Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг жорий активларини бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг жорий активларини бошқариш Режа: 1. Корхонанинг жорий (айланма) активлари ва уларни бошқариш хусусиятлари. 2. Айланма активларни айланиш цикли (даври). 3. Корхона айланма активларини бошқариш сиёсати. 4. Товар-моддий заҳираларни бошқариш.

Корхонанинг жорий (айланма) активлари таркиби ва уларни бошқариш хусусиятлариЖорий активларни бошқариш қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятини бошқаришнинг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Бу жорий активларнинг қуйидаги хусусиятлари билан боғлиқ: 1. Жорий активларнинг моддий-буюмлашган ва молиявий шаклдаги таркиби хилма-хил бўлиб, бу ҳолат уларни бошқаришга индивидуал ёндошишни талаб қилади. 2. Жорий активлар айланиш тезлигининг юқорилиги билан таснифланади. 3. Улар корхонанинг тўловга қобиллигини, рентабеллигини ва бошқа молиявий натижаларини таъминлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Айланма (жорий) активлар ўзига хос бўлган бир қатор ижобий хусусиятларга эга: а) операцион фаолиятнинг товар ва пул оқимларини тартибга солиш жараёнида уларни тезлик билан бир шаклдан иккинчи шаклга айлаништириш имконияти мавжуд; б) товар ва молиявий бозорлар конъюктурасидаги ўзгаришларга тезда мослаша олиши натижасида улар корхонанинг операцион фаолиятини осонлик билан ўзгартириш ва янгилашга имкон яратади; в) уларнинг юқори ликвидликка эгалиги – зарур бўлганда корхонанинг қисқа муддатли мажбуриятлари бўйича тўловларни амалга ошириш учун пул маблағларига айлантириш тезлиги юқорилиги билан характерланади; г) бошқаришнинг енгиллиги – уларни айланиши билан боғлиқ бошқарув қарорлари қисқа муддат оралиғида амалга оширилади. Айланма активларга хос салбий хусусиятлар қуйидагилар билан характерланади:

а) айланма активларнинг пул маблағлари ва дебиторлик қарзлари кўринишида бўлган қисмлари инфляция таъсирида тезда ўзининг қийматини йўқотиш хусусиятига эга; б) вақтинчалик бўш турган айланма активлар фойдани шаллантириш жараёнида иштирок этмайди (қисқа муддатли молиявий қуйилмаларга қўйилиши мумкин бўлган пул маблағларидан ташқари), ортиқча товар- моддий захиралар эса уларни сақлаш билан боғлиқ қўшимча операцион харажатларни амалга оширишни талаб этади; в) товар-моддий қийматликлар заҳиралари табиий камайиш натижасида йўқотишларга олиб келади; г) дебиторлик қарзлари кўринишидаги айланма активларнинг бир қисми тижорат шерикларининг софдил эмаслиги оқибатида ундирилмай қолиб кетиши ҳам мумкин;Жорий активларни мақсадга мувофиқ тарзда бошқаришни таъминлаш учун уларни туркумларга ажратиб ўрганмоқ лозим (22-чизма). Жорий активлар шаклланишининг молиявий манбаларига кўра корхонанинг: а) ялпи айланма активлари; б) соф айланма активлари; в) ўз айланма активлари бир-биридан фарқ қилади. Ялпи айланма активлар корхонанинг ўз маблағлари ва мажбуриятлари эвазига шакллантирилган жами жорий активларини ифода этади. Жами жорий активлар корхона баланси актив томонининг 2-қисми суммасини акс эттиради. Соф айланма активлар (ёки соф ишчи капитал) жорий активларнинг корхонани ўз маблағлари манбаи ва узоқ муддатли мажбуриятлар ҳисобига шакллантирилган қисмини акс эттиради. Соф айланма активлар суммаси қуйидаги формула орқали ҳисобланади: КММ ЖАА CАА   Бу ерда: САА – соф айланма активлар;

ЖАА – жами айланма активлар; КММ – қисқа муддатли мажбуриятлар. Ўз айланма активлари жорий активларнинг корхонани ўз маблағлари (хусусий капитали) эвазига шакллантирилган қисмини ифодалайди. Уни қуйидаги формула билан ҳисоблаш мумкин: КММ УММ ЖАА УАА жа    Бу ерда: УАА – ўз айланма активлари; ЖАА – жами айланма активлар; УММ жа – жорий активларга сарфланган узоқ муддатли мажбуриятлар суммаси; КММ – қисқа муддатли молиявий мажбуриятлар. Айланма активлар таркибига қуйидагилар киради: Ишлаб чиқариш заҳиралари — маҳсулот ишлаб чиқариш ёки ишларни бажариш ёки хизматларни кўрсатишда ишлатиладиган хом ашё ва материаллар, ёнилғи, эҳтиёт қисмлар, сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар, қурилиш материаллари, идиш ва идишбоп материаллар, инвентар ва хўжалик жиҳозлари, парвариш қилинаётган ва бўрдоқига боқиладиган ҳайвонлар, материалларни тайёрлаш ва харид қилиш бўйича харажатлар, материаллар қийматидаги тафовутларни ўз ичига оладиган ишлаб чиқариш захиралари дан иборат. Тайёр маҳсулотлар — ишлаб чиқаришнинг барча босқичларидан ўтган, давлат стандарти ёки техник талабга жавоб берадиган, техник назорат бўлими томонидан қабул қ илинган, бошланғич ҳужжат билан расмийлаштирилган ва омборга топширилган маҳсулотларга айтилади. Дебиторлик қарзлари бўйича муддати 12 ойгача ёки бир операцион циклгача корхонага қарздор бўлган жисмоний ва юридик шахслар, харидор ва буюртмачиларнинг қарзлари, алоҳида бўлинмалар қарзлари, шўъба ва тобе хўжалик жамиятлари қарзлари, ходимларга берилган бўнаклар, етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар, бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари, давлат мақсадли жамғармаларига ва

суғурта бўйича бўнак тўловлари, устав сармоясига бадаллар бўйича таъсисчиларнинг қарзлари, бошқа операциялар бўйича ходимлар қарзлари ҳамда бошқа дебиторлар қарзлари суммалари акс эттирилиши керак.Пул маблағлари — кассадаги нақд пул маблағлари қолдиғи, ҳисоб-китоб рақамидаги, валюта ҳисоб рақамидаги пул маблағлари ва бошқа пул маблағлари (банкдаги махсус ҳисоб рақамлар, пул эквивалентлари, йўлдаги (ўтказиладиган) пул маблағлари) суммалари дир. Тугалланмаган ишлаб чиқариш — ишлаб чиқаришнинг барча босқичларидан ўтиб тайёр маҳсулотга айланмаган ярим тайёр маҳсулотлар, техник назоратдан ўтмаган ёки буюртмачи томонидан қабул қилинмаган маҳсулотлардан ташкил топади. Масалан, жорий ҳисобот йилида келгуси йил ҳосили учун қилинган харажатлар (кузги буғдой далаларини ҳайдаш, уруғ сепиш, ўғитлаш, яхоб суви бериш ва бошқа) тугалланмаган ишлаб чиқариш харажатларига мисол бўлади. Қисқа муддатли молиявий қўйилмалар — маълум бир муддатгача (бир йилдан ошмайдиган муддатга) сақлаш учун сотиб олинган, эркин муомалада бўладиган ва муддати тугагач даромад кўриш мақсадида яна қайтадан пул маблағларига айлантириладиган қимматли қоғозларга қилинган молиявий қўйилмалардир. Қисқа муддатли давлат облигацияларини ёки корхоналар томонидан чиқарилган фоизли облигацияларни харид қилиш бунга мисол бўлади. Жорий активларни баҳолаш қуйидаги икки баҳонинг энг пасти бўйича — баланс тузилаётган санадаги ҳақиқий таннархи бўйича (сотиб олиш нархи ёки ишлаб чиқариш таннархи) ёки бозор баҳоси бўйича (соф сотиш қиймати) амалга оширилади. Айланма активларни айланиш цикли (даври) Айланма активларни бошқариш уларнинг операцион циклини (даврини) шаклланиш хусусиятлари билан узвий боғлиқликка эга.

Операцион цикл - айланм а активлар жами йиғиндисининг тўлиқ айланиш даврига тенгдир. Хўжалик юритувчи субъектнинг операцион цикли - материалларни харид қилиш, ишлаб чиқариш ва нақд пулга ёки осонлик билан пулга айлантириладиган молиявий активларга сотиш ўртасидаги ўртача вақтдир. Жорий операцион активларни тасниф этиш мақсадида айни шу тармоқ ёки фаолиятнинг шу тури учун каттароқ давр мувофиқроқ ҳисобланмаса, бир йил операцион цикл ҳисобланади. Чизмадан кўриниб турибдики, айланма активларнинг операцион циклда айланиш даври тўрт босқичдан иборат. Бу даврларда айланма активлар ўз моддий шаклини бир турдан иккинчи турга ўтказади. Биринчи босқичда пул маблағлари (қисқа муддатли молиявий қуйилмалар шаклидаги пул эквивалентларини ҳам қўшиб) ишлаб чиқариш мақсадлари учун товар-моддий заҳиралар таркибига кирувчи айланма воситалар (хом ашё ва материаллар) харид этишга сарфланади. Иккинчи босқич ишлаб чиқариш жараёнидан иборат бўлиб, бу босқичда хом ашё ва материаллар ишлов берилиш натижасида тайёр маҳсулотлар захирасига айлантирилади. Учинчи босқичда тайёр маҳсулот истеъмолчилар ва харидорларга сотилиб, токи тўлов вақти келгунча дебиторлик қарзлари сифатида эътироф этилади. Тўртинчи босқичда ундирилган дебиторлик қарзлари яна қайтадан пул маблағларига айлантирилади. Пул маблағларининг эҳтиёждан ортиқ бир қисми зарурат туғилгунга қадар қисқа муддатли молиявий қуйилмалар (қимматли қоғозлар) кўринишида сақлаб турилиши мумкин. Операцион (ишлаб чиқариш-тижорат) циклининг корхона айланма активлари ҳажмига, таркиби ва самарадорлигига таъсир кўрсатувчи муҳим омиллардан бири унинг давомийлигидир. Операцион цикл давомийлиги корхона пул маблағларини моддий хом ашё захиралари харид этишга

сарфлашдан бошлаб, токи тайёр маҳсулотни сотиб, уни қайтадан пул маблағларига айлантиришгача бўлган даврни қамраб олади. Корхонанинг операцион цикли давомийлигини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:дк тм мз пм д АД АД АД АД ОЦ     . Бу ерда: ОЦ д – операцион цикл давомийлиги, кунда; АД пм – пул маблағларининг айланиш давомийлиги, кунда; АД мз – хом ашё ва моддий захираларнинг айланиш давомийлиги, кунда; АД тм – тайёр маҳсулотлар захирасининг айланиш давомийлиги, кунда; АД дк – дебиторлик қарзларининг айланиш давомийлиги, кунда; Корхона айланма активларининг айланиши давомийлигини ифодаловчи операцион циклни икки таркибий қисмга бўлиш мумкин: 1. Ишлаб чиқариш цикли. 2. Молиявий цикл (пул маблағларининг айланиши цикли). Корхонанинг ишлаб чиқариш цикли ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган айланма активлар таркибидаги моддий элементларни (товар-моддий захираларнинг) сотиб олиш санасидан бошлаб, токи уларни тайёр маҳсулотга айлантириб харидорларга ортиб жўнатишгача бўлган даврни ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш циклининг давомийлигини ( ИЧЦ д ) қуйидаги формула орқали ҳисоблаш мумкин: тм тич мз д АД АД АД ИЧЦ    . Бу ерда: АД тич – тугалланмаган ишлаб чиқариш захирасининг айланиш давомийлиги, кунда; Корхонанинг молиявий цикли айланма активларга киритилган пул маблағлари айланишининг тўлиқ даврини, яъни сотиб олинган моддий хом ашё ва материаллар учун кредиторлик қарзларини тўлиқ узиш санасидан бошлаб харидорларга етказиб берилган тайёр маҳсулот учун дебиторлик қарзларини тўлиқ ундиришгача бўлган даврни қамраб олади.

Молиявий цикл давомийлиги ( МЦ д ) қуйидаги формула билан аниқланади:кк дк д д АД АД ИЧЦ МЦ    Бу ерда: АД кк – кредиторлик қарзларини айланиш давомийлиги, кунда. Корхона айланма активларини бошқариш сиёсати Корхона айланма активларини бошқариш сиёсати унинг молиявий стратегиясини муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бу сиёсат айланма активлар таркибини яхшилаш, айланиш тезлигини ошириш ва фойдаланиш самарадорлигини оширишга қаратилган бир қатор тамойиллардан ташкил топган (-чизма). Дастлаб корхона активларидан ўтган йилларда фойдаланиш динамикаси таҳлил қилинади. Бунда айланма активлар қийматининг ва маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг таққослама ўсиш суръатлари, жами активлар таркибида айланма активларнинг салмоғидаги ўзгаришлар каби бир қатор кўрсаткичлар таҳлил қилинади. Айланма активлар таркиби уларнинг алоҳида турлари – моддий хом ашё захиралари, тайёр маҳсулот захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, дебиторлик қарзлари ва пул маблағлари қолдиғи бўйича таҳлил қилинади. Бундай таҳлил айланма активлар алоҳида турларининг ўсиш суръатлари динамикасини, жами айланма активлар таркибида ҳар бир элементининг салмоғини, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан солиштирма нисбатларни аниқлашга имкон беради. Ўтказилган таҳлиллар натижасида айланма активлар ҳажмини оптималлаштириш ва улардан фойдаланиш самарадорлиги оширишга имкон берувчи тадбирлар мажмуаси ишлаб чиқилади. Бунинг учун айланма активларнинг айланиш тезлигини ошириш, операцион, ишлаб чиқариш ва молиявий циклларни қисқартириш резервлари излаб топилади. Аммо, бу тадбирлар айланма активларга бўлган эҳтиёжни тўлиқва ўз вақтида

қондиришга тўсиқ бўлмаслиги ва улардан фойдаланиш самарадорлигини пасайтириб юбормаслиги лозим. Айланма активларни бошқариш сиёсатини ишлаб чиқишда уларнинг ликвидлик даражаси ва айланиш тезлиги ҳам ўрганиб чиқилади. Бунинг учун айланма активларнинг тўловга қобиллигини (ликвидлигини) ифодаловчи коэффицентлар – жорий ликвидлик, тезкор ликвидлик ва абсолют ликвидлик коэффицентларидан фойдаланилади. Гарчи келгуси давр харажатлари ва даргумон дебиторлик қарзларидан ташқари барча айланма активларнинг ликвидлик даражаси юқори бўлсада, уларнинг умумий ликвидлик даражаси корхонанинг муддати келган тўловлари бўйича зарурий тўлов қобилиятини таъминлаб бериши лозим. Бунинг учун айланма активлар таркибида пул маблағлари, товар-моддий захиралар ва дебитор қарзларнинг нисбатини белгилаб олиш талаб этилади. Айланма активларнинг айланиш тезлиги ва айланиш давомийлиги коэффицентларини таҳлил этиш ҳам уларнинг ликвидлигини белгилашда муҳим ҳисобланади. Таҳлил давомида жами айланма активлар айланишининг, операцион, ишлаб чиқариш ва молиявий циклларнинг давомийлиги таҳлил қилинади, уларга таъсир этувчи асосий омиллар таъсири ўрганилади. Айланма активларнинг рентабеллигини белгилаб берувчи муҳим жиҳатларни таҳлил қилишга алоҳида эътибор бериш лозим. Таҳлил жараёнида айланма активларнинг рентабеллиги коэффицентлари ҳамда Дьюпон моделидан фойдаланиш мумкин: аа мс аа КА Р Р   Бу ерда: Р аа – айланма активлар рентабеллиги; Р мс – маҳсулот сотиш рентабеллиги (операцион фойданинг маҳсулот сотиш ҳажмига нисбати); КА аа – айланма активларнинг айланиш тезлиги коэффиценти (сотилган маҳсулот қийматининг айланма активлар қийматига нисбати).

Узоқ муддатли активлар сингари айланма активлар ҳам улардан ишлаб чиқариш-тижорат фаолиятида фойдаланиш жараёнида фойдани шакллантиришда иштирок этиши лозим. Шу билан бирга айланма активларнинг айрим турлари (қисқа муддатли молиявий қуйилмалар) корхонага тўғридан тўғри фоизлар ёки дивидендлар кўринишидаги даромадни келтириши мумкин. Бу ҳолат пул маблағларининг эҳтиёждан ортиқ қисмини ўз вақтида юқори даромад келтирувчи қисқа муддатли молиявий қуйилмаларга йўналтириш самарали эканлигини кўрсатади. Айланма активлардан фойдаланиш билан боғлиқ йўқотишлар ва нобудгарчиликларни камайтириш улардан самарали фойдаланиш имкониятларини оширади. Айланма активларнинг барчаси у ёки бу даражада йўқотишлар билан боғлиқ таваккалчилик элементларига эга. Масалан, пул маблағлари инфляция билан боғлиқ, қисқа муддатли молиявий қуйилмалар қимматли қоғозлар бозоридаги ноқулай бозор конъюктураси билан боғлиқ, дебиторлик қарзлари ундирилмаслик хавфи ва инфляция билан боғлиқ, товар-моддий захиралар табиий камайиш билан боғлиқ йўқотишларга мойил. Шунинг учун уларни бошқариш сиёсати йўқотишларни минималлаштиришга йўналтирилган бўлиши лозим. Айланма активларни молиялаштириш манбаларни таҳлил қилиш ва уларни мақсадга мувофиқ нисбатларини танлаш корхона умумий молиявий стратегиясининг бир қисми бўлиб, у биринчи навбатда айланма активларнинг йил давомида узлуксиз таъминотини йўлга қўйиш ва айланиш тезлигини оширишга ҳамда уларнинг ликвидлигини оширишга йўналтирилган бўлиши лозим. Товар-моддий заҳираларни бошқариш

Ў збекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг 4-сон «Товар-моддий заҳиралар» миллий стандарти талабларига кўра товар-моддий заҳиралар (ТМЗ) таркибига қуйидагилар киритилади: 1. Хом ашё, харид қилинадиган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи буюмлар, ёқилғи, идишлар, эҳтиёт қисмлар, инвентарь ва хўжалик анжомлари (арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар), ишлаб чиқариш жараёнида ёки ишларни бажариш ва хизматлар кўрсатишда фойдаланиш учун мўлжалланган бошқа материаллар захиралари. Инвентарь ва хўжалик анжомлари таркибига қуйидаги мезонлардан бирига жавоб берадиган мол-мулк киритилади: а) хизмат муддати бир йилдан ошмайдиган; б) қиймати бир бирлик (комплект) учун хизмат муддатидан қатъий назар, Ўзбекистон Республикасида белгиланган (харид қилиш пайтида) энг кам иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда бўлган буюмлар. Корхона раҳбари ҳисобот йилига инвентарь ва хўжалик анжомлари таркибида ҳисобга олиш учун буюмлар қийматининг бундан паст чегарасини белгилаш ҳуқуқига эга. Қуйидагилар хизмат муддати ва қийматидан қатъи назар инвентарь ва хўжалик анжомлари таркибига киритилади: а) махсус асбоблар ва мосламалар (муайян буюмларни туркумли ва оммавий ишлаб чиқариш ёки якка тартибдаги буюртмани тайёрлаш учун мўлжалланган мақсадли вазифадаги асбоблар ва мосламалар); б) махсус ва санитария кийимлари, махсус пойабзал; в) кўрпа-тўшаклар; г) ёзув-чизув анжомлари (калькуляторлар, стол устига қўйиладиган асбоблар ва ҳоказо); д) ошхона инвентари, шунингдек сочиқ-дастурхонлар; е) уларни барпо этиш қурилиш-монтаж ишларининг таннархига киритиладиган вақтинчалик (титулда бўлмаган) иншоотлар, мосламалар ва қурилмалар;

ж) фойдаланиш муддати бир йилдан кам бўлган алмаштириладиган ускуналар; 2. Тугалланмаган ишлаб чиқариш, ишлар ва хизматлар. 3. Хўжалик юритувчи субъектнинг кундалик фаолиятида сотиш учун мўлжалланган тайёр маҳсулотлар ва товарлар. Товар-моддий заҳиралар белгиланган таннархдан ёки сотишнинг соф қийматидан энг кам баҳо бўйича баҳоланади. Қорамоллар ва қишлоқ хўжалик товарларининг ишлаб чиқариш заҳиралари, уларни ишлаб чиқариш тармоқдаги ўзига хосликларга кўра сотишнинг соф қиймати бўйича баҳоланади. Товар-моддий заҳираларнинг таннархи барча сотиб олиш харажатларини ва товар-моддий заҳираларни манзилига етказиб бериш ва тегишли ҳолатга келтириш билан боғлиқ бўлган транспорт-тайёрлов харажатларини ўз ичига олади. Товар-моддий заҳираларни сотиб олиш харажатлари сотиб олиш қийматини, импорт божлари ва йиғимларни, маҳсулотни сертификация қилиш харажатларини, таъминот, воситачи ташкилотларга тўланган комиссион тўловларни, солиқларни (кейинчалик ҳисоб-китоб тарзида, масалан, қўшилган қиймат солиғи тарзида қайтадан оладиган корхоналардан ташқари), шунингдек транспорт-тайёрлов харажатлари, хизмат ва заҳираларни сотиб олиш билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа харажатларни ўз ичига олади. Савдо дисконтлари, чегирмалари ва шунга ўхшаш бошқа чегирмалар товар-моддий заҳираларни сотиб олиш харажатларини белгилаш чоғида ҳисобга олинади. Маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархини ҳисобга олиш усуллари маҳсулот ишлаб чиқариш турига, хилига боғлиқдир. Меъёрий, буюртмали, қайтадан ҳисобга олиш - асосий ҳисобга олиш усулларидир. Ҳисобга олишнинг меъёрий усули белгиланган меъёрлар бўйича хом ашё ва материаллардан фойдаланишни, иш ҳақи, иқтисодий ва ишлаб чиқариш қуввати бўйича меъёрлар кўзда тутилади. Меъёрлар вақти-вақти

билан таҳлил қилиб турилади ва зарур ҳолларда жорий шартларга мувофиқ қайтадан кўриб чиқилади. Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг Миллий стандартлари талабларига кўра (4-сон БХМС, 16-17 бандлар) одатда тенг бўлмайдиган товар-моддий заҳираларнинг, шунингдек алоҳида лойиҳалар учун тайёрланган ва ажратилган товарлар ва хизматларнинг бирлиги қиймати уларнинг аниқ ўз қийматини алоҳида тарзда белгилашдан фойдаланиш йўли билан ҳисобланиши керак. Бундан ташқари, товар-моддий заҳираларнинг қиймати асосан ФИФО усулидан ёки ўртача ўлчанадиган қиймат формуласидан (AVECO) фойдаланиш орқали белгиланиши керак. Жаҳон амалиётида ТМЗ қийматини ҳисоблашнинг турли усуллари учрайди. Шулардан бири ТМЗ қийматини таннархи бўйича ҳисобга олишдир. Йил давомида кўп товарларнинг баҳолари ўзгариб туради. Бир хил турдаги товар моддий ашёлар турли хил баҳоларда сотиб олиниши мумкин. Кўпинча товар-моддий захираларни харид этиш ёки сотиш чоғида уларнинг қайси бир партияси сотилган маҳсулот таркибига кирганини ва қайси бирлари моддий захиралар таркибида омборда қолганини аниқлаш қийин. Шунинг учун тайёр маҳсулот таркибига кирган моддий захираларнинг жисмоний ҳаракати ўрнига қиймат шаклидаги ҳаракати ҳисобга олинади. Товар-моддий захиралар қийматини баҳолашда улар қийматининг турлича ҳаракатланишига асосланган қуйидаги усулларидан фойдаланиш мумкин: 1. Ёппасига аниқлаш усули. 2. Ўртача ўлчанадиган қиймат (AVECO) усули. 3. Дастлабки харидлар бўйича аниқлаш ( FIFO ) усули. 4. Охирги харидлар бўйича аниқлаш ( LIFO ) усули. 1. Ёппасига аниқлаш усули тайёр маҳсулот таркибига кирган ТМЗ қиймати ва сотилган маҳсулотларни ҳар бир гуруҳи бўйича аниқ ҳисобга олиш имкони мавжуд бўлганда қўлланилади. Гарчи ёппасига аниқлаш усули ҳар бир ТМЗ элементлари ҳаракатини аниқ ҳисоблашга имкон берсада,

амалиётда уни қўллаш қийинлиги ва катта ҳажмдаги ТМЗ ҳаракати содир бўладиган корхоналарда ортиқча ҳисоб-китобларга олиб келиши натижасида ундан кам фойдаланилади. 2. Ўртача ўлчанадиган қиймат ( average - cost method - AVECO) усули бўйича ҳар бир бирликнинг қиймати давр бошида ўхшаш бирликларнинг ўртача ўлчанадиган қийматидан ва давр мобайнида сотиб олинган ва ишлаб чиқарилган ўхшаш бирликлар қийматидан белгиланади. Ўртача ўлчанадиган қиймат омбордаги жами ТМЗ қийматини уларнинг сонига (миқдорига) бўлиш орқали ҳисоблаб топилади. Натижада ҳисобот даври охирига омбордаги мавжуд ТМЗ бир бирлигининг ўртача тортилган қийматига эга бўламиз. Ўртача ўлчанадиган қиймат усули ҳисобот даврида харид қилинган барча ТМЗ баҳоларини акс эттириши туфайли баҳоларнинг ўсиши ёки пасайиши оқибатларини қисман бўлсада текислашга имкон беради. 3. Дастлабки харидлар бўйича аниқлаш ( first - in , first out method - FIFO ) усулидан шу нарса келиб чиқадики, дастлаб харид қилинган товар- моддий захиралар биринчи бўлиб сотиладиган товарлар таннархига, давр охирида харид қилинган товар-моддий заҳиралар эса охирида сотиладиган товарлар таннархига олиб борилиши лозим. Давр охирида омборда қолган ТМЗ қиймати охирги харидлардан, ишлаб чиқаришга берилган ТМЗ қиймати эса биринчи харидлардан амалга оширилади. Буни қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз. Бу усулда омборда қолган захиралар (220 дона) охирги харидлардан, яъни 26 октябрда харид этилган 150 дона ва 20 октябрда харид этилган 70 дона товар-моддий захиралар сифатида эътироф этилади. Ишлаб чиқаришга эса дастлаб харид этилган товар-моддий захиралар қиймати берилади. FIFO усулининг афзаллиги шундаки, ишлаб чиқаришга нисбатан арзон нархларда харид этилган дастлабки моддий захиралар берилиши сабабли тайёр маҳсулот таннархи пасайиб, фойда ошишига олиб келади. Бу эса

нархларнинг тўхтовсиз ўсиши шароитларида корхонага нисбатан юқори фойда даражасини таъминлашга ёрдам беради. 4. Охирги харидлар бўйича аниқлаш ( last - in , first - out method - LIFO ) усулида охирги харид этилган товар-моддий захиралар қиймати ишлаб чиқаришга биринчи бўлиб берилишига, дастлаб харид этилганлари эса омбордаги ТМЗ қолдиғини ташкил этиши қоидасига асосланган. LIFO усулида сотиладиган маҳсулот таннархида нисбатан юқорироқ нархларда харид этилган охирги товар-моддий захираларнинг акс этиши, маҳсулот таннархини ошириб фойдани камайтиради. Албатта, охирги харидларнинг биринчи бўлиб сотиладиган маҳсулот таннархига олиб борилиши ТМЗнинг реал ҳаракатига мос эмас. Одатда биринчи харид этилган ТМЗ биринчи бўлиб ишлаб чиқаришга берилиши ва биринчи бўлиб сотиладиган маҳсулот таннархида акс этиши лозим. Аммо, бу усул тарафдолари ҳақиқий фойда даражасини фақатгина охирги харид этилган ТМЗ таннархини жорий сотиш баҳолари билан таққослаш орқалигина топиш мумкин деб ҳисоблайдилар. Юқори инфляция шароитларида таннарх билан баҳонинг мос келиши фойданинг энг кам даражасини таъминлашга, дефляция шароитларида эса фойданинг энг кўп даражасини таъминлашга ва иқтисодий ривожланиш циклининг оқибатларини текислашга ёрдам беради. Товар-моддий захираларни бошқаришнинг муҳимлиги уларнинг корхона фойдасига жиддий таъсир кўрсатишидадир. Чунки: Биринчидан , товар-моддий захиралар ҳажмининг ошиб кетиши активлар айланиши тезлигини сусайтиради; Иккинчидан , уларни сақлаш билан боғлиқ операцион харажатларнинг мавжудлиги корхона фойдасини камайишига сабаб бўлади. Товар-моддий захираларни бошқариш сиёсатини ишлаб чиқиш маълум бир кетма-кетликда амалга ошириладиган қуйидаги тадбирлар йиғиндисидан иборат:

$1. Ўтган ҳисобот даврларидаги товар-моддий захираларни таҳлил қилиш. Бундай таҳлилнинг асосий вазифаси ўтган даврларда ишлаб чиқаришнинг товар-моддий захиралар билан таъминланганлиги даражасини ва улардан фойдаланиш самарадорлигини аниқлашдан иборат. Бунда: - ТМЗ умумий суммасининг ўсиш суръатлари динамикаси; - жами айланма активлар таркибидаги унинг салмоғи; - асосий турлари ва гуруҳлари бўйича ТМЗ таркиби; - ТМЗ ҳажмидаги мавсумий ўзгаришлар; - товар-моддий захираларнинг айланиши ва ўртача сақланиш давомийлиги кўрсаткичлари; - ТМЗни сақлаш бўйича жорий харажатлар таркиби таҳлил этилади. 2. Товар-моддий захираларни шакллантириш мақсадларини аниқлаш. Айланма активлар таркибида акс этувчи товар-моддий захиралар қуйидаги мақсадларда шакллантирилади: а) ишлаб чиқаришнинг жорий моддий эҳтиёжларини қондириш (жорий хом ашё ва материаллар захиралари); б) маҳсулот сотиш эҳтиёжларини қондириш (жорий тайёр маҳсулотлар захиралари); в) келгуси даврда хўжалик фаолиятининг узлуксизлигини таъминлаш учун мавсумий захираларнинг жамғарилиши. Товар-моддий захираларни бошқариш сиёсатини шакллантиришда уларнинг ҳар бири хусусиятлари ва талабларини эътиборга олмоқ лозим. 3. Жорий захиралар асосий гуруҳларининг ҳажмини оптималлаштириш. Товар-моддий захиралар асосий гуруҳлари сифатида ишлаб чиқариш захиралари (хом ашё, материаллар ва яримфабрикатлар) ва тайёр маҳсулот захиралари ҳисобга олинади. Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги$ $конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг узоқ муддатли активларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг мажбуриятларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг хусусий капиталини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг пул оқимларини бошқариш