Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг узоқ муддатли активларини бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг узоқ муддатли активларини бошқариш Режа: 1. Корхона активларининг иқтисодий моҳияти, хусусиятлари ва туркумланиши. 2. Корхона активларини шакллантириш тамойиллари ва манбалари. 3. Активларга бўлган талабни аниқлаш ва режалаштириш. 4. Корхона активларини баҳолаш усуллари . 5. Корхонанинг узоқ муддатли активлари таркиби ва уларни бошқариш хусусиятлари. 6. Асосий воситаларни баҳолаш ва амортизациясини ҳисоблаш.

Корхона активларининг иқтисодий моҳияти, хусусиятлари ва туркумланиши Активлар - хўжалик субъектининг қиймат баҳосига эга бўлган моддий ва номоддий мулкидир. Унинг таркибига, шу жумладан, пул маблағлари ва дебиторлик қарзлари ҳам киритилади. Активлар: - товар-моддий заҳиралар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишда алоҳида ёки бошқа активлар билан биргаликда фойдаланилиши; - бошқа активларга алмаштирилиши; - мажбуриятларни бажариш учун фойдаланилиши; - корхона мулкдорлари ўртасида тақсимланиши мумкин. Активлар бинолар, иншоотлар ва ускуналар сингари жисмоний шаклга эга. Бироқ, жисмоний шакл активнинг мавжуд бўлиши учун зарур эмас. Масалан, агар хўжалик юритувчи субъект келгусида улардан фойдаланишдан иқтисодий фойда олишни кутаётган бўлса патентлар ва муаллифлик ҳуқуқлари каби номоддий мулк ҳуқуқлари ҳам активлардир. Корхона активлари бир қатор хусусиятларига кўра туркумланади (21- чизма): Амал қилиш шакли бўйича: - моддий активлар; - номоддий активлар; - молиявий активлар туркумланади. Моддий активлар корхонанинг буюмлашган кўринишдаги активларини ўз ичига олиб, унинг таркибига қуйидагилар киради: - асосий воситалар; - тугалланмаган капитал қуйилмалар; - ўрнатиладиган асбоб-ускуналар; - ишлаб чиқариш захиралари ва яримфабрикатлар; - тугалланмаган ишлаб чиқариш;

- тайёр маҳсулот, товарлар ва бошқа моддий активлар. Номоддий активлар - моддий кўринишга ва шаклга эга бўлмаган бироқ ишлаб чиқариш жараёнида бир йилдан ортиқ муддатда ишлатиладиган, ҳисобда бошланғич бахосига эга бўлган ва ишлаб чиқариш жараёнида эскириб борадиган активларга айтилади. Уларга панент, лицензия, савдо маркаси, товар белгилари ва саноат намуналари, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари, дастурий таъминот, франчайз, ташкилий харажатлар ва бошқалар киради. Молиявий активлар корхона эгалигида бўлган қуйидаги молиявий инструментлардан ташкил топади: - миллий валютадаги пул маблағлари; - хорижий валютадаги пул маблағлари; - барча шаклдаги дебитор қарзлар; - қисқа муддатли молиявий қуйилмалар; - узоқ муддатли молиявий қуйилмалар. Хўжалик жараёнида қатнашиш хусусияти ва айланиш давомийлигига кўра: - узоқ муддатли активлар; - жорий (қисқа муддатли) активлар фарқ қилади.

21-чизма. Корхона активларининг операцион айланиш давомийлиги бўйича туркумланиши 3. Хизмат кўрсатувчи фаолият турига кўра: - операцион активлар; - инвестицион активлар фарқ қилади. Операцион активлар корхонанинг операцион фойда олиш мақсадида амалга ошириладиган ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятида (операцион фаолиятда) бевосита иштирок этувчи мол-мулки қийматини акс эттиради. Унинг таркибига: - ишлаб чиқаришга тааллуқли асосий воситалар; КОРХОНА АКТИВЛАРИ Узоқ муддатли активлар Жорий активлар Асосий воситалар Узо қ муддатли дебиторлик қ арзларУзо қ мудддатли ижарага олинган асосий воситалар Номоддий активлар Капитал қ уйилмалар Узо қ муддатли молиявий инвестициялар Ишлаб чи қ ариш захиралари Тайёр махсулот ва омбордаги товарларТуталланмаган ишлаб чи қ ариш Пул мабла ғ лари Қ ис қ а муддатли молиявий қ уйилмалар Келгуси давр харажатлариҚиска муддатли дебиторлик қарзлар

- операцион фаолиятга тааллуқли номоддий активлар; - айланма операцион активлар қиймати (қисқа муддатли молиявий қуйилмалар суммасидан ташқари) киритилади. Инвестицион активлар корхонанинг инвестицион фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ мулкий қийматликларидан ташкил топади. Унинг таркибига: - тугалланмаган капитал қуйилмалар; - ўрнатиладиган асбоб-ускуналар; - узоқ муддатли молиявий қуйилмалар; - қисқа муддатли молиявий қуйилмалар киритилади. 4. Активларни шакллантиришнинг молиявий манбаларига кўра: - ялпи активлар; - соф активлар ҳисобга олинади. Ялпи активлар корхонанинг ўз маблағлари ва қарз мажбуриятлари эвазига ҳосил қилинган барча мол-мулки қийматини акс эттиради. Соф активлар фақатгина корхонанинг ўз маблағлари ҳисобига шакллантирилган мол-мулки қийматидан ташкил топади. Соф активлар қиймати қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Бу ерда: СА – соф активлар қиймати; ЖА бк – жами активларнинг баланс қиймати; М – корхонанинг жами мажбуриятлари қиймати. 5. Активларга эгалик хусусиятига кўра корхонанинг: - ўз активлари; - ижарага олинган активлари мавжуд бўлади. Корхонанинг ўз активларига доимий равишда унинг эгалигида бўлган ва баланси таркибида акс этадиган мол-мулки ҳисобга олинади. Ижарага олинган активлар ижара (лизинг) шартномаси асосида вақтинчалик корхона тасарруфида бўлган активлардан ташкил топади.

6. Ликвидлик даражасига кўра активларни қуйидаги категорияларга бўлиш қабул қилинган: - абсолют ликвидликка эга активлар; - юқори ликвидликка эга активлар; - ўртача ликвидликка эга активлар; - паст ликвидликка эга активлар; - ноликвид активлар. Корхона активларини шакллантириш тамойиллари ва манбалари Қишлоқ хўжалиги корхоналари активларини шакллантириш унинг ҳаётийлик даври ривожланишининг уч асосий босқичлари билан боғлиқ ҳолда қаралади: 1. Янги корхонани ташкил этиш. Бу активларни шакллантиришнинг энг масъулиятли босқичларидан (дастлабки шакллантириш) бири ҳисобланади. Бу босқичда яратиладиган активлар корхонанинг дастлабки сармояга бўлган эҳтиёжини, фойдани шакллантириш шароитларини, активларни айланиш тезлигини ва уларнинг ликвидлиги даражасини белгилаб беради. 2. Фаолият кўрсатаётган корхонани кенгайтириш, таъмирлаш ва модернизациялаш. Корхона активларининг таркибини кенгайтириш ва янгилаш, уни ривожлантириш стратегиясидан келиб чиқиб ва бунда инвестицион ресурсларни шакллантиришнинг мавжуд имкониятлардан фойдаланишни кўзлаб амалга оширилади. 3. Фаолиятдаги корхонанинг янги таркибий бўлинмаларини (бўлинмалар, филиаллар, шўъба корхоналарни) шакллантириш. Корхонанинг янги бўлинмаларини, филиалларини ёки шўъба корхоналарни ташкил этиш жараёнида уларнинг фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган активлар мажмуаси сотиб олинади.

1. Операцион фаолиятни яқин келажакда ривожлантириш истиқболларини ҳисобга олиш. Корхонани дастлабки ташкил этиш чоғида активларни шакллантириш сиёсати биринчи навбатда операцион фаолиятни ривожлантириш вазифаларига мос келиши лозим. Шуни эътиборга олиш лозимки, агар корхона «бозордаги бўшлиқ»ни тўғри аниқлаб, уни эгаллашга муваффақ бўлса, фаолиятнинг дастлабки босқичларида операцион фаолият ҳажми тез суръатлар билан ўсиб боради. 2. Меъёрланадиган активлар таркиби ва ҳажмининг маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш миқдорига мос келишини таъминлаш. Бундай нисбат активларнинг алоҳида турларига бўлган эҳтиёжни аниқлаш орқали янги корхонани ташкил этишнинг бизнес-режасида ўз аксини топмоғи лозим. 22-чизма. Корхона активларини шакллантириш тамойиллари 3. Активлар таркибини хўжалик фаолиятининг самарадорлиги мезонларига кўра мувофиқлаштиришни таъминлаш. Корхона2. Меъёрланадиган активлар таркиби ва ҳажмининг маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмига мос келишини таъминлаш 4. Активлардан фойдаланиш жараёнида уларнинг айланиш тезлигини ошириш шароитларини яратиш1. Операцион фаолиятни яқин келажакда ривожлантириш истиқболларини ҳисобга олиш 3. Активлар таркибини х ў жалик фаолиятининг самарадорлиги мезонларига к ў ра мувофи қ лаштиришни таъминлаш 5. Корхонанинг бозор ба ҳ осини ў стиришга имкон яратувчи активларнинг замоновий турларини танлашКОРХОНА АКТИВЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

активларининг таркибини мувофиқлаштириш бир томондан уларнинг ҳар бир туридан тўлиқ фойдаланиш самарадорлигини оширишга йўналтирилган бўлса, иккинчи томондан уларнинг фойдани шакллантиришдаги ялпи салоҳиятини юксалтиришга қаратилган бўлади. Бу тамойил уч босқичда амалга оширилади: Биринчи босқичда операцион фаолиятда иштирок этувчи узоқ муддатли ва айланма активлар жами ҳажмининг нисбатлари мувофиқлаштирилади. Иккинчи босқичда узоқ муддатли активларнинг актив ва пассив қисмлари нисбатлари мувофиқлаштирилади. Узоқ муддатли активларнинг актив қисмига ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнига бевосита иштирок этадиган машиналар, асбоб-ускуналар ва механизмлар, маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар, транспорт воситалари ва бошқалар киритилади. Пассив қисмга бино-иншоотлар, операцион фаолиятни бошқариш жараёнида қатнашадиган машина ва ускуналар, операцион фаолиятга хизмат қилувчи номоддий активлар киритилади. Учинчи босқичда айланма активларнинг асосий уч шакли – товар- моддий захиралар қиймати, дебиторлик қарзлари суммаси ва пул маблағлари суммаси нисбатлари мувофиқлаштирилади. Узоқ муддатли ва жорий активлар таркибини мувофиқлаштиришда қишлоқ хўжалигининг ўзига хос бўлган табиий шароитлари ва операцион циклнинг давомийлигига ҳам эътибор бериш лозим. Масалан, қишлоқ хўжалигида операцион цикл 9 ойгача давом этади ва бу ҳолат товар-моддий захиралар ҳамда тугалланмаган ишлаб чиқариш жараёнини айланиш тезлигига ва пул маблағлари оқимига, шунингдек корхонанинг тўловга қобиллигини таъминлашга катта салбий таъсир ўтказади. 4. Активлардан фойдаланиш жараёнида уларнинг айланиш тезлигини ошириш шароитларини яратиш. Бу тамойилнинг муҳимлиги шундаки, корхона активларининг айланиш тезлиги операцион фойдани шакллантириш жараёнига бевосита таъсир кўрсатади.

Корхона активлари айланиши тезлашувининг шу активлар иштирокида шаклланадиган операцион фойда миқдорининг пропорционал ўсишига олиб келишади. Буни Дюпон модели орқали ифодалаш мумкин:оа мс а КА Р Р   Бу ерда: Р а – активлар рентабеллиги (операцион фойда суммасининг операцион активлар қийматига нисбати); Р мс – маҳсулот сотиш рентабеллиги (операцион фойданинг маҳсулот сотиш ҳажмига нисбати); КА оа – операцион активларнинг айланиш тезлиги коэффиценти (сотилган маҳсулот қийматининг операцион активлар қийматига нисбати). 5 . Корхонанинг бозор баҳосини ўстиришга имкон яратувчи активларнинг замоновий турларини танлаш. Замонавий ишлаб чиқариш воситалари ва молиявий бозорлар корхона активларини шакллантиришнинг бир қатор муқобил вариантларини таклиф этади. Вариантлардан қайси бирини танлашда активларнинг фан-техника тараққиёти талабларига жавоб бера олишига, унумдорлигига, сифати ва истиқболда фойдаланиш имкониятларига, кўп вазифаларни бажара олишига ва корхонанинг бозор қийматини оширишиш имкониятларига эътибор қаратиш лозим. Корхона активларига бўлган талабни аниқлаш ва режалаштириш Корхона активларини бошқариш тизимида активларга бўлган талабни аниқлаш ва талаб этиладиган активлар миқдори ҳамда таркибини тўғри режалаштириш муҳим аҳамият касб этади. Корхонани дастлабки ташкил этиш босқичида унинг активларга бўлган талабини ҳисоблашда активларнинг асосан қуйидаги турлари ҳисобга олинади: - асосий воситалар; - номоддий активлар;

- ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш учун зарур бўлган товар- моддий ашёлар захиралари; - пул маблағлари; - активларнинг бошқа турлари. Асосий воситаларга бўлган талабни аниқлаш уларнинг алоҳида гуруҳлари бўйича амалга оширилади: а) ер майдонлари; б) ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари; в) ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган машина ва асбоб- ускуналар; г) операцион фаолиятни бошқариш жараёнида фойдаланиладиган бинолар, машина ва ускуналар; д) транспорт воситалари; е) ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар; ё) кўп йиллик дарахтзорлар ва бошқалар. Биринчи босқичда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш учун ҳамда корхонанинг бино-иншоотларини жойлаштириш учун зарур бўладиган ер ҳажмига талаб аниқланади. Ер ҳажмини аниқлашда корхона жойлашган ҳудуднинг рельефи, табиий шарт-шароитлар, сув билан таъминланганлик даражаси, ҳудуддаги меҳнат ресурслари зичлиги, корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳияти, техника билан таъминланганлик ва корхона муассисларининг молиявий маблағлари ҳисобга олиниши лозим. Иккинчи босқичда ишлаб чиқариш технологик жараёнларида иштирок этадиган машина ва ускуналар, техника воситаларига бўлган талаб аниқланади. Бунинг учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:му му муб р му УК У К МХ Т    Бу ерда: Т му – машина-ускуналарнинг муайян турига бўлган талабни қондириш учун зарур маблағлар қиймати;

МХ р – ушбу машина-ускуналардан фойдаланиб ишлаб чиқарилиши режалаштирилган маҳсулот ҳажми; К муб - машина-ускуналар муайян турининг бирлиги қиймати; У му – машина-ускуналар муайян турининг иш унумдорлиги; УК му – машина-ускуналар муайян турини ўрнатиш (монтаж) қиймати. Учинчи босқичда операцион фаолиятни бошқариш жараёнида иштирок этадиган машина ва ускуналарга (техника воситалари, мебель ва офис жиҳозлари, компьютер жиҳозлари ва ҳисоблаш техникалари, алоқа воситалари ва бошқ.) бўлган талаб аниқланади. Тўртинчи босқичда бевосита ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этадиган бино ва иншоотлар, узатувчи қурилмалар ҳамда бошқарув аппаратини жойлаштириш учун биноларга бўлган талаб аниқланади. Бешинчи босқичда асосий подани ташкил этиш учун ишчи ва маҳсулдор ҳайвонларга ҳамда кўп йиллик дарахтзорларга бўлган талаб аниқланади. Номоддий активларга бўлган талаб операцион фаолиятни амалга ошириш технологиясидан келиб чиқиб аниқланади. Товар-моддий захираларга бўлган талабни аниқлашда уларнинг қуйидаги турлари бўйича гуруҳларга ажратиш мақсадга мувофиқ: а) хом ашё ва материаллар; б) ўстиришдаги ва боқувдаги ҳайвонлар; б) тайёр маҳсулот. Хом ашё ва материал захиралари ҳар бир турига сарфланадиган капиталга бўлган талабни аниқлашда уларни бир кунлик ишлатиш сарфларини кунларда ифодаланган захиралар меъёрига кўпайтириш талаб қилинади. Хом ашё ва материаллар захиралари меъёрларини яратишда қишлоқ хўжалигининг мавсумий хусусиятларини эътибордан қочирмаслик лозим. Чунки, қишлоқ хўжалигида хом ашё ва материалларга бўлган талаб экинларни экиш ва парваришлаш жараёнининг энг тиғиз даврларида (ерларни ҳайдаш ва экишга тайёрлаш, экиш мавсуми, ҳосилни парваришлаш ва йиғиб олиш даври) кўпаяди.

Чорвачилик тармоғида ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнлари нисбатан бир меъёрдалиги билан фарқ қилади. Бу ҳолат чорва молларини озуқлантириш тизими талабларига кўра озуқа ва ем-хашак захиралари бўлишини талаб этади. Баҳор, ёз ва эрта куз фаслларида ўстирувдаги ёш ва асосий подадаги чорва моллари далаларда ҳайдаб боқилиши туфайли ем-хашакка талаб табиий йўл билан қондирилади. Аммо, бу фаслларда қиш ойлари учун ем- хашак жамғариш талаб этилади ва ем-хашак захираларига бўлган талабни ҳисоблашда буни эътиборга олиш лозим. Шу билан бирга боқувдаги чорва моллари учун ем-хашак захиралари йил фасллари бўйича нисбатан бир маромда бўлишига ҳам эътибор бериш лозим бўлади Чорвачилик тармоғида ўсимликчилик тармоғида яратилган маҳсулотларнинг бир қисми ем-хашак ва озуқа сифатида ишлатилади. Ўстирувдаги ва боқувдаги ҳайвонларга бўлган талаб меъёрини аниқлашда корхонанинг чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмига, ёш ва боқувдаги чорва молларини озуқа ҳамда ем-хашак билан таъминлаш имкониятларига, асосий подани янгилаб туриш ва тўлдириш учун зарур бўладиган ёш ҳайвонлар салмоғига, пода айланмасида асосий подадаги чорва молларини йиллик брак қилиш меъёрларига, боқувдаги чорва молларини сақлаш ва семиртириш муддатларига эътибор берилади. Корхонанинг пул маблағларига бўлган талабини аниқлашда: - корхона ишчи ва ходимларига меҳнат ҳақи тўлаш бўйича пул маблағлари сарфи; - четдан хом ашё ва материаллар харид этиш бўйича пул маблағлари сарфи; - хизмат кўрсатувчи корхоналарга тўлаш бўйича пул маблағлари сарфи; - ижара ҳақи, суғурта тўловлари, алоқа ва коммунал хизматлар учун тўловларга пул маблағлари сарфи; - қисқа муддатли кредитлар, турли кредиторларга қарзлар, таъсисчиларга тўловлар бўйича пул маблағлари сарфи;

- келгуси давр харажатлари бўйича пул маблағлари сарфи; - бюджетга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича пул маблағлари сарфи ва бошқа сарфлар ҳисобга олиниши лозим. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг пул маблағларига бўлган талабини аниқлашда тармоқда активлар айланишининг жуда сустлигига алоҳида эътибор бериш лозим. Чунки, маҳсулот етиштиришга қилинадиган сарф- харажатлар даври деярли 6-8 ойлаб давом этсада, тайёр маҳсулотни сотиш даври фақатгина йилнинг охирларига, яъни 6-8 ойдан сўнг келади ва йил давомида корхона тўловлар учун пул маблағларига катта эҳтиёж сезади. Узоқ муддатли активларга бўлган талаб асосий воситаларга, номоддий активларга, тугалланмаган капитал қуйилмаларга, ўрнатиладиган асбоб- ускуналарга ва узоқ муддатли инвестицияларга бўлган талабларни жамлаш орқали аниқланади. Худди шунингдек, қисқа муддатли (жорий) активларга бўлган талаб пул маблағларига, товар-моддий захираларга, дебитор қарзларга ва бошқа айланма активларга бўлган талабларни жамлаш орқали аниқланади. 4. Корхона активларини баҳолаш усуллари Баҳолаш - активларнинг эътироф этиладиган ва молиявий ҳисоботларда пул ўлчовида қайд этиладиган усулдир. Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларига мувофиқ (БХМС-00, «Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос») молиявий ҳисоботларда активларни баҳолашнинг қуйидаги усулларидан фойдаланилади: 1. Баланс қиймати. 2. Бошланғич қиймат. 3. Жорий қиймат. 4. Сотиш қиймати. 5. Дисконтланган қиймат.

1. Бошланғич қиймат усулига кўра активлар сотиб олиниш вақтида томонларнинг ўзаро келишувига кўра белгиланган жорий қиймати бўйича акс эттирилиши лозим. 2. Жорий қиймат усулида активлар сотиб олиш чоғида тўланиши керак бўлган пул маблағлари суммаси бўйича ҳисоботда акс эттирилади. 3. Сотиш қиймати усулида активлар уларни сотишдан олиниши мумкин бўлган пул маблағлари суммаси бўйича акс эттирилади. 4. Дисконтланган қийматда активлар хўжалик юритувчи субъектнинг олдинги фаолияти давомида активларни кўпайтириши лозим бўлган бўлғуси пул маблағлари тушумининг дисконтланган қиймати бўлган жорий қиймат бўйича акс эттирилади. 5. Баланс қиймати ҳисобот санасида бухгалтерия балансида активларни акс эттириш қийматидир. Соф активларни баланс қиймати бўйича баҳолашнинг ҳақиқий акс эттириладиган қиймат ва қайта тиклаш қиймати турлари мавжуд: 1. Соф активларни ҳақиқий акс эттириладиган қиймати бўйича баҳолаш давлат корхоналарини хусусийлаштириш жараёнларида активларнинг бошланғич баҳосини аниқлаш ва аукционлар ўтказиш чоғида кенг қўлланилди. Уни қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин:бк бк бк бк бк бк бк бк М МА ТМЗ УА КК НА АВ СА        Бу ерда: СА бк – корхона соф активларининг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; АВ бк – асосий воситаларнинг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; НА бк – номоддий активларнинг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; КК бк – тугалланмаган капитал қуйилмаларнинг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; УА бк – ўрнатиладиган асбоб-ускуналарнинг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати;

ТМЗ бк – товар-моддий захираларнинг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; МА бк – молиявий активларнинг (узоқ ва қисқа муддатли молиявий инвестициялар, қимматли қоғозлар, узоқ ва қисқа муддатли дебиторлик қарзлари) балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати; М бк – корхона қисқа муддатли ва узоқ муддатли жами мажбуриятларининг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати. 2. Соф активларни қайта тиклаш қиймати бўйича баҳолаш усули баҳолаш даврида активларнинг қийматига (айниқса асосий воситалар, товар- моддий захиралар ва бошқ.) инфляция даражасидан келиб чиқиб тегишли тузатишлар киритишни назарда тутади. Соф активларни қайта тиклаш қиймати бўйича баҳолаш қуйидаги формула билан аниқланади:бк а бк тк М КБ А СА    Бу ерда: СА тк – соф активларнинг инфляция суръатлари ҳисобга олинган қайта тиклаш қиймати; А бк – жами активларнинг баланс қиймати; КБ а – инфляция суръати ҳисобга олинган ҳолда алоҳида турдаги активларни қайта баҳолаш натижалари; М бк – корхона қисқа муддатли ва узоқ муддатли жами мажбуриятларининг балансда ҳақиқий акс эттириладиган қиймати. Корхонанинг узоқ муддатли активлари таркиби ва уларни бошқариш хусусиятлари Узоқ муддатли активлар бўлимида асосий воситалар ва номоддий активлар қиймати, узоқ муддатли инвестициялар, ўрнатиладиган ускуналар, капитал қўйилмалар, узоқ муддатли дебиторлик қарзлари ва муддати кечиктирилган узоқ муддатли харажатлар суммалари ошкор қилиниши керак.

Узоқ муддатли активлар. Субъект фаолиятида узоқ муддатли асосда фойдаланиладиган активлар, жумладан субъектнинг мулки, бинолари ва ускуналари, моддий активлари, тараққиёт ва гудвиллга харажатлари. Инвестициялаш мақсадида сақлаб турилган ва ҳисобот кунидан бошлаб 12 ой давомида сотилиши мумкин бўлмаган активлар. Узоқ муддатли активлар қуйидаги ижобий хусусиятлар билан таснифланади: а) улар инфляция билан боғлиқ йўқотишлардан кам зарар кўради ва ундан яхши ҳимояланган; б) корхонанинг операцион фаолияти жараёнида улар тижорат таваккалчилиги билан боғлиқ йўқотишлардан камроқ зарар кўради; в) бу активлар товар бозорларидаги конъюктура ҳолатига мос равишда турли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни таъминлаб, фойдани ўстиришга шароит туғдиради; г) товар-моддий захираларни сақлаш орқали уларни йўқотишлардан ҳимоялашга имкон яратади; д) товар бозорлари конъюктурасида ижобий ўзгаришлар юз берганда улар операцион фаолиятни кенгайтириш резервларига эга. Шу билан бирга узоқ муддатли активларга хос бўлган бир қатор салбий хусусиятлар ҳам мавжуд: а) уларга хос бўлган маънавий эскириш таъсирида, ишлаб чиқариш жараёнидан чиқарилмасдан туриб ўз бозор қийматини йўқотиши ва замон талабларига мос келмай қолиши мумкин; б) бу активларни қисқа муддатли оралиқда оператив бошқариш самарадорлиги пастдир, бозор конъюктурасидага салбий ўзгаришлар таъсирида бу активларни тезда ўзгартириш ва янги маҳсулот ишлаб чиқаришга мослаштириш имкони чекланган; в) бу активларнинг кўп қисми паст ликвидли активлар сирасига киритилади ва зарур пайтларда корхона мажбуриятлари бўйича тўловлар учун пул маблағларига айлантириш тезлиги пастдир.

Уларга қуйидагилар киради: Асосий воситалар — ишлаб чиқариш жараёнида бир йилдан ортиқ муддатда ишлатиладиган, ҳар бир донасининг нархи сотиб олиш пайтида энг кам ойлик иш хақининг эллик бараваридан юқори бўлган, келгусида корхона иктисодий наф келтирадиган активлар киради. Ишлаб чикариш жараёнида улар аста секин эскириб борадилар. Асосий воситаларга ер, ерни ободонлаштириш, бино ва иншоатлар, асбоб ва ускуналар, хисоблаш техникаси, офис мебели, транспорт воситалари, ишчи ва махсулдор хайвонлар ва бошқалар киради. Номоддий активлар — моддий кўринишга ва шаклга эга бўлмаган бироқ ишлаб чиқариш жараёнида бир йилдан ортиқ муддатда ишлатиладиган, ҳисобда бошланғич бахосига эга бўлган ва ишлаб чиқариш жараёнида эскириб борадиган активларга айтилади. - ихтиролардан фойдаланиш учун олинадиган патент ҳуқуқи; - айрим турдаги фаолият турлари билан шуғулланиш ҳуқуқини қўлга киритиш учун олинадиган лицензиялар; - инновация предмети бўлган ишлаб чиқариш жараёнларида тўпланган тажрибаларнинг изоҳлари ёритилган ва техник ҳужжатлар кўринишида расмийлаштирилган, аммо патентлаштирилмаган техникавий, технологик, бошқарув, тижорат ва бошқа билимларнинг йиғиндиси ҳисобланадиган – «ноу-хау»; - яратилган саноат намуналари ва моделларидан фойдаланишга бўлган ҳуқуқ; - юридик шахснинг фирма номидан фойдаланиш ҳуқуқини берувчи савдо маркалари; - муайян ишлаб чиқарувчи товарларини бошқа шу турдаги товарлардан фарқлаш учун хизмат қиладиган ва ўрнатилган тартибда рўйхатдан ўтказилган товар белгилари – эмблемалар, чизмалар ёки тимсоллар; - компьютер дастурий таъминотидан фойдаланиш ҳуқуқи ;

- корхонанинг ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритиши; - корхонани ташкил этиш ва рўйхатдан ўтказиш даврида амалга оширилган ташкилий харажатлар; - бозорда юқори обрўга эга бўлган фирманинг савдо маркаси ёки ишлаб чиқариш технологиясидан фойдаланиш ҳуқуқини (лицензияни) сотиб олиш чоғида харидорнинг лицензия эгаси томонидан қатъий белгилаб берилган шартларга (маҳсулот ва хизматларни сотиш чоғида сифат стандартларига риоя этиш) сўзсиз риоя этишини кўзда тутувчи шартнома - франчайзинг; - санъат асарлари ва бошқа асарларга муаллифлик ҳуқуқи; - самарали ишлаб чиқариш ва бошқарув тизимини қўллаши натижасида тармоқ корхоналарига нисбатан юқори фойда оладиган корхонанинг баланс қиймати билан бозор қиймати ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобга олинадиган - гудвилл; - бошқа номоддий активлар. Капитал қуйилмалар — қурилиш ёки асосий воситалар ёки номодий активларни сотиб олиш ва уларни фойдаланишга топширишгача бўлган харажатлар суммасининг йиғиндисига тенгдир. Масалан, корхона қурилиш олиб бораётган бўлса, қурилиш билан боғлиқ барча харажатлар капитал қўйилмалар счетида акс эттирилади. Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар — фоиз ёки дивиденд кўринишда даромад олиш мақсадида узоқ вақт давомида ўзида сақлаб турадиган қарз ва улушли қимматли қоғозларни сотиб олишга айтилади. Узоқ муддатли дебиторлик қарзлар — бир йилдан ортиқ муддатга корхона олдида қарздор жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланади. Асосий фондлар ишлаб чиқаришга тааллуқли ва ноишлаб чиқаришга тааллуқли фондларга бўлинади. Ишлаб чиқаришга тааллуқли асосий фондлар маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида бевосита иштирок этади.

23-чизма Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш фондлари асосий ўринни эгаллайди. Унинг таркибига иморатлар, иншоотлар, ўтказувчи мосламалар, машина ва асбоб-ускуналар, транспорт воситалари, ускуналар (приборлар), маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар, кўп йиллик дарахтлар, ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари, шунингдек, ер унумдорлигини тубдан яхшилашга (ерларни қуритиш, суғориш тизимларини яратиш, шўрини ювиш ва бошқа мелиоратив тадбирларга) йўналтирилган капитал қуйилмалар киради. И моратлар ўсимликчилик тармоғида ғалла, сабзовот, полиз, мева ва бошқа маҳсулотларни сақлаш учун омборхоналардан, техника ва АСОСИЙ ФОНДЛАРНИНГ ТУРКУМЛАНИШИ ИШЛАБ ЧИ Қ АРИШ ФОНДЛАРИ НОИШЛАБ ЧИ Қ АРИШ ФОНДЛАРИ Қ ИШЛО Қ Х Ў ЖАЛИГИГА ТААЛЛУ Қ ЛИ ИМОРАТЛАР МАШИНА ВА АСБОБ-УСКУНАЛАР Ў ТКАЗУВЧИ МОСЛАМАЛАР ИНШООТЛАР ДАМ ОЛИШ ХОНАЛАРИ ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАРИ МА Ҳ СУЛДОР ВА ИШЧИ Ҳ АЙВОНЛАР К Ў П ЙИЛЛИК ДАРАХТЛАР Ҳ АММОМ ВА ДУШХОНАЛАР МАДАНИЙ-МАИШИЙ ОБЪЕКТЛАР ИШЛАБ ЧИ Қ АРИШ ВА Х Ў ЖАЛИК ИНВЕНТАРЛАРИ ЕРЛАРНИНГ Ҳ ОЛАТИНИ ЯХШИЛАШГА САРФ ЭТИЛГАН КАПИТАЛ Қ УЙИЛМАЛАР Қ ИШЛО Қ Х Ў ЖАЛИГИГА ТААЛЛУ Қ ЛИ Б Ў ЛМАГАН САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИ ХАРАКТЕРИДАГИ САВДО ВА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ХАРАКТЕРИДАГИ

машиналарни сақлаш учун гаражлардан иборат бўлади. Чорвачиликда унга молхоналар, зоотехник ва ветеринария лабораториялари, ем-хашакни сақлаш омборлари ва бошқалар киради. Иншооатлар – техникавий вазифаларни бажаришга хизмат қилади. Ўсимликчиликда унга сув минораси, силос ва сенаж сақлаш иншоотлари, иссиқхоналар, маҳсулотларни қисқа муддатда сақлаш ва тозалаш майдонлари, суғориш ва қуритиш тармоқлари киради. Чорвачиликда гўнг сақлаш қурилмалари, сув чиқариш минораси ва қудуғи иншшоатлар туркумига киради. Булардан ташқари унга ички хўжалик фойдаланишида бўлган йўл ва кўприклар ҳам киради. Ўтказувчи мосламалар фермер хўжалигининг газ ўтказиш қувурлари, электр ва телефон тармоқларини ўз ичига олади. Машина ва асбоб-ускуналарга тракторлар, ўрим-йиғим комбайнлари, кучлантириш машиналари, турли двигателлар ва трансформаторлар, генераторлар, иш машиналари ва асбоб-ускуналар, ш.ж. экиш агрегатлари, ҳосилни тозалаш ва қуритиш машиналари, экинларга ўғит солиш, қишлоқ хўжалиги экинларининг касаллиги ва турли зараркунандаларига қарши курашиш ускуналари, трактор ва машиналарни таъмирлаш ва уларга техник хизмат кўрсатиш бўйича гараж асбоб-ускуналари, ўлчов ва тартибга солувчи ускуналар, мосламалар, ҳисоблаш техникаси ҳамда бошқа хил машина ва асбоб-ускуналар киради. Чорвачиликда бу туркумга сут соғиш ускуналари, музлатгичлар, инкубаторлар, қўйларнинг жунини қирқиш агрегатлари, озуқа тайёрлаш ва тарқатиш машиналари ҳам киради. Транспорт воситалари одамлар ва юкларни бир жойдан иккинчи жойга кўчиришга хизмат қилувчи автомашиналар, от-аравалар, трактор прицеплари ва бошқа воситалардан иборат бўлади. Маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар вояга етган барча турдаги маҳсулдор чорва моллари ва қишлоқ хўжалиги ишларига жалб этиладиган иш ҳайвонларини ўз ичига олади.

Кўп йиллик дарахтлар ишлаб чиқаришга тааллуқли мевали, декоратив ва иҳота дарахтларидан ташкил топади. Ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари ишлаб чиқариш жараёнларини енгиллаштириш учун хизмат қиладиган хўжалик ва идора инвентарлари, жиҳозлари, ёзув машиналари, телефон аппаратлари, дастгоҳлар, суюқ ва сочиладиган қийматликларни сақлашга мўлжалланган идишлар (баклар, сандиқлар, қутилар) ва бошқа буюмлардан иборат. Ерларни яхшилашга қаратилган капитал сарфлар (иншоотлардан ташқари) ерларни шўрини ювиш, қуритиш, шудгорга тайёрлаш, сув ҳавзаларини тозалаш ва бошқа мелиоратив тадбирларни ўз ичига олади. Асосий воситаларни баҳолаш ва амортизациясини ҳисоблаш Асосий фондлар натурал ва қиймат кўрсаткичларда ҳисобга олинади. Натурал кўрсаткичлар асосий фондларнинг миқдорий ва сифат таркиби, ишлаб чиқариш имкониятлари хизмат муддатлари тўғрисида маълумот беради. Қиймат кўрсаткичлари бухгалтерия ҳисоби, иқтисодий таҳлил ва умумтармоқ статистик кўрсаткичларини шакллантириш мақсадларига хизмат қилади. Асосий воситаларни (фондларни) баҳолашнинг қуйидаги шакллари мавжуд: - бошланғич қиймати (ёки тўлиқ қиймати ) бўйича – асосий фондларни сотиб олиш ёки қуриш, ҳамда уларни олиб келиш ва ўрнатишга кетган барча харажатларни ўз ичига олади; - қайта тиклаш қиймати бўйича – бир хил вазифани бажарувчи, лекин турли хил йилларда ишга туширилган асосий фондларни жорий йил баҳоларида айнан шу фондларни такрор ишлаб чиқариш қиймати бўйича қайта баҳолаш ва таққослама кўринишга келтириш (ҳукумат қарорларига асосан вақти-вақти билан ўтказиб турилади). Қайта тиклаш қиймати асосий фондларнинг бозор қийматига ҳам мос келади ва текинга олинган (совға ёки

бошқа тарзда) асосий фондларни ҳисобга олишда ҳам фойдаланилиши мумкин; - қолдиқ қиймати бўйича – асосий фондларнинг бошланғич ёки қайта тиклаш қийматидан ҳисобланган эскириш суммасини (амортизация ажратмаларини) айириб ташлаш орқали баҳолаланиши; - баланс қиймати бўйича – асосий фондларнинг бухгалтерия балансида акс этадиган қиймати. Асосий фондлар бухгалтерия балансида бошланғич қиймати бўйича, шунингдек, агар қайта баҳолаш ўтказилган бўлса, қайта тиклаш қиймати бўйича ҳисобга олинади; - тугатиш (ликвидация) қиймати бўйича – тугатилаётган (моддий ёки маънавий эскириш ва бошқа сабабларга кўра) асосий фондларнинг тугатиш қийматини баҳолашда ишлатилади. Унга асосий фонднинг тугатилаётган даврдаги қолдиқ қийматига тугатиш билан боғлиқ харажатлар (тугатишда иштирок этган ишчиларнинг иш ҳақи ва унга ҳисобланган ажратмалар, кетган материаллар, транспорт харажатлари ва бошқалар) қўшилиб, объектни тугатишдан олинган материаллар (эҳтиёт қисмлар, металлом, арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар ва бошқалар) қиймати чегириб ташланади. Асосий воситаларни бошланғич баланс қиймати бўйича ҳисобга олишда уларни қандай йўл билан тасарруфга олинганлиги аҳамиятга эгадир. Хусусан, уларни: - ўз маблағлари эвазига харид қилиш ёки қуриш; - кредит эвазига харид қилиш; - бошқа мол-мулкка алмашиш орқали олиш; - бошқа субъектлардан ҳадя сифатида олиш. Асосий воситани ўзининг бошқа бир мол-мулкига (пул маблағларидан ташқари) алмаштириб олаётган бўлса, балансга олинаётган асосий восита алмаштирилаётган мол-мулкнинг бухгалтерия балансида акс этган қиймати бўйича ҳисобга олинади.

Давлат ёки бошқа субъектлардан текинга олинаётган асосий воситалар унинг кирим қилинаётган санадаги бозор нархи даражасида балансга олинади. Мустақил фермер хўжалиги юритиш учун ширкатдан чиқаётган аъзолар тегишли асосий воситани пайдаги улуши сифатида олиб чиқаётганда ёки тугатилаётган ширкат хўжаликлари мулкидан тегишли улушини асосий восита сифатида олиб чиқаётган фермер хўжаликлари асосий воситаларни ширкат балансидан қолдиқ қиймати бўйича қабул қиладилар. Бухгалтерия балансида асосий воситаларга тегишли учта кўрсаткич акс эттирилади: - асосий воситаларнинг бошланғич баланс қиймати; - уларнинг шу санага бўлган эскириш суммаси; - қолдиқ қиймати. Бунда баланснинг якуний суммасига асосий воситанинг қолдиқ қиймати қўшилади, дастлабки қиймати ва эскириш суммаси маълумот учун кўрсатиб борилади. Асосий воситанинг қолдиқ қиймати қуйидагича аниқланади:с бк кк А АВ АВ   Бу ерда: АВ кк – асосий воситанинг қолдиқ қиймати; АВ бк – асосий воситанинг бошланғич баланс қиймати; А c – асосий воситаларнинг шу оралиқдаги эскириш суммаси. Бозор иқтисодиёти шароитида нарх-навонинг тез ўзгариб туриши туфайли асосий фондларнинг қийматини қисқароқ муддатларда қайта баҳолаб туришга тўғри келади. Асосий воситаларни қайта баҳолаш икки хил усул билан амалга оширилади: - индекс усули – бунда асосий воситанинг бошланғич баланс қиймати статистика органи томонидан ўрнатиладиган коэффицентга кўпайтирилади кб бк кт К АВ АВ   Бу ерда: АВ кт – асосий воситанинг қайта тиклаш қиймати; АВ бк – асосий воситанинг бошланғич баланс қиймати;

К кб – асосий воситаларни қайта баҳолаш коэффиценти. - бевосита қайта баҳолаш усули – бунда асосий воситанинг янги қиймати шу турдаги асосий воситаларнинг қайта баҳолаш санасидаги бозор баҳоси тўғрисидаги ахборотлардан фойдаланиб ўрнатилади. Ишлаб чиқариш жараёнида барча турдаги асосий воситалар эскириб, аста-секин ўзининг дастлабки табиий хусусиятлари ва қийматини йўқотиб боради. Эскириш жараёнида асосий воситаларнинг истеъмол қиймати янгитдан яратилаётган маҳсулот қийматига эскириш суммасига мутаносиб равишда кўчириб борилади. Асосий воситаларнинг эскириши икки хилда – моддий ва маънавий кўринишда бўлади. Моддий эскириш асосий воситадан фойдаланиш жараёнида техник-технологик ва табиий омиллар таъсирида унинг таркибий қисмлари эскириб, ишдан чиқиб боришини англатади. Маънавий эскириш ҳали табиий жиҳатдан фойдаланишга яроқли бўлган асосий воситаларни ишлатиш иқтисодий жиҳатдан ўзини оқламай қолиши билан боғлиқ. Асосий воситаларни қайта тиклаш ва янгилаб боришга сарфланадиган бу ажратмалар хўжаликнинг амортизация фондини ташкил қилади. Амортизация ажратмалари асосий воситаларнинг баланс қиймати ва фойдали хизмат муддатини ҳисобга олган ҳолда белгиланадиган йиллик амортизация меъёрига нисбатан ҳисобланади. Амортизация миқдорини ҳисоблашга қуйидаги омиллар ҳисобга олинади: - асосий воситанинг бошланғич баланс қиймати; - асосий воситанинг қолдиқ қиймати; - асосий воситанинг хизмат муддати; - ўрнатилган амортизация меъёри. Асосий воситаларнинг йиллик амортизация меъёрини (А м ) топиш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: м бк кк к х бк м Ф АВ АВ М Т АВ А       100 )) ( ) ((

Бу ерда: АВ бк – асосий воситанинг бошланғич баланс қиймати; АВ кк – асосий воситанинг қолдиқ қиймати; Т х – асосий воситаларни тахминий тугатиш харажатлари; М к – асосий воситаларни тугатилишидан олинадиган материалларнинг тахминий қиймати; Ф м – асосий воситалардан фойдаланиш муддати. Масалан, иморатнинг баланс қиймати ( АВ бк ) 25000000 сўм, тахминий тугатиш харажатлари (Т х ) 1500000 сўм , асосий воситаларни тугатилишидан олинадиган материалларнинг тахминий қиймати (М к ) 5 00000 сўм, асосий воситанинг қолдиқ қиймати ( АВ кк ) 1000000 сўм ва ундан фойдаланиш муддати (Ф м ) 20 йил деб фараз қилсак, йиллик амортизация меъёри (А м ) 5 фоизга тенг бўлади. А м = ((25000000 + 1500000) – (500000 + 1000000)) х 100 = 5 фоиз 25000000 х 20 Асосий воситанинг йиллик амортизация суммасини (Ас) топиш учун: 100 м бк c А АВ А   ёки м кк к х бк с Ф АВ М Т АВ А )) ( ) ((     формуларидан фойдаланилади. Ушбу формуладан фойдаланиб иморатнинг йиллик амортизация суммасини (А с ) топамиз. А с = 25000000 x 5 = 1250000 сўм, 100 ёки А с = ((25000000 + 1500000) – (500000 + 1000000)) = 1250000 сўм. 20 Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси ва Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 31 декабрдаги 469-сонли қарори билан тасдиқланган «Асосий воситаларнинг гуруҳлари бўйича амортизациянинг ягона меъёрлари тўғрисидаги Тартиб»га мувофиқ фермер хўжаликлари фаолиятида фойдаланиладиган асосий воситалар амортизациясининг йиллик меъёрлари қуйидагича белгиланган:

24-чизма Асосий воситалар амортизациясининг йиллик меъёрлари № Асосий воситалар гуруҳи Йиллик амортизация меъёри 1. Иморатлар, иншоотлар ва қурилишлар 5 фоиз 2. Енгил автомобиллар, махсус ускуна ва жиҳозлар, ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари 20 фоиз 3. Юк автомашиналари, махсус автомашиналар, қишлоқ хўжалиги машина ва асбоб-ускуналари, идора мебеллари 15 фоиз 4. Электр двигателлар ва дизел генераторлари, электр ўтказгич, газ қувурлари ва алоқа қурилмалари 8 фоиз 5. Бошқа гуруҳларга киритилмаган амортизацияланадиган асосий воситалар 10 фоиз Хўжалик юритувчи субъектларга тасдиқланган амортизация меъёрларини керак бўлганда камайтириш ёки тезлаштирилган (меъёрга нисбатан 2 баробардан юқори бўлмаган) усулда ҳисоблашга рухсат берилади. Янги тартибга мувофиқ қишлоқ хўжалигининг қуйидаги асосий воситаларига амортизация ҳисобланмайди: - маҳсулдор ҳайвонлар, қўтос ва ҳўкизлар; - ҳукумат қарори билан консервацияга ўтказилган асосий воситалар; - тўла амортизация қилинган асосий воситалар.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг жорий активларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг мажбуриятларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг хусусий капиталини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг нарх сиёсатини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг пул оқимларини бошқариш