7 млн. тоннани ташкил этади. Ўша йили жаҳонда аҳоли ишлаб чиқарилган қанд маҳсулотлари жон бошига 20 кг. Га тўғри келди.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. «Мулкчилик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Ўзбекистон Республикаси:қонунлар ва фармонлар.-Т.: Ўзбекистон,1992йил, 2. «Давлат тасаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 3. «Тадбиркорлик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси.-Т.: Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами. Шарқ наштиёти.1998 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Фермер хўжалиги тўғрисида».Т.:2004 йил 24 август (Янги таҳрири). 6. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Деҳқон хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 7. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик кооперативи(ширкат хўжалиги) хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 8. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик корхоналарни санация қилиш тўғрисида».Т.:1998 йил 9. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида».-Т.:1998 йил 10. Каримов И. А. «Қонунларимиз деҳқон манфатига хизмат қилсин.-Т.: «Ўзбекистон» 1998 йи

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигидаги (жорий ва ўртача) харажатлар, уларни камайтириш йўллари

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари

Жаҳон қишлоқ хўжалигининг табиий шароитлари ва меҳнат ресурслари

Жаҳон қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси

Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги