Ishlab chiqarish vositalari savdosida tvtlar vazifalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarish vositalari savdosida tvtlar vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ishlab chiqarish vositalari savdosida TVTlar vazifalari. 2. Bazi tovarlarni ishlab chiqarish, sotish eksport va import qilish uchun kvota belgilashning zarurligi va o`ziga xos tomonlari. 3. Ishlab chiqarish vositalari savdosi bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qilishining muhim sharti. 4. Oldi-sotdi ishtirokchilarining o`zaro hisob-kitoblarida o`ziga xos xususiyatlar. 5. Ishlab chiqarish vositalari bilan savdo qilish shakllari va ularni iste`molchilarga yetkazib berishni samaradorlashtirish. 1

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari bozoriga xizmat ko`rsatuvchi TVTning turi Ishlab chiqarish vositalari savdosida TVTlar vazifalari. Tijorat–vositachilik tashkilotlar (TVT) bozor tizimi infrastrukturasidagi eng ko`p shakllangan tadbirkorlik turi hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari bozoriga xizmat qiluvchi TVTning ko`plab turi mavjud. Ularni o`zlari bajaradigan funksiya va vazifa uyg`unligi birlashtirib turadi. Odatda,TVT to`la xo`jalik hisobi tamoyili asosida xarakat qiladi va o`z mijozlarini turli ishlab chiqarish vositalari, tovarlar va xizmatlar ko`rsatib ta`minlovchi davlatga qarashli bo`lgan hamda bo`lmagan tijorat tuzilmasi hisoblanadi. Quyidagilar TVTning asosiy vazifalari hisoblanadi. a) ishlab chiqarish vositalari, tovarlar va ko`rsatilgan xizmatlar bozorida talab va taklif mutanosibligi ta`minlashga yo`naltirilgan tijorat vositachilik faoliyatini amalga oshirish; b) turli shakldagi xususiy mulkka egalik qiluvchi korxona va tashkilotlarning tuzilgan shartnomalar bo`yicha ishlab chiqarish texnikaviy tavsifdagi tovarlarga bo`lgan ehtiyojni qondirish; v) bozor infrastrukturasini shakllantirish va faoliyat ko`rsatishi masalalarida yagona investitsiyaviy moliyaviy, tashqi iqtisodiy va sotsial-iqtisodiy siyosat yuritish. Ushbu vazifalardan kelib chiqib, TVT quyidagi funksiyani bajaradi: a) sotib olish, sotish va ayirboshlash bo`yicha milliy va tashqi bozorda barcha turdagi tijorat baylashuvlarini amalga oshirish; b) tuzilgan davlat kontraktlari miqyosida talablarni moddiy-texnikaviy qondirishni ta`minlash; v) mavjud me`yoriy xujjatlarga muvofiq to`g`ridan-to`g`ri eksport – import operatsiyalari, lizing bo`yicha operatsiyalar o`tkazish yo`li bilan tashqi iqtisodiy faoliyatga yuritish; g) birlashmalar, korxonalar, tashkilotlar, birgalikdagi korxonalarga marketing, tashkiliy-metodologik, ilmiy-muhandislik, axborot, reklama, vositachilik, huquqiy va boshqa xizmatlarni ko`rsatish; 2

www.arxiv.uz d) xorijiy hamkorlik bilan to`g`ridan-to`g`ri tarzda turli xalqaro aloqalar o`rnatish, mamlakatda ular vakillari qabulini o`tkazish, shuningdek o`z vakillarini chet elga xizmat safariga yuborish; ye) o`z nomidan ham mamlakat ichkarisida ham xorijda, tijorat shartnomalari, boshqa huquqiy xujjatlarni amalga oshirish, savdo, ko`rgazma, yarmarkalarda qatnashish; j) xizmat ko`rsatiladigan hududda tayyor mahsulot zahirasini shakllantirish boshqa korxona tashkilotlar bilan kooperativ aloqalarini o`rnatish; z) omborxonalar, ishlab chiqarish talabiga mahsulot tayyorlovchi kasaba (sex)larni ijaraga berish; i) tasarrufdagi korxona, baza, ombor, mayda ulgurji do`konlar faoliyati ustidan rahbarlikni amalga oshirish; k) tovar ishlab chiqaruvchi tarmoq (baza, ombor, magazin)ni, rivojlantirishning texnikaviy jihozlash; l) statistik hisobining belgilangan shaklini tuzish bo`yicha ishlarni tashkil etish. TVT tashkiliy tuzilish tarmoq tuzilishi va mintaqada ishlab chiqaradigan mahsulot hajmi, kommunikatsiya vositalari hamda boshqa infrastruktura obyektlari mavjudligiga bog`liqdir. TVT tashkiliy qurilishda farqqa qaramay ularni boshqaruv tizimi, qoidaga ko`ra, ikki asosiy bo`g`inga egadir. Birinchisi, turlicha funksiyadagi va tovar bo`limlaridan iborat boshqaruv mahkamasi, ikkinchisi, bevosita tovar ishlab chiqarilgan va ishlab chiqarish tarmog`i. Funksiyaviy bo`limlarga odatda, shartnomalar, shartnomaviy-huquqiy bo`limlar, tashqi iqtisodiy aloqalar bo`limi, iqtisod bo`limi, buxgalteriya, xo`jalik bo`limi, devon, texnikaviy bo`limlar kiradi. Tovar bo`limlari ta`minot va sotuvni, tijorat shartlarini (bitta nomenklaturadagi) amalga oshiradi, agar har bir bo`lim faqat o`z nomenklaturasi ta`minoti va sotuvga ixtisoslashsa. Ko`lami katta bo`lmagan TVTlarda, tabiiyki, ko`pgina funksional bo`limlar birlashtirilgan, tovar bo`limlari esa keng nomenklaturadagi tovarlar bo`yicha operatsiyani qamrab olgan. 3

www.arxiv.uz Ikkinchi bo`g`inga ulgurji bazalar va omborlar, ya`ni kelyotgan va jo`natiladigan tovarlar bilan bog`liq operatsiyalarni amalga oshiruvchi, ulgurji va mayda ulgurji do`konlar, transport xizmati hamda ishlab chiqarish uchastkalari kiradi. Barcha mazkur bo`limlar mustaqil balansga ega bankda hisob va joriy raqami bo`ladi, rejalashtirish va faoliyatni tashkil etishni tezkor ishlashni, mehnatga haq to`lash va xodimlar masalasini o`zi hal etadi. Yirik TVTlarning fuksiyasi, vazifasi va tashkiliy tuzilish ham shunday, amalda uning ko`plab bo`limlari amalda mustaqil faoliyat ko`rsatadi, ancha mayda TVTlar turli viloyalarda TVF bilan shug`ullanadi. Bazi tovarlarni ishlab chiqarish, sotish eksport va import qilish uchun kvota belgilashning zarurligi va o`ziga xos tomonlari. Milliy iqtisodiyotda bunyod etilayotgan tovar – moddiy boyliklar va xom ashyo resurslarining umumiy hajmi, odatda yo iste`mol uchun yoki mamlakat ichkarisida foydalanish uchun yohud boshqa mamlakat ichkarisida foydalanish uchun yohud boshqa mamlakatlarda chiqarishga mo`ljallangan bo`ladi. Shu bilan birga ichki to`lov imkoniyatiga ega talab tegishli nomenklaturada ishlab chiqarish vositalari va boshqa tovarlarni xorijdan import qilish evaziga qondiriladi. Bu avvalo, o`z-o`zini ta`minlash (avtarkiya) siyosatining maqsadga muvofiq emasligi, ya`ni milliy iqtisodiyotning o`z ehtiyojini o`zi qondirishi va tabiiy zaruratligi, geografik, tabiiy, iqlim, milliy xususiyatlar hamda u yoki bu mamlakatning moliyaviy – iqtisodiy, moddiy-texnikaviy imkoniyatlari hisobga olingan hollardagi xalqaro mehnat taqsimotining ochiq-oydin afzalliklari bilan izohlanadi. Bunda u yoki bu mamlakat aholisi talablarini qondirish uchun mamlakat ichida ishlab chiqaradigan va import yo`li bilan keltiradigan ayrim tovarlar miqdori va sifatini hisobga olish yuqori ahamiyatga ega bo`ladi. Masalan: choyho`rlik, har bir o`zbek xonadoni uchun misoli milliy urf-odatga aylangan. Ammo yaprog`idan xuddi mana shu choy tayyorlanadigan o`simlik O`zbekistonda o`stirilmaydi. Bunga sabab, avvalo, iqlim sharoitining mos kelmasligidir. O`zbekistondagi savdo peshtaxtalarida choyning bo`lmay qolishini tasavvur etish qiyin, shuning uchun davlat bu masalani hamisha o`z nazoratida tutadi. 4

www.arxiv.uz Biror mamlakatda ishlab chiqariladigan tovar yoki xom ashyo mahsulotlari ro`yxatida, odatda shundaylari muhim o`rin tutadiki, ular shu mamlakatning, hatto, aytish mumkinki birgina uning milliy iqtisodiyotidagina emas, balki jahon hamjamiyatidagi boshqa mamlakatlarning ham iqtisodiyotida strategik ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston iqtisodiyoti uchun strategik ahamiyatga molik tovar resurslariga gaz sanoati, aviasozlik, avtomobilsozlik, qishloq xo`jaligi, mashinasozligi, oltin qazib chiqarish tarmog`i va boshqa soha mahsulotlarini kiritish mumkin. SHG`Q jahonning turli mamlakatlaridagi ishlab chiqarishda, sotuvda, eksport va importdagi ishlab chiqarish vositalari va boshqa tovar – muzey resurslarda butun jahon hamdo`stligi manfaatlari bir-biriga qo`shilib ketadi. Xalqaro tajribadagi bu xolni e`tiborga olib, ayrim tovarlar ishlab chiqarishi, eksporti va importini tartibga solish bo`yicha davlat hamda xalqaro tashkilotlar joriy etgan tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishga qaratilgan tadbirlar tizimi tabiiy tarzda vujudga keldi. Aynan shu tadbirlar tizimiga kvota belgilash deyiladi. Kvota – bu ma`lum bir tovarni ishlab chiqarish sotish, eksport va import qilishda ishtirok etuvchining umumiy yoki, aniqrog`i biron mamlakat yohud mamlakatlar guruhiga ayrim tovarlarni ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish bo`yicha ma`lum davrga joriy etilgan ishlab chiqarishni qiymat yoki miqdori jihatdan cheklov. Xalqaro shartnomalar bo`yicha mamlakatlar o`z zimmasiga olgan majburiyatlar, shuningdek milliy manfaatlarni saqlash zaruriyati kvota belgilash tartibi uchun asos bo`lishi mumkin. Masalan, eksport uchun kvotalar odatda biron tovarni ishlab chiqarish yoki eksport qilishda ishtirok etuvchi har bir mamlakat ulushini belgilovchi halqaro barqarorlashtiruvchi bitimlariga muvofiq joriy etiladi. Biror mamlakatga, milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda yoki qandaydir siyosiy maqsadni ko`zlab ixtiyoriy ravishda ham kvota belgilanadi. Davlat ichida tartibga solishlik asosida ham kvotadan ichki bozordagi talab va taklifni muvofiqlashtirish maqsadida yetkazib berish va to`lov balansini mutanosiblash uchun muzokaralarda o`zaro mafaatli bitimga kelish uchun, shuningdek xorijiy davlatlarning kamsituvchi tadbirlariga qarshi javob tariqasida foydalaniladi. 5

www.arxiv.uz Belgilangan kvota chegarasida tovar eksport va import vakolatli davlat tashkilotlari tomonidan berilgan maxsus litsenziyalar bo`yicha amalga oshiriladi. Bunda litsenziya nusxasi bojxona dekloratsiyasiga yukni chegaradan yetkazish uchun ilova qilinadi. Shu bilan birga jahon amaliyotida taklif kvotalari degan ibora ham uchraydi hamda import qilinayotgan tovarga unga muvofiq miqdorda bojxona solig`i solinadi, mabodo qiymat va miqdor belgilangan cheklovdan oshib ketgan bo`lsa, tovarlarga oshirilgan stavkada soliq solinadi. Import kvotalari belgilash bo`yicha tadbirlar tizimi protensiya siyosati bilan juda uyg`unlashib ketadi. Bu siyosatdan ko`pgina davlatlar o`z xususiy ishlab chiqarishini rag`batlantirish maqsadida chetdan tovar keltirishni bevosita yoki bilvosita cheklash yo`li bilan chet el raqobatdan muhofazalanish maqsadida foydalaniladi. Kvota tizimi monopoliyaning eng ko`hna shakllaridan biri kartellar amaliy faoliyatida ham uchraydi. U odatda bitta tarmoq doirasidagi korxonalararo yozma yoki xufiyona kelishuv tizimida mavjud bo`lib, tovar sotiladigan bozordagi narx, ishlab chiqarish va sotish hajmi, patentlar almashish va h.k. namoyon bo`ladi. Kartel doirasida kvota mahsulotning qat`iy belgilangan miqdori sifatida amal qiladi, uni belgilangan davrida kartel a`zosi ishlab chiqarish va sotish huquqiga ega bo`ladi. Ishlab chiqarish vositalari savdosi bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qilishining muhim sharti Ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy, iqtisodiy bosqichlarda, iqtisodiyot fanining klassiklari fikricha, mehnat vositalari majmui va mehnat predmetini tashkil etadi. Aholining ko`pchilik qismiga bu maktab programmasidagi umumnazariy fanlardan ham ma`lum. O`n yillar mobaynida bizning mamlakatimizda hukmronlik qilgan ma`muriy – buyruqbozlik tizimi iqtisodni boshqargan va asosan reja – taqsimlar usuli bilan tovarlarning ishlab chiqaruvchidan iste`molchiga tomon harakatlanishni ta`minlagan. Bu tovarlar oqimining ko`p qismini ishlab chiqarish vositalari yoki ishlab chiqarish – texnikaviy tovardagi mahsulotlar tashkil etgan. 6

www.arxiv.uz Amalda ishlab chiqarish vositalari, ko`p xollarda tayyorlovchilardan iste`molchilar tomon harakati tavsifiga ko`ra iqtisodiy kategoriya “tovar” mazmuniga juda ham mos kelavermas edi, chunki ular bozorda sotiladigan mahsulot obyekti, sotish-olish manbai bo`lmasdan, markazlashtirilgan taqsimot yoki qayta taqsimot obyektiga aylanardi. Faqat bozor munosabatlari mavjud bo`lgan sharoitdagina ishlab chiqarish vositalari tom ma`noda oldi-sotdi obyekti bo`ladi, ya`ni mazkur tushunchaning klassik ma`nosi ifodasidagi tovar bo`ladi, bu bir tomondan. Ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish vositalari bilan oldi-sotdi qilish bozor iqtisodiyoti haqiqatda faoliyat ko`rsatganligini muhim sharti va amaldagi isboti bo`ladi. Ishlab chiqarish vositalari haqida umumiy ma`lum ma`noda gapiriladigan bo`lsa, biz haqiqatda ishlab chiqarish texnikaviy tavsifidagi tovarlar turi haqida so`z yuritamiz. U ikki guruhga – mehnat vositasi va mehnat predmetiga ajratiladi. Garchi biz bunday “Ishlab chiqarish vositasi” deyilishiga to`liq qo`shilmasak-da, mazkur o`quv qo`llanmasini tayyorlashda ta`lim maqsadlarini hisobga olib, shunga amal qildik. Shu bois biz kitobxonni munozaraga tortmoqchi emas, umid qilamizki, har biringiz mazkur masalaga ijobiy yondalashasiz. Ishlab chiqarish vositasi bozor sharoitida tovar oqimining tayin ishtirokchisi hisoblanadi degan fikrdan kelib chiqib, tegishli tarzda ular tavsifi va tasnifini ishlab chiqarish texnikaviy tovarlar guruhiga qo`shib qarash mumkin. (xususan, asosiy va yordamchi binolar, mashinalar, jihozlar, priborlar, dastgohlar va h.k.lar hamda xom- ashyo materiallar yoqilg`i, energiya va b. kabi). Bunda gap millionlab tovarlar turi haqida bormoqdaki, ular yordamida va ulardan inson yangidan-yangi tovarlarni ishlab chiqarish xususiy iste`mol tovarlarni bunyod etadi. Hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan ishlab chiqarish - texnikaviy tavsifidagi tovar turlari tobora oshib bormoqda. Bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyot talab va imkoniyatlari bilan bog`liq, albatta. Bundan tashqari, iste`molchilar talabi ham taqozo etadi. Turli manbaalar bo`yicha tovar oqimi o`nlab millionlab o`ringa ega va shG`u eng turli belgilar bo`yicha amalga oshiriladigan ular tasnifiga talablar muntazam oshmoqda. Quyidagilar ushbu belgilar 7

www.arxiv.uz qatoriga kiradi: tovarning aylanganligi; undan foydalanish va kelib chiqish tavsifi; tovar tayyorlangan materiallar turi va boshqalar. Tasniflash mushkunlashadi, qachonki, bir tomondan qandaydir bir belgi bilan cheklanilsa, ikkinchi tomondan, barcha mavjud bo`lgan tasniflarning barqaror emasligini shu bilan izohlash mumkin. Ular muntazam takomillashtirishga muhtoj. O`zbekistonda sobiq ittifoqdagi barcha respublikalar (hozirgi mustaqil davlatlar)dagi kabi umumittifoq sanoat va qishloq xo`jalik mahsulotlari tasnifidan foydalanilgan. Ushbu tasniflovchi guruhini tashkil etadi, to`rt belgisi esa tur ichidagini anglatgan. Bunda oliy tasniflovchi guruhi besh sifat darajasini o`z ichiga olgan: tasnif, pastki tasnif, guruh, guruhga, tur. Kombinatsiyalashgan kodlash tizimi qabul qilingan: tasnif yuzlik tizimi bo`yicha (ikki belgi), qolganlar uchun to`rt bosqich (pastki tasnif, guruh, guruhga va tur) uchun-o`nlik tizimida, ya`ni bittadan belgi, jami olti belgi hosil bo`ladi. Tur ichida guruhlari uchun ular markalar profil va o`lchamlar bo`yicha aniq farqlar ko`rsatiladi, tegishli tarzda to`rt belgi ajratiladi, bu har bir turda 9889 nomdagi tovar- resurslarining aniq nav o`lchamini ko`rsatishga imkon beradi. Shuday qilib, tasniflovchi kodlashtirilgan muayyan nomdagi tovar belgisi o`nta ishorali bo`ladi va milliardgacha o`rin sig`imiga egalik qiladi. Amalda esa kod har bir bosqichi bo`yicha zaxira bo`lishi zarurligini hisobga olgan bu sig`im amalda hamisha kamlik qiladi. Bundan tashqari jaxon amaliyotida qo`llaniladigan boshqa tasniflovchini ham hisobga olish lozim. Xususan, tashqi savdo maqsadlarida xalqaro standart savdo tasniflovchisidan foydalaniladi. U jaxon miqiyosidagi savdoni taxlil qilish va xalqaro tashkilotlar uchun savdoning ahvoli haqida tegishli ahborot bazasi ishlab chiqish maqsadida qo`llanadi. Tovarlarni tasvirlash va kodlashtirishni uyg`unlashtirilgan tizimi ham e`tiborni o`ziga jalb etadi. U 1983 yilda jahonning halqaro savdoda qatnashuvchi ko`pgina mamlakatlarini birlashtirgan bojxona hamkorligi kengashi tomonidan qabul qilingan. Mazkur tizim statistika va bojxona idoralari foydalanishi uchun mo`ljallangan. Oldi-sotdi ishtirokchilarining o`zaro hisob-kitoblarida o`ziga xos xususiyatlar. 8

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari bozori ishtirokchilarining o`zaro moliyaviy hisob- kitoblari, qoidaga ko`ra, naqd pulsiz amalga oshiriladi, ya`ni pul mablag`i bir bankdagi hisob raqamidan boshqasiga o`tkaziladi yoki o`zaro talablar hisoboti shaklida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish texnikaviy tavsifidan mahsulot uchun hisob-kitobning aniq shakl va tartibi oldi-sotdi ishtirokchilari o`rtasida tuziladigan bitimning tegishli qismida mahsus qayd etiladi. Ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon tovarlarning harakatlanish shakli turli-tumanligini hisobga olib, yetkazib berish bitimlari ishlab chiqaruvchi korxonalar bilan iste`molchi korxonalar, ishlab chiqaruvchi korxonalar va TVT (bunday xolatda TVT yetkazib beruvchi sifatida iste`molchilar bilan bitim tuzadi) o`rtasida, TVT va iste`molchi korxona o`rtasida (bunday xolda TVT sotib oluvchi sifatida tayyorlovchi korxonalar bilan bitim tuzadi). Hisob-kitob shakli yetkazib berilayotgan mahsulot turi, qabul qilish topshirish joyi va bitimning boshqa bajarilishi lozim bo`lgan shartlarga bog`liq. Amalda naqd pulsiz hisob-kitobning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: aksept akpredistiv, mahsus hisob raqami, to`lovchilarning akseptsiz to`lov talabnomasi (inkasso tartibida), to`lov topshirig`i pul veksellar, inkasso topshirig`i va h.k. Hisob-kitobning u yoki bu shaklini to`g`ri tanlash ko`p jixatdan ularning o`z muddatlarida amalga oshirishini ta`minlaydi. Korxonalararo hisob-kitoblar, korxonalar va TVTlar o`rtasidagi hisob-kitoblar bir shahar ichidagi va boshqa shaharlar bilan bo`ladigan turga ajratildadi. Boshqa shaharlar bilan bo`ladigan hisob-kitoblarda asosan quyidagi shakllardagidan foydalaniladi: aksept, akkredetiv, maxsus raqam, to`lov topshirig`i, hisob-kitob cheki. Bir shahardagi hisob- kitoblarda shuningdek, qabul qilish topshirish xujjatiga muvofiq boshqa shaharda mahsulot yetkazib berishda hisob-kitoblar asosan cheklar bilan, to`lov topshirig`i yoki chegaralangan to`lovlar tartibida amalga oshiriladi. Aksept pulli yoki tovar xujjatlar to`lovi bo`yicha to`lovchining roziligini bildiradi. Bunda to`lov to`lovchi manzilida amalga oshiriladi, aksept bo`yicha hisob-kitoblar inkassa operatsiyalari asosida amalga oshiriladi, uning mohiyati shundaki tovar yetkazib beruvchi banki o`z mijozining topshirig`iga muvofiq unga tegishli bo`lgan pulni 9

www.arxiv.uz to`lovchidan pul, tovar va hisob-kitob xujjatlari asosida oladi. Aksept ijobiy yoki salbiy, oldindan yoki keyindan, to`liq yoki qisman bo`lishi mumkin. Ijobiy aksept-akseptning bir shakli bo`lib, to`lovchi har bir to`lov talabiga ko`ra to`lashga roziligini yoki rad etishligini yozma bayon etishi kerak. Salbiy aksept – bu ham akseptning bir turi, unga ko`ra, faqat to`lash rad etilganligi yozma bayon qilinadi. Agar shartlashilgan muddat ichida bayon bo`lmasa, bu to`lash uchun rozi ekanligini anglatadi, ya`ni “Sukut alomati rozi” qoidasiga amal qiladi. Oldindan aksept-pul to`lovi hisob raqamidan o`girilgunga qadar to`lov talabnomasi bo`yicha to`lashga rozilik degani. Bunda bank talabnomaga to`lovni aksept muddati tugagan kun ertasiga amalga oshiradi, (to`lovchi bank xujjatlarni olgan kundan boshlab uch kun boshqa shaharlar uchun, ikki kun bir shahardagilar uchun), agar to`lovchi akseptni to`la yoki qisman rad etganini bankka ma`lum qilmasa. So`nggi aksept – to`lovchi bankka tushishi bo`yicha darhol talabnoma to`lovi amalga oshirilishini anglatadi. Agar akseptda belgilangan muddat ichida xaridor rad etishligini ma`lum qilmasa, hisob-kitob yakunlangan hisoblanadi. Keyinchalik akseptdan asosli tarzda voz kechilgan hollarda bank xaridor hisob raqamidan uchirilgan mablag`ni tiklaydi. Agar to`lovchi to`lov, to`lovnomasi akseptini to`la yoki qisman rad etsa, bunday xolda u buning sababi ko`rsatilgan asosli xujjat taqdim etishga majbur (sifat, butlik va h.k.). Akseptdan, odatda bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan uni iste`molchilari o`rtasidagi hisob-kitoblarning tranzit deb ataladigan shakli qo`llaniladi, u aksept shaklining bir turi hisoblanadi. Akkreditiv – bu xaridorga xizmat ko`rsatadigan bank kofolatnomasidir. Boshqa shahar bankida tovar yetkazib beruvchi reyestr hisob raqamlariga ortib-jo`natilgan tovarlar uchun to`lovlarni amalga oshiradi yoki xaridor ko`zda tutgan va akkreditivda ko`rsatilgan shartlar bo`yicha xizmat ko`rsatishdir. Hisob-kitoblarning akkreditiv shaklida hisob-kitob xujjatlariga to`lovlar tovar yetkazib beruvchi bankida amalga oshiriladi. Hisob-kitobning bu shakli yoki butun shartlariga muvofiq yoki intizomsiz xaridorga nisbatan jazo chorasi sifatida qo`llanadi, ya`ni tovar yetkazib beruvchi 10

www.arxiv.uz xaridorni hisob-kitob intizomini buzgani uchun ma`lum muddatga hisob-kitobning akkreditiv shakliga o`tkazadi. Maxsus hisob akkreditivdan amal qilish muddati hisob-kitoblarni amalga oshirishda cheklanmaganligi bilan farqlanadi. Zarur xollarda tovarni qabul qilish va jo`natishda to`lash uchun naqd pul berilishi mumkin, shuningdek mahsulotni qabul qilish va hisob-kitoblar aksepti yetkazib beruvchi manzili bo`yicha xaridorning vakolatlangan vakili tomonidan amalga oshirilishi ham mumkin. To`lov topshirig`i va cheklar bilan hisob-kitoblarning o`ziga xos xususiyati bo`lib, hisob-kitob xujjati to`lovchi tomonidan yetkazib beruvchi hisob raqami hisobidan to`ldiriladi. To`lov topshirig`i – to`lovchining o`ziga xizmat qiluvchi bankka o`z hisobidagi muayyan miqdordagi pul mablag`ni o`girish va uni qaysidir bir bank yoki uning shaxobchasidagi xaridor hisob raqamiga o`tkazish haqidagi yozma farmoyishidir. To`lov topshiriqnomasi bilan hisob-kitob qilishga olingan tovar yoki foydalanilgan xizmat uchun, shuningdek tovar – moddiy qimmatdorlik yoki xizmat uchun oldindan to`lov tartibidagi to`lovdir. Chek – to`lovchining bank muassasasiga o`zining hisob raqamidan oluvchiga pul mablag`i to`lash yoki o`tkazish haqida yozma berilgan farmoyishdir. Pul cheklaridan uning sohibi oylik maosh, mukofot, nafaqa stipendiyalar to`lash uchun naqd pul olish uchun, xo`jalik zaruriyati va boshqalarga sarf uchun mablag` olish uchun foydalanadi. Hisob-kitob cheki, chek egasining o`z bankiga muayyan miqdordagi mablag`ni o`z hisob raqamidan mablag` oluvchi (chek saqlovchi) hisob raqamiga o`tkazish haqidagi yozma farmoyishidir. Moliy organlari korxonaning mablag` budjeti daromadiga ortiqcha to`lovlarni qaytarishi uchun hisob-kitob cheki, shuningdek limitlangan va limitlanmagan daftarchalari farqlanadi. Bozor munosabatlari qaror topishi sharoitlarida hisob-kitoblarning yangi turlari rivojlanmoqda, masalan, veksel va banklar faktoring bo`limlari orqali hisob-kitoblar. Veksel tarzidagi hisob-kitoblar yetkazib berilgan tovar yoki ko`rsatilgan xizmat uchun maxsus xujjat-veksel asosida yetkazib beruvchi va to`lovchi o`zaro kelishuvi 11

www.arxiv.uz bo`yicha belgilangan muddatga to`lovni kechiktirish ko`zda tutilgan hisob-kitob turidir. Veksel to`lovchining muayyan miqdorda va muayyan muddatda aniq tovar yetkazib berishlik yoki xizmat ko`rsatganlik uchun to`lovlarni amalga oshirish haqidagi majburiyadir. Banklar faktoring bo`limlari quyidagi tur to`lov xizmatlarini ko`rsatadi: - Shartnoma asosida tovar yetkazib beruvchi korxonadan yetkazib berilgan tovar, bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmatlar uchun to`lovchidan to`lovni qabul qilib olish huquqini sotib oladi. - Muayyan to`lovchiga quyidagi yetkazib beruvchilarning ayrim to`lov talablarini qondirish uchun, keyinchalik undan faktoring hisobiga mazkur to`lov bo`yicha mablag` olish hisobiga bir martalik hisob-kitob operatsiyasini amalga oshirish. Ishlab chiqarish vositalari bilan savdo qilish shakllari va ularni iste`molchilarga yetkazib berishni samaradorlashtirish. Ishlab chiqarish korxonalari bilan iste`mol qiluvchi korxonalarning o`zaro aloqalari o`z tuzilishiga ko`ra murakkab va rang-barang moliyaviy hamda tovar moddiy oqim tarmog`ini o`zida aks ettiradi. Agar turli tuman TVTlarni va ular orqali, ko`pgina ishlab chiqaruvchi hamda iste`mol qiluvchilar xo`jalik aloqalari amalga oshirilishini hisobga olsak, bu tarmoq yanada murakkablashadi. Agar ushbu chigal iqtisodiy aloqalar o`z holicha amalga oshadi deb o`ylasak, bu go`llik bo`ladi. Har bir korxona o`z sarf-xarajatlarini kamaytirish va o`z ishlab chiqarish – iqtisodiy faoliyatidan oqibat natijada yuqori foyda olish maqsadida eng samarali xo`jalik aloqalari olib borishning turli yo`llarini topish uchun ulkan ish olib boradi. Zamonaviy hisoblash mashinalari eng samarali qaror qabul qilishga o`z ta`sirini ko`rsatuvchi kontrakt va bashorat qilinayotgan omillarning haddan ziyod rang- barangligini hisobga olib, eng murakkab iqtisodiy masalalarni hal eish imkonini yaratmoqda. Bu masalalar ichida ishlab chiqarish vositalari bozori ishtirokchilari uchun tovar mahsulotning ishlab chiqaruvchilardan so`nggi iste`molchiga yetib borgunicha bo`lgan harakatlanish shaklini tanlash alohida ahamiyat kasb etadi. 12

www.arxiv.uz Yuqorida aytganimizdek, mavjud amaliyotda tovarlarni eng maqbul harakatlanishining ikki turi – tranzit va omborlar orqali qo`llanadi. Har bir korxona, birga matlub va nomatlub jihatlarni hisobga olib, o`zi uchun tovarlar harakatlanishi bu shakllardan eng maqbuli tanlab oladi. Tovarlar harakatlanishi shakllaridan birini tanlashda iste`mol xajmi yoki davr uchun ishlab chiqarish texnikaviy tavsifidagi muayyan tovar turi muhim omil hisoblanadi. U yoki bu resurslarga talab qancha ko`p bo`lsa, uni tranzit yo`li bilan olishga imkon shuncha ko`p bo`ladi. Biroq, mahsulotga bo`lgan talab hajmidan qat`iy nazar u faqat tranzit asosida yetkazib berilishi ham mumkin ekanligini unutmaslik darkor. Odatda, bunday hol tovar yagona iste`molchi tomonidan talab etiladigan sharoitda kuzatiladi. Tovarni tranzit shaklda yetkazib berishning imkoniyatlarini biz yuqorida ta`kidlagandik, tranzit me`yorining miqdori bilan bir qadar cheklangan. Shunday qilib, tovarni ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga yetkazib berishning ijobiy va salbiy tomonlarini uzoq muhokama qilish bu haqida ko`p gapirish mumkin. Lekin, tanlangan yo`l iqtisodiy jihatdan to`g`ri asoslangan bo`lishligi uchun bu omillarning hammasini chuqur mulohaza qilishning o`zi kifoya emas, ohir oqibatda asosiy iqtisodiy savol oldimizda ko`ndalang bo`ladi: “Bu qanchaga tushadi?” Shuning uchun tovarlar xarakatlanishining samarali shakli – xoh tranzit bo`lsin, xoh omborlar orqali bo`lsin ushbu shakllar har biri bo`yicha umumiy xarajatlar aniq hisob-kitoblar bilan bog`liqdir. Korxona chiqimlari bo`yicha bu xarajatlar tovarlarni tashish, ortish va tushirish ishlarini bajarish, TVTning saqlash bo`yicha xizmatiga to`lovlar qo`shimcha ishlov va iste`molchiga tovarni yetkazib borishga sarflanadi. Shu bilan birga, e`tibor berish lozimki, tovar xarakatlanishining har bir shakli muayyan sarflar tarkibi va miqdoriga nisbatan o`ziga xos jihatlarga ega. Transport va ortish-tushirish ishlari bilan bog`liq harajatlar bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tegishlicha o`zgarayotgan bozor vaziyatlariga muvofiq amaldagi tariflar asosida hisoblanadi. Omborlar orqali yetkazib berish shaklida saqlash barcha xarajatlar iste`molchilar uchun tovar harakatlanishidagi bu tur xizmatga TVT tomonidan ombor chiqimi uchun 13

www.arxiv.uz to`lov xarajati sifatida belgilanadi. Bunda TVTning chiqimlari aniq miqdorini mahsulot turi va saqlash tavsifiga ko`ra hisobga olish lozim. Tovar harakatlanishining samarali shaklini aniqlashda ishlab chiqarish zahiralari kabi omil ta`sirini hisobga olish zarur. Xususan, tranzit shakli vositachi tashkilotlarining omborlaridan tovar zahiralarini qisqartirishni ta`minlaydi. Shu bilan birga talab yuqori bo`lmagan hollarda tovar yetkazib berishning tranzit shakli iste`molchi korxonada ishlab chiqarish zahiralarini samarasiz shaklda oshib ketishga olib keladi. Bunday hollarda omborlardan yetkazib berish shaklining soni va hajmi qisqarishi hisobiga iste`molchida asossiz zahiraning sezilarli darajida kamayishi uchun imkon yaratiladi. Garchi, bunda TVTlar o`zlarining oraliq omborlarida qo`shimcha tovar zahirasi hosil qiladi. Biroq, tajribada shu narsa ma`lum bo`ladiki, bunday hollarda jami zahiralar tranzit shaklida yetkazib berishdagidan sezilarli darajada kam bo`ladi. Tovarlar harakatlanishining samarali shaklini tanlash omborxonalar sig`imi bilan va yangilarini qurish, eskilarini kengaytirish uchun zarur miqdordagi investitsiya bilan ham bog`liq. Shunday qilib, tovarlarni yetkazib berishning tranzit va omborlar orqali shaklidagi sarflar majmui quyidagilarni o`ziga oladi: iste`molchi korxona omborlariga ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berish bo`yicha xarajatlar; ko`p miqdordagi asossiz ishlab chiqarish zahiralari bilan bog`liq sarflar; iste`molchi omborlarida tovar zahiralarini saqlash bo`yicha xarajatlar; omborlar qurish, mavjudlarini ta`mirlash bilan bog`liq investitsiya sarflari; Tovar xarakatlanishining tranzit va omborlar orqali shakllari bo`yicha jami xarajatlarni belgilashda chuqur o`ylangan hisob-kitoblardan keyingina korxona o`z mahsulotini sotish jarayonida yoki zarur ishlab chiqarish vositalarini xarid qilishlikda u yoki bu bosh yo`lni tanlash haqida qaror qabul qilishi mumkin bo`ladi. 14

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari bozoriga xizmat ko`rsatuvchi TVTning turi Ishlab chiqarish vositalarining mavjud bozorida turli-tuman TVT faoliyat ko`rsatadi. Ular bir-biridan xususiyati, tashkiliy tuzilishi, bajaradigan xizmatlari, faoliyat ko`lami va boshqalarga nisbatan farqlanadi. Ko`proq uchraydigan va tovar harakat-lanishida sezilarli o`rinni egalaydiganlari TVFlar, ulgurji do`konlar, ulguji bazalar, tovar – xom-ashyo birjalari, distribyutorlar, brokerlik va dilerlik kontoralari, yarmarkalar, auksionlar, lizing korxonalar, savdo va sanoat agentlari va boshqalardir. So`nggi o`rinlarda biz TVTning eng muhim shakllariga batafsil to`xtalib o`tamiz, ushbu ma`ruzada esa ularning turlariga qisqacha tavsif keltiramiz. TVFirmalar o`zi hisobidan va kredit jalb etgan holda o`ziga qarashli omborlardan, shuningdek mahsulot tayyorlovchi korxonalar hamda boshqa vositachilarning omborlardan ishlab chiqarish vositalari savdosining amalga oshiruvchi ulgurji korxonalardir. Odatda, ularning tarkibiga omborlar, transport xo`jaligi, shuningdek tuli xizmatlarni ko`rsatuvchi ishlab chiqarish sehlari kiradi. TVFlar amalda mas`uliyati cheklangan shirkat (MCHSH) yoki mas`uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ)lar sifatida faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ko`pincha ular koperativ yoki davlat korxonasi, milliy yoki xamkorlikdagi korxona, shuningdek. Ochiq yoki yopiq aksiyadorlik jamiyati shaklida bo`lishi mumkin. Mahsulot turlari bo`yicha ixtisoslashgan omborlarni birlashtirgan, yagona transport, energetika va boshqa kommunikatsiya (aloqa) tarmog`iga ega, markazlashtirilgan ekspeditsiyasi va yordamchi xizmatlari, shuningdek, omborlashtirish hamda tovarlarni ortib jo`natish bo`yicha boshqaruv bo`lib hisoblanadi. Tovar birjalari – muntazam faoliyat ko`rsatuvchi ommaviy tovarlar bozori hisoblanadi. Tovarlar qat`iy miqdorda partiyasi bilan, bir xil sifatda bo`ladi. Ularning standart ko`rsatkichi ham bir xilda bo`lib, bu partiyalar maxsuslashtirilmaydi va erkin o`zaro almashtiriladi. Tovar birjalarida asosan xom-ashyo va oziq-ovqat (don, yog`, metall, yog`och-taxta, kand va b.) mahsulotlar savdoga qo`yiladi. Savdo uylariga, odatda, brokerlik firmalari kiradi, ular muayyan tovarlar bilan boylashuvni o`z hisobidan yoki tayyorlovchi korxona hisobidan, shuningdek boshqa 15

www.arxiv.uz ulgurji homiylari hisobidan amalga oshiradilar. Ko`pincha savdo uylari mijozlar topshirig`iga binoan yoki o`z xohishiga ko`ra o`z xususiyatiga ko`ra chayqov bo`lgan fyucher savdoda ishtirok etadi. Shu bilan birga, keng turdagi tovar va xizmatlar bo`yicha eksport-import operatsiyalarini amalga oshiruvchi, halqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasini ilmiy-texnika hamkorlikni va boshqa tashqi iqtisodiy aloqa shakllarini yo`lga qo`yuvchi, tashkil etuvchi tashqi savdo tashkilotlari ham savdo uyi hisoblanadi. Distribyutorlar deb tayyorlovchi korxonalardan ko`tara savdo asosida sotuvni amalga oshiradigan, mujassama marketing va vositachilik xizmati ko`rsatadigan (turli jihozlar xarid qilishda va shu jumladan programma ta`minoti bo`yicha) xizmati, shuningdek mashina va uskunalarni o`rnatish, ishga tushirishda, foydalanuvchi-larni o`qitishda xizmat ko`rsatadigan hamda maslahat beradigan firmalarga aytiladi. Auksionlar ishlab chiqarish vositalari va boshqa tovarlar bilan bozor munosabatlari sharoitida savdo qiluvchi o`ziga xos firma bo`lib hisoblanadi. Bu o`ziga xos bozor bo`lib, unda savdoga qo`yilgan tovar eng ko`p narx bergan xaridorga sotiladi. Yarmarkalar ishlab chiqarish vositalari bozorida vaqti-vaqti bilan faoliyat ko`rsatuvchi TVTning yirik shakli hisoblanadi. Odatda, yarmarka, ulkan savdo. U muntazam ravishda, muayyan joyda belgilangan vaqtda, qo`yilgan tovar namunalari ko`ruviga asoslangan mamlakat yoki xalqaro miqyosda o`tkaziladi. Ko`rgazma va yarmarkaning bir-biriga o`xshash tamonlari juda ko`p. Keyingi vaqtlarda xalqaro miqyosdagilarning farqi deyarli qolmadi. Ular xalqaro bozorning alohida shakli bo`lib qoldi. Unda tadbirkorlik aloqalari bog`lanadi, namunalar bo`yicha ulgurji savdo olib boriladi, savdo baylashuvlari tuziladi. Brokerlik kontorasi yoki broker bu – vositachi tashkilot yoki mustaqil vositachi. Ular komission manfaatdorlik asosida o`z mijozlari manfaatini ko`zlab, ular hisobidan harakat qiladi. Ular oluvchi uchun sotuvchi, sotuvchi uchun oluvchi izlaydi, yirik partiyadagi tovarlar bilan savdo qiladi, shunga ko`ra o`z xizmatini boshqa vositachilarga qaraganda ancha past narxlarda taklif etadi. Odatda, ular tovar – xom- ashyo birjalarida faoliyat ko`rsatadi, fraktovka, sug`urta va boshqa xizmatlar bilan shug`ullanadi. Brokerlar tovarni bevosita qo`lidan o`tkazmaydi, baylashuvli ta`minlaydi, shundan so`ng sotuvchi o`z tovarini to`g`ri oluvchiga jo`natadi. Yirik brokerlik 16

www.arxiv.uz kontoralari banklar bilan hamkorlik qiladi, xaridorlarga kredit berishda qatnashadi, ayni amalga oshiruvga kafolat beradi va buning uchun tegishli haq undiradi. Dilerlik kontorasi va dilerlarning o`ziga xos xususiyati bo`lib, ular ham brokerlar shug`ullanadigan tijorat – vositachilik faoliyati bilan shug`ullanadilar, lekin buni o`z hisoblaridan va o`z nomlaridan bajaradilar. Ishlab chiqarish vositalari bozorida salohiyati TVT bilan bir qatorda jismoniy shaxslarning butun boshli armiyasi ham faoliyat ko`rsatadilar. Biz aytib o`tgan brokerlar va dilerlardan tashqari yana kommivoyajerlar, savdo hamda sanoat agentlari ham shunga o`xshash vazifani bajaradilar. Kommivoyajerlar oddiy tovar o`tkazuvchilar bo`lib, bozor aylanib yuradilar hamda o`z mijozlari (sotuvchilar) topshirig`iga binoan uning moliga xaridor topadilar. Odatda, u namuna, katalog va reklama prospektlariga ega bo`ladi. Uning daromadi yordamida amalga oshgan bay xajmi va samarasiga proporsional bo`ladi. Savdo agenti oldida shartnoma bo`yicha bitta yoki bir necha korxona tovarini sotadi, yuqori raqobat mavjud bo`lgan bozorlarda murakkab bo`lmagan tovarlar. Masalan: to`qimachilik mahsulotlari bilan faoliyat ko`rsatadi. Narxni va sotish shartlarini o`zi belgilaydi, raqobatchilar tovari bilan ham e`tibor beradi, bunisi endi ma`lum. Sanoat agenti-muayyan xududda o`zaro raqobat qilayotgan ishlab chiqaruvchilar bilan munosabati shartnomaga asosan yo`lga qo`yiladi. Shartnomaga muvofiq u tovarni belgilangan eng past narxdan tushirib sotishga haqsizdir. Tovarni boshqa xududning jismoniy shaxsga, yuridik shaxsga, ya`ni tovarni belgilangan xududdan olib chiqib ketuvchilarga sotmaydi, shuningdek raqobatlashuvchi tovarni yoki mol beruvchisiga xalaqit qiluvchi tovarni ham sota olmaydi. Sanoat agentini asosiy vazifasi yangi buyurtmalar olishdan iboratdir. Lizing kompaniyalari – ishlab chiqarish vositalari savdosining o`ziga xos shakli bilan shug`ullanadi. Ular jihozlarni sotib oladi va uni ijaraga beradi, bundan ular ijaraga ijara muddati tugagach jixozni sotib olish yoki qaytarish, yoxud ijara muddatini uzaytirish huquqi beradi. Amalda lizing uzoq muddatli kredit yoki jihozni foizlarga (muayyan vaqtga) sotishdir. Lekin, bu haqda biz barchasini keyingi ma`ruzalarda batafsil so`z yuritamiz. 17

www.arxiv.uz Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bozor munosabatlari sharoitida, ishlab chiqarish munosabatlari bilan bir qatorda, ularni an`anaviy ma`noda tushunilsa, bozor munosabatlari sohasiga yana bir o`ziga xos tovar – ishchi kuchi ham tortiladi. Turli- tuman mehnatga joylashtirish byurolari va mehnat birjalari bunga yaqqol misol bo`la oladi. Ular ham TVT hisoblanadi va alohida tovar – ishchi kuchi harakatlanishiga ko`maklashadi. Bunday tovar o`z “Ishlab chiqaruvchilari” (ta`limning barcha tarmog`i, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash)dan o`z “iste`molchilari” (inson kuchi sarflanadigan barcha soha – korxona, tashkilot va h.k.)ga tomon xarakatlanadi. TVT sifatida, amalda barcha huquqiy xizmatni, ommaviy axborot vositalarini (televideniye, radio, matbuot va h.k.) hisoblash mumkin. Ular bozor sharoitida TVF faol amalga oshiradilar. Ular faoliyati, ayniqsa reklama tarzda bo`lib tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon harakatlanishiga ko`maklashadi. Bir so`z bilan aytganda bozor munosabatlarining rivojlanishi turmushning barcha sohasida TVT sohasini muntazam kengaytirishga olib keladi. 18

O'xshashlar

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi soha

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari

Ishlab chiqarish vositalari savdosi bo`yicha tvf-tining mohiyati