Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari. 2. Ishlab chiqarish vositalari marketingini dasturini tuzishda strategiya va taktikasi. 3. Korxona marketing xizmati va uning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish. 4. Ishlab chiqarish vositalari bilan savdo qilishda reklama faoliyati va uning ahamiyati. 5. Tijorat-vositachi tashkilotlarining hajmiy ko`rsatkichlarining tasnifi. 1

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari marketingning asosiy turi, omili va elementlari Marketing mohiyati, vazifasi va maqsadlaridan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bu o`ziga xos fandir. Unda iqtisodiy, ijtimoiy va boshqaruv muomalalari uyg`unlashib ketadi. Bir tomondan u sotuvni qulay va maqbul tarzda chaqqonligini va tovarni saqlash hamda transportda tashish sarflari bo`yicha kam chiqimli bo`lishi ta`minlagan holda ishlab chiqaruvchidan iste`molchiga tomon tovarning samarali harakatlanishini ta`minlashga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan xaridor talabini to`liq o`z vaqtida qondirishga qaratiladi. Sobiq ittifoq respublikalarida bozor munosabatlariga o`tish borasida shu kungacha to`plangan tajriba shundan guvohlik beradiki, har bir mamlakatning o`ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda bozor mexanizmining barcha usullari o`zlashtirib olingan taqdirdagina bozorni rivojlantirish mumkin bo`ladi. Shubhasiz bu, avvalo, marketingga taalluqlidir, chunki u bozor faoliyatini faollashtirish bilan bog`liq xo`jalik muammolarini hal qilishga atroflicha yondashishni ta`minlash imkonini beradi. Marketing tovarni iste`molchiga yetkazib berishdan tortib, to sotuvdan keyingi xaridorga ko`rsatiladigan xizmatlarni tashkil etishgacha bo`lgan tovar harakatlanishining barcha bosqichlarini ishlab chiqarish, saqlash va yetkazib berishni ham o`z ichiga oladi. O`zbekiston, garchi rivojlanishni, iqtisodiyotni isloh qilishni o`ziga xos yo`lini tanlagan bo`lsa-da, lekin xali tom ma`nodagi bozor munosabatlariga to`liq o`tgani yo`q. Shuning uchun, tabiiyki, bozor iqtisodiyotiga o`tgan mamlakatlar ulkan tajribasidan samarali foydalanish darkor. Undagi barcha ijobiy jixatlarni, o`ziga mos tomonlarini milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda o`zlashtirishi lozim. Tadbirkorlarning ko`pgina avlodlari uchun ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan va ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar bilan kurashish bozordagi raqobatga, ayniqsa, ommaviy ishlab chiqarish sharoitlarida, qarshi bo`lib qolmoqda. Ishlab chiqaruvchilarning narxlar xususidagi raqobati raqobat kurashida asosiy bellashuv shakli bo`lib qolmoqda. Biroq, zamonaviy bozor va uning amal qilish qonunlari muntazam ravishda o`zgarilib turmoqda. Bozor raqobati tobora ayovsiz tus olmoqda, bu ayniqsa narxlar borasida emas, balki bozor ishtirokchilari raqobatining yanada ustomonlik bilan turli 2

www.arxiv.uz usullarni qo`llashlarida namoyon bo`lmoqda. To`g`ridan-to`g`ri va muomila xarajatlaridagi tejash hamma vaqt ham muvoffaqiyatga erishish uchun, ba`zan, xatto “tirikchilik” yuritish uchun kifoya qilmayapti. Mahsulotni sotish, daromadni oshirish va moliyaviy holatni yaxshilash muommolari tobora sof ishlab chiqarish muammolarini bir chekkaga surib qo`ymoqda, ayniqsa, sof xarajatlarni qisqartirish imkoni cheksiz emasligi nazarda tutilsa. Zamonaviy bozorning eng muhim talabi bo`lib, yuqori darajada ishlab chiqarish samaradorligiga ega mahsulot tayyorlash emas, balki xaridorlar talabini yuqori bo`lganini ishlab chiqarishdan iborat bo`lmoqda. Haqiqatan ham sarf-xarajatlarni tejashga imkon beradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish ma`nosiz bo`lib qolmoqda, qachonki xaridor uni sotib olishni xohlamaydigan bo`lsa. Bular barchasi o`z ishlab chiqarish xo`jalik faoliyatida jiddiy pand yeb qolishdan saqlanishga imkon beruvchi marketing bo`yicha chuqur tadqiqotlarni dolzarb masala qilib qo`yadi. Bunday sharoitda marketing uslublarini to`g`ri tanlash o`ta muhim ahamiyatga ega. Marketing vazifasi va tarkibiy elementlarining rang-barangligiga qaramay uning bir necha asosiy turi farqlanadi. Avvalo, bu tovar va ko`rsatiladigan xizmatlarning o`zi bilan bog`liq marketing tadqiqotlaridir. Marketingning bu turi korxonani ishlab chiqarish jarayonlarini texnikaviy jihatdan takomillashtirish, bozor to`ldiriladigan yangi sifatli va arzon tovarlar chiqarishni ko`paytirishga yo`naltiradi. Shu bilan birga, yana hisobga olish lozimki, keyingi o`n yilliklar tajribasi muvoffaqiyatga ko`pincha bozorni yangi-yangi tovarlar bilan to`latish evaziga emas, balki ishlab chiqarish faoliyatini sarf-xarajat darajasini eng samarali holatiga erishishi va bozor konyunkturasi ko`tarilib – pasayib turishida yo`qotishlar ehtimolini qisqartirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyatini (diversifikatsiyasi) bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish evaziga erishilishidan guvohlik bermoqda. Zamonaviy bozorda sezilarli ahamiyat kasb etayotgan marketingning yana bir turi bo`lib, xaridor (iste`molchi)ga yo`naltirilgan marketingdir. Bu turdan uncha katta bo`lmagan ishlab chiqaruvchilar foydalanganlari ma`qul, chunki bu sohadagi tadqiqotlar, odatda, xaridorlarning qiziqtirishlari va xohishlarini o`rganishga yo`naltirilgan bo`ladi. 3

www.arxiv.uz Bunda shu muhimki, iloji boricha iste`molchi o`zi nima xohlaydi va nimaga pul to`lashga tayyorligini aniqroq belgilashdan iborat. Biroq marketingning bu turga mo`ljalni olish muayyan tavakkalchilik bilan bog`liq, chunki iste`molchini topish, hali korxonada kerakli tovar mavjud degani emas. O`zbekistonning shakllanayotgan bozori uchun bozorga ta`sir ko`rsatuvchi eng muhim omillarni tadqiqotlarni olib borish ma`quldir. U “marketing-miks” deb ataladi. Bu tur marketing bozoriga ta`sir o`tkazuvchi to`rt omilning ahamiyatini aniqlashga qaratilgan, bu to`rt omil – tovar, narx, uning bozordagi ahamiyati va uning harakatlanishi bo`yicha tadbirlar tizimi. Bunday yo`l tutish inglizcha to`rt termin – “prodakt”, “prays”, “pleys” va “promoulin” birinchi xaftalari bilan “4p” deb ataladi. Marketing – miks, amalda, moliyaviy, xom-ashyo, mutaxassis xodim va ishlab chiqaruvchilar boshqa imkoniyatlarini xaridorlar ixtiyoji hamda talablari bilan o`zaro aloqasini ta`minlashni anglatadi. Marketing – miks barcha ichki va tashqi faktorlarni bozorga mujassama ta`sirini to`la ravishda ta`minlaydi va bunda marketing asosiy elementlarini qamrab oladi: - tovar siyosati (tovar pul (assortiment)) qismi sifatida qaraladi, uning barcha tavsiflari esa har tomonlama baholanadi; - narx siyosati (muayyan tovarga nisbatan mavjud sotuv omillari va sharoitlari); - taqsimlash siyosati (tovarni bozorga yetkazib berish vositasi va shakllari, tovarni omborlarga joylashtirish hamda harakatlanish yo`llari tahlil etiladi); - kommunikativ siyosat (reklama, tovar harakatlanish vositasi shakli, korxonalar ijobiy imidjini yuzaga keltirish bo`yicha mujassama tadbirlar). Marketing – miksni amalda tadbiq etish marketing boshqa turlariga qaraganda ancha murakkab ish. Biroq, O`zbekiston marketolog (bozorshunos)lari, menejmentlari va tadbirkorlari uchun bozor munosabatlari bo`yicha jahon tajribasini, boshqaruvning eng zamonaviy usul va xillarini qunt bilan o`rganishga to`g`ri keladi, chunki shundagina o`tish davri bir qadar qisqaradi, sanoati rivojlangan mamlakatlar erishgan xo`jalik yuritish darajasiga juda yaqinlashtirib keladi. 4

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari marketingini dasturini tuzishda strategiya va taktikasi Marketing maqsadlariga muvoffaqiyatli erishish, uning asosiy vazifalari bajarilishi amalda marketingning maxsus dasturlarni tayyorlash va ularni joriy etishni ta`minlash bilan bog`liq. Ular bozorni, iste`molchilar talab va xohishlarini har tomonlama o`rganish, marketing strategiyasi va taktikasini ishlab chiqarish asosida yuzaga keladi. Marketing dasturni korxona tijorat va sotish xizmatlarining ilmiy-texnikaviy, konstruktorlik va ishlab chiqarish bo`limlari bilan o`zaro hamkorlikda harakat qilishi uchun sharoit yaratuvchi asos bo`ladi. Marketing dasturni yoki rejasi - marketing barcha sohalari o`yicha korxonaning tayin xizmatlarini belgilovchi o`zaro aloqador tadbirlar tizimidir. Odatda, marketingni qisqa muddatli va uzoq muddatli programmalashtirish (rejalashtirish) mavjud. Qisqa muddatli programmalashtirishda korxonaning marketing tadbirlarini amalga oshirishdagi birin-ketin harakatlari mayda-chuydasigacha aniqlashtirish katta ahamiyatga egadir. Uzoq muddatli programmalashtirishda qoida bo`yicha, marketingning ishlab chiqargan strategiyasiga muvofiv uzoq muddat mobaynida amalga oshirish ko`zda tutilgan tadbirlar nazarda tutiladi. Korxonaning yagona umumiy marketing programmasi marketingning ayrim bozorlar va bir toifadagi tovarlar guruhi bo`yicha programmalari tizimidan iborat bo`ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish, sotish, servis, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini asosi hisoblanadi. Marketing strategiyasi oldindan o`ylab qo`yilgan maqsadga erishishni ta`minlovchi marketing tuzilmasini belgilab beradi. Strategiya usul va yo`llarni tanlashda, shuningdek marketing programmasini ishlab chiqarishda asos bo`lib xizmat qiladi. To`g`ri strategiya tanlashda mahsulotning o`ziga xosligi, uni sotish, harakatlanishi va narx siyosatini hisobga olish lozim. Amalda marketing strategiyasiga yondashishning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular quyidagicha: - sarflar bo`yicha ustunlik strategiyasi; - tabaqalashtirish (differensatsiya) siyosati; - uyg`unlashtirish (konsentratsiya) srategiyasi. 5

www.arxiv.uz Sarflar bo`yicha ustunlik strategiyasi korxonani keng bozorga va tovarlarni ko`plab chiqarishga yo`naltiradi, bu sarf solishtirma nisbatini pasaytiradi va tegishli tarzda narx ham tushadi. Mazkur srategiya shu bilan bir vaqtda nisbatan katta foyda olish va past narx tufayli xaridorlar keng ommasini jalb etish imkonini beradi. Tabaqalashtirish strategiyasi korxonani katta bozor va ko`plab tovar sotishga yo`naltiradi. U o`z dizayniga, hammabopligi, ishonchliligi va h.k. bilan boshqalar ichida ajralib turadi. Natijada, nisbatan yuqori narx ham xaridorlarni ranjitmaydi, ular o`z xaridorlarining abzalligi haqida ko`proq o`ylaydilar. Uyg`unlashtirish siyosati korxonani jozibali past narx yoki taklif etilayotgan tovar noyobligi hisobiga bozorning ma`lum segmentlarini egallashga undaydi. Bozor munosabatlari amaliyoti shuni ko`rsatadiki, strategiya ishlab chiqarishga yondashishning birinchi ikki turi bozorda ancha katta ulushga ega korxonalar uchun maqbuldir. Unga katta bo`lmagan korxonalar uchun muvoffaqiyat marketing strategiyasi uchinchi yo`lini tanlaganda, ya`ni bozorning qandaydir bitta raqobattaxmonini egallashga kuch-g`ayratni uyg`unlashtirganda keladi. Korxona qabul qilgan strategiyaga muvofiq marketing programmasini tashkil etuvchi tadbirlar begilanadi. Qabul qilingan strategiya programmasi amalga oshishi uchun marketing taktikasini diqqat bilan ishlab chiqarish lozim. Keyingisi –taktikada korxonaning har bir bozorda, tovarning har bir turi bo`yicha va muayyan vaqtga mo`ljallangan vazifalari marketing strategiyasi asosida, bozordagi joriy vaziyatni hisobga olgan holda belgilanadi va hal etiladi. Marketing taktika vazifalariga quyidagi tur maqsadli tadbirlar kiradi: - mo`ljallanayotgan bozor tovarlari turini xaridorlarning talablari haqidagi ishonchli ma`lumotlar asosida kengaytirish; - talabning bir qadar passaygani tufayli reklama tadbirlarini faollashtirish; - tovar sotishni rag`batlantirish uchun narxni tushirish va boshqalar. Marketing taktik tadbirlari foydaning barqaror darajasini ta`minlash, korxonaning bozordagi tijorat xizmati ishi faollashuvi, narx konyunkturasi o`zgarib turishiga tezkorlik bilan munosabat bildirish, raqobatchilar xatti-harakatiga tasirchan qarshi choralar ko`rish, tijorat baylashuvilari samaradorligi uchun xodimlarni rag`batlantirish tadbirlarini amalga 6

www.arxiv.uz oshirish, bozor talablari o`zgarishiga muvofiq korxona ilmiy-konstruktorlik bo`limlari faoliyatini o`z vaqtida aniqlash va yo`lga solish choralarini ko`rish tavsiya etiladi. Korxona marketing xizmati va uning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida korxonaning muvaffaqiyatli faoliyatini bozor vaziyatini muntazam o`rganishlarsiz va bozor konyunkturasi o`zgarishlariga tezkorlik bilan munosabat ko`rsatishlarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Buni ta`minlashga erishish uchun har bir bozor ishtirokchisi, u xoh korxona ishlab chiqaruvchisi bo`lsin, xoh iste`molchi yoki tijorat- vositachi tashkilot bo`lsin, maxsus xizmat barpo etishi lozim va u marketing tadqiqoti bilan shug`ullanishi darkor. Korxonaning marketing xizmati o`ziga xos bo`linma bo`lib, u firma bozor maqsadlariga erishuvida samarali ko`maklashuvi, uning rahbarlariga eng ishonchli tijorat qarorlarini, bozordagi mavjud ahvolni hisobga olgan yaqin kunlarda va keyinchalik bozor konyunkturasi o`zgarib turishi ehtimolini bashorat qilgan holda qabul qilishlariga imkon berishi lozim. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, marketing xizmati tuzilmasini tanlash ishlab chiqarish tavsifi hajmi va bozor miqyosidagi korxonaning ishlab chiqarish – iqtisodiy va tijorat aloqalari tarmoqlar bog`liqdir. G`arb mamlakatlari tajribasidan marketing xizmati ishini tashkil etishning quyidagi talqinlari ma`lum: - vazifaviy tamoyillar bo`yicha (har bir alohida vazifani bajarish uchun marketing bo`yicha vitseprezidentga bo`ysunuvchi maxsus boshqaruvchi javobgardir); - geografik tamoyil bo`yicha (savdo agentlari o`z kuch-g`ayratlarini muayyan xududiy bozorga yo`naltiradi); - tovar tamoyili bo`yicha (har bir muayyan tovarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq boshqa vazifaviy tuzilmalar muassasalari bilan hamkorlikda maxsus boshqaruvchi shug`ullanadi); - bozor tamoyili bo`yicha (asosiy bozorlar bozor bo`yicha boshqaruvchilarga biriktirib qo`yiladi). Ayrim firmalar marketing xizmatini tovar-bozor tamoyili bo`yicha tashkil etadi. Biroq, shuni e`tiborga olish lozimki, istalgan talqinda bozorni mujassama tadqiq etish, 7

www.arxiv.uz ishlab chiqarilayotgan va sotiladigan mahsulotlarni muntazam o`tishni ta`minlash, shuningdek, ishlab chiqarishni mo`ljallay olishni ta`minlash. O`zbekistonning, shuningdek boshqa o`tish davri iqtisodiyoti-dagi mamlakatlar korxonalarida hozirda hali ham raqobatsiz-likka mo`ljallangan boshqaruv tuzilmasi faoliyat ko`rsatmoqda. Masalan, bular yangi buyum yaratishga, ishlab chiqarishga rejalashtirishga, sotish, ta`minotga va h.k.ga mas`ul direktorning turli o`rinbosarlariga bo`ysunuvchi bo`linma va bo`limlarni ko`rsatish mumkin. Bu, shubxasiz, ular o`rtasidagi aloqa va hamkorlik aloqalarini qiyinlashtiradi. Shu bilan birga, bozor munosabatlari sharoitida, eng qulayrog`i – marketing masalalari bo`yicha korxona direktorining o`rinbosari lavozimi joriy etish va unga bozorni o`rganish hamda patentlarni, narx siyosatini o`rganish, narx konyunkturasi, yangi tovarlar ishlab chiqarish, sotish va sotuvdan keyingi xizmatni ko`rsatish, eksport ishlab chiqarishni rejalashtirish va nazorat qilish xizmatini, talabni shakllantirish va sotuvni rag`batlantirish xizmatlarini bevosita bo`ysundirish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari marketing xizmati o`rnini, uning huquqiy, majburiyatlarini, mavjud resurslarni qat`iy belgilash talab etiladi. Rivojlangan bozor munosabatlari mavjud mamlakatlarda faoliyat ko`rsatayotgan korxonalar tajribasidan ma`lum bo`lishicha, yuqorida qayd etilgan qayta tuzishlar qisqa muddatlarda barcha xodimlar o`rtasida jamoa uchun umumiy bo`lgan masalalarni hal etishga yo`naltirilgan yangicha munosabatlar qaror topishiga imkon yaratadi. Natijada korxona ishlab chiqarish sotish faoliyatida, ichki va tashqi bozorda yuqori natijalarni qo`lga kiritadi. Korxonaning marketing xizmati faoliyat ko`rsatish shaxslar bilan ishlashga yondashishni tubdan o`zgartirish, tajriba – konstuktorlik, ilmiy-tadqiqot ishlarini takomillashtirish, ishlab chiqarish va sotish bo`limlarini bozorning o`zgarib turuvchi talablariga muvofiqlashtirish uchun boshlang`ich nuqta bo`ladi. Bunda marketing rivojini kuchli nazorat etishgina emas, balki korxonaning bozordagi faoliyati ahvoliga baho beruvchi mavjud bozor vaziyatini to`xtovsiz tahlil qilish ham alohida ahamiyatga ega. Bular barchasi amalga oshirilgan ishlarni tanqidiy sharhlash va uning oqibat natijasiga tanqidiy baho berishga, tijorat qarorlari qabul qilishda yo`l qo`yish ehtimoli bo`lgan xatolarni oldini olish va o`z vaqtida bartaraf etish, xodimlar layoqatliligini oshirish 8

www.arxiv.uz hamda korxona ishi umumiy samarasini oshirish bo`yicha boshqa ko`pgina muammolarni hal etish imkonini beradi. Marketing xizmati ishining samarasini oshirishda ular ishi ustidan o`rnatilgan nazorat muhim ahamiyatga ega. Qoidaga ko`ra u butun boshqaruvchilik faoliyatini tahlil qilishga asoslanadi va belgilangan reja bo`yicha amalga oshiriladi. Nazorat tekshiruvi mobaynida korxonaning ham strategik vazifalari, ham taktik vazifalari bo`yicha qarorlar baholanadi. Bunda marketing bo`yicha tadbirlar o`tkazish ustidan nazoratga, uni muntazam o`rganib turilganligiga hamda ular samaradorligi tahliliga alohida e`tibor beriladi. Korxona marketing xizmati ishini yaxshilashda muntazam tashqi tekshiruv muhim o`rin tutadi. Chunki bunda erkin auditlar qatnashadi va ular tashkilotning marketingni o`tkazishga qobiliyatini marketing bo`limining ishga qodirligi va kamchiliklarini tuzilmaviy baholash asosida baholaydilar. Bu korxona uchun marketing xizmati ishini takomillashtirish bo`yicha samarali qaror qabul qilish imkonini yaratadi. Marketing bo`limi ishini ichki va tashqi audit natijalari, qoyidaga binoan muhim xujjat bo`ladi. Undan yaqin va olis kelajak uchun marketing rejasini ishlab chiqarish jarayonida yuqori darajada foydalaniladi. O`zbekiston va uning tadbirkori uchun bozor tuzilmasini o`zlashtirish va rivojlantirish – yangi ish, kam o`rganilgan soha. Ishlab chiqarish vositalari bilan savdo qilishda reklama faoliyati va uning ahamiyati Reklama faoliyatining mohiyati kimnidir yoki nimanidir keng targ`ib qilish, aholi keng qatlamlarining e`tiborini muayyan shaxs, hodisa, voqea yoki qandaydir moddiy yohud ma`naviy qimmatdorga jalb etishdan iboratdir. Ishlab chiqarish vositalari bozoriga nisbatan reklama deyilganda qandaydir mavjud tovar yoki ko`rsatiladigan xizmatga xaridorlar e`tiborini tortish bilan bog`liq ayni yuqorida ta`kidlagandek tadbirlar tushuniladi. “Reklama” so`zi lotincha bo`lib, o`zbekchada aynan “baqirmoq” ma`nosini bildiradi. Lekin, agar hozirgi bozor munosabatlariga tadbiqan olinadigan bo`lsa, reklama faoliyati faqat shovqin-suron 9

www.arxiv.uz ko`tarish bilan samarali bo`lib qolmay, xatto, eng zamonaviy tovushni kuchaytiruvchi vositalar ishga solinganda ham. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasidan ma`lum bo`lishicha, reklama chuqur o`ylangan, ilmiy asoslangan qarorlar va xatto, zargarona harakatlarni talab etuvchi, muvaffaqiyatli biznesning muhim tarkibiy qismidir. Avvalo, reklama, lo`nda, badiy ifodaga ega va emotsional shaklda berilgan axborot tashuvchi, bundan tashqari u taklif etilayotgan tovar va xizmat haqida alohida jozibali ma`lumotlarni xaridorlar ongi va e`tiboriga yekazadi. Shu bilan birga, aytish lozimki, agar har qanday reklama axborot bo`lsa-da, har qanday axborot ham reklama bo`la olmaydi. Reklama, bir tomondan, tayinli xaridorlarga xarid qilish uchun va qilgan xarididan foydalanishi uchun zarur ma`lumotlarni yetkazadi, ikkinchidan esa, reklama o`zining ishontira olishligi, jalb qila olishligi va ishonch tug`dira olishligi, bilan kishilarga ma`lum emotsional va ruhiy ta`sir o`kazadi. Mana shundan bo`lsa kerak, odamlar orasida reklama bir vaqtning o`zida ham biznes, ham san`at degan fikr yuradi. Ma`muriy – buyruqbozlik va taqsimot iqtisodiyoti sharoitida iste`molchilarga u yoki bu tovarni, u yoki bu xizmatni anglashga ishontirish muammosi amalda bo`lmagan. Cheklangan taklif, ko`pincha tovar va ko`rsatiladigan xizmatlar kuchli taqchilligining mavjudligi ishlab chiqarilayotgan buyumlarni sotish uchun hech bir “bosh qotirish”ga hojat qoldirmagan, reklamani-ku, umuman zaruriyati bo`lmagan. Ammo, vaqt o`zgaryapti, bozor o`zgaryapti, bularni barchasi ishlab chiqarishlar va iste`molchilarni reklamaga boshqacha nazar bilan qarashga majbur etmoqda, unga qiziqish kun sayin kuchaymoqda. Ko`pgina zamonaviy mualliflar reklamaga marketing nuqtai nazaridan aniq tavsif bermoqdalar, bu tushunarli hol. Masalan, Amerika Marketing Assotsiatsiyasi reklama deganda – g`oyalar, tovar va xizmat ko`rsatishni aniq belgilangan buyurtmachi tomonidan haq to`laniladigan ko`z-ko`z qilishi, xarakatlanishning istalgan shakli. U tayinli xaridorlar e`tiborini reklama qilishni obyektga jalb etadi, bunda eng samarali usul va yo`llardan foydalaniladi, bozordagi aniq vaziyatni hisobga oladi. Mazkur tarif reklama va bozor, uni sotuvchilari va xodimlari orasidagi jips aloqani, shuningdek tovar va xizmatlar orasidagi raqobatni ta`kidlab ko`rsatadi. 10

www.arxiv.uz Foydalanilayotgan texnikaviy vositalarga ko`ra reklamaning quyidagi turlari farqlanadi: - vitrina – ko`rgazma; - matbuotdagi reklama; - audio-video; - radio va televideniye v boshqalar. Shuni ta`kidlash joizki, bozorning tovarlar va ko`rsatiladigan xizmat turlari bilan to`lib borishi, bunga muvofiq raqobatning kuchayishi, reklamaga ketadigan sarflarni so`zsiz oshirib yuboradi. Masalan, AQShning reklamaga yillik sarfi 80 mlrd.ga yaqin dollarni tashkil etadi. Bu mablag` jon boshiga taqsimlanganda 450 dollardan to`g`ri keladi. Shu bilan birga shuni unitmaslik lozimki, mazkur reklama biznesi rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakalarda, ya`ni reklama biznesi borasida dastlabki qadamlarni qo`yayotgan respublikalarda reklamaning ommaviy vositalari daromadning muhim manbaiga aylanmoqda. Ayniqsa, bu televideniyega taalluqli, unda bir daqiqa reklama o`n minglab dollor keltirmoqda. Tijorat-vositachi tashkilotlarining hajmiy ko`rsatkichlarining tasnifi Tijorat-vositachi tashkilotlar tovarlar ishlab chiqarish jarayonini davom ettiruvchi mujassama vazifalarini bajaradilar, lekin bunda muomala sohasida faoliyat ko`rsatadilar ya`ni ishlab chiqaruvchilar mahsulotini ularni iste`mol etuvchilarga davriy harakatlantiradilar. TVT xo`jalik faoliyatining asosiy natijalari ishlab chiqarilgan mahsulot (garchi ko`pchilik TVTlar qo`shimcha shunday qiladilar ham) sifatida namoyon bo`lmaydi, balki qo`shimcha operatsiya va turlicha xizmat ko`rsatish tarzida aks etadi hamda bu sotish uchun mo`ljallangan mahsulot narxini oshiradi. Yetkazib berish umumiy hajmi va bu borada bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlar amalda TVT mahsuloti hisoblanadi va u iqtisodiyot amaliyotida TVT tovar aylanishi hajmi deb ataladi. TVT tovar aylanishi iste`molchilarga TVT omborlaridan yoki tranzit shaklda tijorat-vositachi tashkilotlar ishtirokida yetkazib berilgan, mahsulot hajmini anglatadi. Torvar harakatlanishining omborlar shakli bevosita TVTlar ishtirokini nazarda tutadi, 11

www.arxiv.uz ya`ni mahsulot uning_ omboriga keltiriladi, saqlanadi, qadoqlanadi, aralashtiriladi va x.k. Tovarlarning xarakatlanishi tranzit shakli TVT ishtirokini fakat vositachilik vazifasi tashkil etishlik va nazorat tavsifidan iborat qilib cheklaydi, ishlab chiqaruvchilar bilan iste`molchilar o`rtasida bog`lanishi va o`zaro aloqasini eng samarali yo`llarini ta`minlaydi. Qator hollarda TVT tovarining xarakatlanishi tranzit shaklidagi hisob-kitob ishlarida ishtirok etadi, bu ular bajaradigan faoliyat ko`lamini oshiradi va muayyan moliyaviy manfaatdorlikni yuzaga keltiradi. TVT tovar aylanishi ulgurji (ko`tara) deb ataladi va bu asosli, chunki chakana tovar aylanishi ulushi juda oz, ya`ni alohida ishlab chiqarish-texnikaviy mahsulotlar sotish TVTlar bajaradigan ish umumiy hajmda qiyoslab bo`lmas daraja oz. Iste`molchilarni magazinlar orqali hamda kichik-kichik partiyalar bilan TVT omborlaridan ta`minlashda kuzatiladigan mayda ulgurji tovar aylanishini ajratib ko`rsatish qonuniyatiga mos keladi. TVT tovar aylanishi muomala sohasi orqali o`tadigan ishlab chiqarish-texnikaviy mahsulotlardan tashkil topadi, shuningdek korxonalar va tashkilotlar ishlab chiqarishga taalluqsiz sohada foydalanadigan mahsulotlardan iborat bo`ladi. Tovar aylanishi ko`rsatkichi TVT faoliyatining muhim xajmiy tavsnifi hisoblanadi. Bundan tashqari mazkur tashkilotlarning boshqa ko`plab ko`rsatkichlarini hisoblashda muhim o`rin tutadi. Shular orasidan muomala sarfi, daromadlar, aylanma mablag`ga bo`lgan ehtiyojini ishlab chiqarish va tovar zahiralarini ham qo`shganda alohida ko`rsatish mumkin. Tovar aylanishining natura ko`rsatkichlari TVT asosiy vazifasi bajarilishining darajasi haqida muloxaza yuritish imkonini beradi. Bu iste`molchilar tayin yetkazib berilgan turli tovarlarda ifodalanadi. Bundan tashqari, ular yetkazib berilgan turli tovarlarda ifodalanadi. Bundan tashqari, ular yetkazib berishidan ko`zda tutilgan hajmni, transport tushuvini tashkil etishni, saqlashni, ombordagi ishlarni bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirishda muhimdir. Chunki, faoliyatning bu barcha turlari ishlarning fizik hajmi haqidagi ma`lumotlar asosida rejalashtiriladi va hisobga olinadi. Biroq tovar aylanishi, odatda o`ziga xos o`lchov birligiga ega turli tovarlar majmuini anglatish hisobga olinsa, shuni tan olish lozimki, natura ko`rsatkichlardan foydalanish TVT ishi haqida umumlashgan ma`lumotlar olish mumkin 12

www.arxiv.uz emasligiga ko`ra cheklanib qoladi. Natura ko`rsatkichlardan foydalanish TVTning tovarlarga ixtisoslashuvni yetarlicha yuqori darajada bo`lganda maqbuldir. Tovar aylanishining natura ko`rsatkichi kamchiligini TVT vositachiligida tovarlar yetkazib berish umumiy hajmini baholash imkonini beruvchi uning tannarx talqini bartaraf etadi. Ammo bu ko`rsatkichni ham kamchiliksiz, deb bo`lmaydi, chunki tovar aylanishi darajasi shakllanishining muhim omili bo`lib pul bilan ifodalangan narx hisoblanadi. TVT bajargan ish jismoniy hajmi shuningdek ularning sermehnatligi bu ko`rsatkichda o`z aksini topmaydi. Xaqiqatdan ham, tovar aylanishi miqdori, yetkazib berilgan tovarni ularning ulchovi birligi-qiymatiga aylantiriladi-ganidir. YA`ni qiymat qancha yuqori bo`lsa, tovar aylanishi shuncha ko`p bo`ladi, garchi tovar aylanishiga mehnat va TVT mablag`i sarfi kattaligi asosan yetkazib berilayotgan mahsulot hamda ko`rsatiladigan xizmat fizik hajmiga bog`liq bo`ladi. Shuni ta`kidlash lozimki, TVT bajarayotgan ish va xizmatlarining mehnat talabligi, tovarlar harakati shakli (ombordan yoki tranzit ekanliga TVT manzili va faoliyati joyidan (Toshkent viloyati yoki Xorazm viloyati) bog`liqligidan taqqoslab bo`lmaydi. Ko`pchilik iqtisodchilarning fikricha, TVT faoliyati xajmiy ko`rsatkichlari bo`yicha ta`kidlangan kamchiliklarini bartaraf qilish uchun shartli tovar aylanishi ko`rsatkichidan foydalanish lozim. Bunda o`ziga xos etalon qilib, faoliyatining mo`tadil sharoitlaridagi omborlardan tovar aylanishi olinadi. Unda, misol uchun, hisob- kitoblardagi tranzit aylanishini ham mahsus koeffitsent yordamida, masalan – 0,2, shartlicha aylantirish mumkin. Vaholanki, omborlardan tovar aylanishi tranzit shaklidagidan beqiyos katta, To`g`irlovchi koeffitsentlar hisobi, chuqur o`ylangan va puhta bo`lishi kerak, chunki bu tovar aylanishi ko`rsatkichlari ishonchililigini oshiradi. Shunday to`g`irlovchi koeffitsentlar TVT bajarayotgan turli xizmatlar va omborlardan tovar aylanishi o`rtasidagi mehnattalablik farqini tekislash uchun maqsadga muvofik, hisoblanadi. Bunda so`z TVT xizmatlari hajmi ko`rsatkichlarini shartli tovar aylanishi o`lchamlari hisoblash maqsadiga muvofiqligi ustida bormokda. Amaliyotda tavsiya etilayotgan 13

www.arxiv.uz ko`rsatkichlarni hisoblashda muayyan takliflar bor, ya`ni TVT turli xizmatlarni bajarishda to`g`irlovchi koeffitsentlar mavjud: ochish – 1,2; joylash – o`rash – 1.0, markazlashtirilgan tashish – 0,1; prokat – 1.1; ahborot – vositachilik xizmati – 0,3 va h.k. Mazkur ko`rsatkichlar va koeffitsentlar barchasi bozor munosabatlari shartida TVT faoliyatiga so`ngi bahoni berishda o`z ahamiyatini sezilarli darajada yo`qotadi, lekin taxliliy maqsadlarida ularni qo`llash, shubhasiz, muhimdir. Bozor sharoitlarida asosiy baholash ko`rsatkichi bo`lib foyda hisoblanadi. Bu qonuniy ahvol, albatta, lekin TVT iqtisod xizmatlari o`z tashkiloti faoliyatining samarodirligini ko`p tomonlama tadqiq etishda davom etmoqda. Bu ohir oqibatda strategik maqsadlarga erishish uchun muvofaqiyatni ta`minlaydi. Bundan tashkari yana shuni nazarda tutish kerakki, TVT faoliyatini baholash uchun faqat hajmiy ko`rsatkichlardan foydalanish kamlik qiladi. Bu ko`rsatkichlarning umulashtirish xususiyati, ularning afzalliklari bo`lib hisoblansa-da, lekin ba`zi usullardan ham xoli emas. Ular TVT bajarayotgan ishlarning sifat tomonini ochib bermaydi, ya`ni har bir, alohida mijozga xizmat ko`rsatish sifati, tovar yetkazib berish, xizmat ko`rsatish bo`yicha har bir buyurtma (bay) bajarilishining sifati ko`rsatmaydi. Bularning barchasi shundan dalolat beradiki, korxona iqtisodiyoti tahliliy xizmatlari qandaydir umulashtiruvchi ko`rsatkichlarga, garchi, xatto juda ham universal ko`rsatkichlar bo`lsa-da, bog`lanib qola olmaydi. Korxona iqtisodiyoti murakkab va o`zaro bog`liq mehanizm, unda barcha bo`g`inlash va qismlar juda muhimdir. Bu murakkab tizimning bir unsuriga yetarlicha baho bermaslik yoki boshqa bir unsuriga ortiqcha baho berishlik, odatda, noxush oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun iqtisodiy va analitik tadqiqotlar zamonaviy hisoblash texnikasidan keng foydalanilgan holda mujassama va har tomonlama olib borilshi lozim. Ishlab chiqarishvositalarining zahira turlari va ularning me`yoriy samaradorlashtirish. Har qanday jamiyat me`yorida xayot kechirish uchun, tabiiyki, moddiy boyliklardan uzluksiz iste`mol etish jarayonini talab etadi, ular ham tegishli sur`atda muntazam qayta ishlab chiqarilib turishi lozim. Moddiy boyliklarni ishlab chiqarish 14

www.arxiv.uz jarayonida, shu jumladan, ishlab chiqarish vositalari ham, ularni zahirasi paydo bo`ladi. Bu, tabiiy tarzda moddiy boyliklar aylanib turishini ta`minlash uchun zarurdir. Iste`mol buyurtmalaridan (ular bir aylanish xosil qiladi) insonlarning shaxsiy talablarini qondirgandan so`ng o`z harakatlanishini tamomlaydi, farkli o`laroq, ishlab chiqarish vositalari takror ishlab chiqarishda ko`p marotaba ishtirok etadi, uning uzliksizligini ta`minlash uchun zahiralar talab etiladi. Ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish jarayonining surunkaligi zahiralar miqdori mutloq hajmda bo`lsa, muvaffaqiyatli ta`minlanadi deb hisoblanadi. Lekin shuni unutmaslik lozimki zahiralar miqdori oshishi bilan amalda, ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydigan ularning qismlari ortadi, bu esa o`z navbatida ularga xizmat ko`rsatish bo`yicha sarflar o`sishga sabab bo`ladi. Shunga ko`ra zahiralar boshqaruvining muhim vazifasi bo`lib, ularning samarali miqdorini belgilashdir. Zahiralar faqat bir maromda, to`xtovsiz ishlashni ta`minlabgina qolmay, balki ular ko`pgina iqtisodiy ko`rsatkichlariga ham ta`sir etadi. Masalan, ma`lum nav va o`lchamdagi zahiraning korxonada yo`qligi uni boshqa nav o`lchamdagisi bilan almashtirishga majbur etadi. Bu shubhasiz, chiqindilar ko`payishi, oddiy va pul mablag`larini ortiqcha sarflanishiga olib keladi va oqibat natijada, tannarx ko`tarilib, foyda kamayishiga sabab bo`ladi. Shu bilan birga, ortiqcha zahiralar aylanma mablag`lar aylanishini sekinlatadi, korxonaning sezilarli darajadagi vositalarini boshqa narsaga jalb etadi, xatto ularni "o`lik" molga aylantiradi. Shunday qilib, tovar mahsulotlar zahirasini optimallashtirish iste`molchilarga mahsulot yetkazib berishni o`z vaqtida va bir maromda tashkil qilish, transport vositalaridan oqilona foydalanish, zahiralar qismi bo`yicha aylanma mablag`larining aylanishini tezdashtirish imkonini beradi. Ishlab chiqarish vositalarining mutloq va nisbiy zahiralari, bir-biridan farqlanadi. Mutloq zahiralar moddiy va pul ko`rsatkichlaridan foydalanishi mumkin. Ular omborxonalar sig`imini to`g`ri hisobga olish, zahiralar darajasi ustidan hisob-kitob nazoratini tashkil etish, aylanma mablag`ini hisoblash va b. uchun zarurdir. Nisbiy zahiralar iste`mol yoki tovar – moddiy boyliklarini jo`natish, kecha-kunduzi, xaftasi, oylari bilan o`lchanadi, korxona yoki bazaning uzluksiz ishlashi uchun muayyan zahira bilan ta`minlanganlik 15

www.arxiv.uz muddatini tasniflaydi. Ma`lum vaqt birligi davrida ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilinadigan hom-ashyo va materiallar hajmi oshishi natijasida mutloq zahiralar ko`payib borishiga moyil bo`ldi, shu bilan bir vaqtda nisbiy zahiralar sezilarli darajada kamayadi, chunki materiallarni tez-tez yetkazib berish imkoniga ko`ra unga talab oshib boradi. Ishlab chiqarish zahiralari paydo bo`lishi sabablariga ko`ra sotuv yoki tovar zahirasiga, ishlab chiqarish zahirasiga, tugallanmagan ishlab chiqarish zahirasiga va davlat ehtiyoj zahirasiga ajraladi. Sotuv yoki tovar zahirasiga tayyor mahsulot zahirasi, transportdagi zahira yoki yo`ldagi zahira, tijorat vositasi tashkilotlar ombor va bazalaridagi zahiralar kiradi. Shu bilan birga sotuv zahirasi va TVT ombor bazalaridagi zahiralar joriy, tayyorlov va sug`urta zahiralariga bo`linadi va ular atamalariga muvofik foydalaniladi. Ishlab chiqarish zahirasiga iste`molchilar omboridagi va ishlab chiqarish ehtiyoji uchun zarur ishlab chiqarish vositalari zahirasi kiradi. Ularning shakllanishi resurslarning kelish muddati va foydalanilish bir maromda emasligi hamda ishlab chiqaruvchilarning kerakli damlarda ishlab chiqarish jarayonida zarur vositalar va mehnat kreditlari yo`qligi tufayli uzilishlarga yo`l qo`ymaslikka intilishlari bilan bog`liqdir. Tugallanmagan ishlab chiqarish zahiralari ishlab chiqarish turkumi oraliq bosqichida bo`lgan zahiralarga aytiladi: detallar, qismlar va boshqa tovarlar, aniqrog`i, nim polufabrikat tovarlar. Ular ustida ish xali tugamagan, tovar ko`rinishiga kelishi uchun hali ishlov talab etiladi. Ishlab chiqarish vositalari zahirasining bir turi davlat ehtiyoj zahirasidir. Ular favqulotda hodisalar (tabiiy ofat, qurg`oqchilik va h.k.). Yuz berganda va hozirgi zamon tili bilan aytganda - "Fors-major" xodisasi sodir bo`lganda iqtisod uzluksiz faoliyatda bo`lishini ta`minlash maqsadida hosil qilinadi. Shunday qilib qayta ishlash jarayoni uzluksiz va bir maromda borishi uchun turli xil zahiralarni bunyod etish tabiiy zaruriyatini ochiq-oydin qilib turibdi. Biroq, bu zahiralarning eng samarali miqdorini yaxshi bilish kerak, sababi ular xaddan ziyod oshib ham ketmasligi, yetmay qoladigan vaqt ham bo`lmasin, chunki bunday hol jiddiy noxush oqibatlarga olib keladi. 16

www.arxiv.uz Turli zahiralar xilini samaradorlashtirish muammosini zahiralar hajmiga bog`liq bo`lgan teng ko`lamli olimlarning taxlilini ko`rib chiqib, so`ng hal qilishga o`tish tavsiya etiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini samaradorlashtirishning bevosita yo`nalishlar bo`lib quyidagilar hisoblanadi: Jamuljam zahira miqdorini samarodorlashtirish, uning tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari kiradi; Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon xarakatlanishining texnikaviy-iqtisodiy jihatidan eng oqilona shaklini tanlash; Ishlab chiqarish vositalarining asosiy va ortiqcha zahirasini bunyodga kelishini bartaraf etish va ulardan eng samarali tarzda foydalanish; Ishlab chiqarish zahiralari darajasini nazorat qilish va boshqarishni tashkil etish. ___________________ Ishlab chiqarish vositalari zahiralarini samaradorlashtirish masalasini ijobiy xal etishga iqtisodiy-matematik usullardan va zamonaviy hisoblash texnikasidan keng foydalangan xolda amalga oshiriladi. 17

O'xshashlar

Ishlab chiqarish vositalari savdosida tvtlar vazifalari

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi soha

Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari