Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.82421875 KB

Ko'chirib olish

Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari Reja: 1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati, tarkibi va tuzilishi 2. Asosiy fondlarni baholash 3. Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi 4. Asosiy fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari 5. Ishlab chiqarish quvvatlari va ulardan foydalanishni yaxshilash yo’llari

1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati, tarkibi va tuzilishi Mamlakatning qudrati, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi, jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to’laroq qondirish shu mamlakat resurslari, ayniqsa, asosiy va aylanma fondlarining miqdori va sifati bilan belgilanadi. Mamlakat va uning sanoati, boshqa tarmoqlari, korxona (firma)lari qanchalik ko’p resurslarga ega bo’lsa, u shunchalik qudratli va rivojlangan bo’ladi. Agar u ana shu resurslardan to’la-to’kis, oqilona foydalana olsa, albatta buyuk davlatga aylanadi. Sanoat ishlab chiqarishi faoliyatida asosiy fondlarning alohida o’rni bor. Chunki ularsiz birorta ishni bajarish, xizmat ko’rsatish va mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish jarayonida mehnat buyumlari, mehnat qurollari (mehnat vositalari) va inson mehnati ishtirok etadi. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg’i, elektr quvvati, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar va h.k.lar kiradi. Mehnat vositalariga mashina va mexanizmlar, asbob-uskunalar, yuk tashuvchi va uzatuvchi vositalar, kompyuter va laboratoriya anjomlari, bino va inshootlar kiradi. Mehnat buyumlari va vositalarining birgalikda qiymat shaklida ifodalanishi ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashish roliga ko’ra asosiy va Aylanma fondlarga ajratiladi. Mehnat qurollari asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb ishlab chiqarish jarayonida uzoq davr bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan holda o’z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga asta-sekin, o’tkazib boradigan mehnat vositalariga aytiladi 1 . Ular ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar. Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadilar. Mehnat buyumlari va tayyor mahsulotlarni saqlash va ularni bir o’rindan ikkinchi o’ringa tashish kabi ishlarni bajarish uchun xizmat qiladilar. 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.132.

Asosiy fondlar ulardan foydalanish maqsadiga ko’ra ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashishiga qarab, ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va qatnashmaydigan fondlarga ajratiladi. Ishlab chiqarishda qatnashadigan asosiy fondlarning maqsadi moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etishga qaratilgan bo’lsa, ishlab chiqarishda qatnashmaydigan asosiy fondlarning maqsadi xodimlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirishdan iboratdir. Sanoatning asosiy fondlari mamlakat milliy boyligining muhim qismini tashkil etib, bu ko’rsatkich mustaqillik yillarida yildan yilga oshib bormoqda. 1995-2015 yillar mobaynida sanoatning asosiy fondlari 576 marta o’sdi. O’zbekiston Respublikasi sanoatining jami asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatining dinamikasini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin. 9- jadval Sanoat korxonalarining asosiy fondlari 2 (mlrd. so’m) 2012 2013 2014 2015 32578,6 40500,3 48259,5 55206,5 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston sanoatining asosiy fondlari juda tez sur’atlar bilan o’smoqda. Bu o’sish MDH davlatlarining o’rtacha o’sish sur’atlaridan anchagina tez va sifatliroqdir. Hukumatimiz tomonidan jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan mashina-uskunalarini jadal yangilash masalariga alohida e’tibor qaratilib me’yoriy hujjatlar qabul qilingan 3 . Ushbu me’yoriy hujjatga binoan “Korxonalarda zamonaviy va jahon darajasida muvaffaqiyatli sinovdan o’tgan texnologiyalarni ildam sur’atlar bilan o’zlashtirish, mamlakatimiz korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatdoshligini yanada oshirish, shu asosda 2 Ўзбекистон саноати. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Статистик тўплам. Тошкент 2016. Б.45. 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 22.12.2016 й.даги “Саноат тармоқлари корхоналарининг жисмоний ишдан чиққан ва маънавий эскирган машина- ускуналарини жадал янгилаш, шунингдек, ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-2692-сон Қарори

sanoat tarmoqlarining barqaror rivojlanishini va eksport salohiyatining o’sishini ta’minlash, shuningdek, energiya samaradorligi va energiya tejamkorligi standartlarining iqtisodiyotga faol tatbiq etilishini ta’minlash maqsadida: ...sanoat tarmoqlari korxonalari texnologik jihozlari va texnologiyalarining texnik auditini o’tkazish ...va texnik audit natijalarini o’rganish asosida 2017 — 2020 yillar davrida sanoat tarmoqlari korxonalarining jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan asbob-uskunalarini zamonaviy, jahon darajasida sinovdan o’tganlari bilan almashtir...” 4 ish nazarda tutilgandir. Asosiy fondlarni hisoblash, tahlil qilish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish maqsadida ularni guruhlarga ajratish kerak bo’ladi. Hozirgi kunda asosiy fondlar turli tasnifga muvofiq va ishlab chiqarish vazifasining turliligi va tabiiy-moddiy belgilarga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Zarur mehnat sharoitlarini ta’minlaydigan bino va arxitekturaqurilish obyektlari. Binolarga sexlarni ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar kiradi. 2. Inshootlar – ishlab chiqarish jarayonining bajarilishiga zarur va mehnat buyumlarini o’zgarishi bilan bog’lanmagan birorta texnik vazifalarga belgilangan muhandis-qurilish obyektlari (nasos stansiyalar, tunnellar, ko’priklar va h.k.). 3. Har xil energiya, suyuq va gazsimon moddalarni uzatuvchi uskunalar. 4. Mashinalar va asbob-uskunalar; shu jumladan: - energiyani, suyuq va gazsimon moddalarni ishlash va almashtirishga mo’ljallangan kuch mashinalari va asbob-uskunalar (generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug’ qozonlari, havo kompressorlari); - ishchi mashinalari va asbob-uskunalar. Ular mehnat buyumlariga bevosita ta’sir o’tkazadilar. Bularga dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar: o’lchov va to’g’rilash asbobuskunalari, laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar kiritiladi. 4 O’sha yerda

5. Transport vositalari. 6. Har xil asboblar. 7. Ishlab chiqarish inventarlari. 8. Xo’jalik inventarlari. 9. Boshqa asosiy fondlar. 10-jadval Sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining turlari va sanoat tarmoqlari bo’yicha tarkibi 5 (2015 yil oxiriga foizda) Sanoat tarmoqlari Bino lar Insho- otlar Uzatish moslama lari Mashina va usku nalar Transport vositlari Boshqa asosiy fondlar Butun sanoat 13,1 22,1 12,9 45,4 5,5 1,1 Shu jumladan Elektro energetika 18,5 8,1 34,9 36,9 1,3 0,2 Yoqilg’i 4,5 49,9 16,9 25,0 3,1 0,7 Qora metallurgiya 13,6 4,9 3,4 74,8 3,1 0,2 Rangli metallurgiya 10,3 14,9 6,8 53,3 14,4 0,3 Kimyo va neft- kimyo 24,7 12,5 8,8 49,4 3,7 0,9 Mashinasozlik va metallga ishlov berish 14,2 6,5 0,6 71,6 4,0 3,0 O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va Sellulozaqog’oz 24,1 3,1 2,0 68,6 1,5 0,6 Qurilish materiallari 13,2 10,5 2,9 63,7 8,6 1,2 Yengil sanoat 28,4 4,5 1,9 61,0 1,8 2,3 Oziq-ovqat 25,4 4,2 2,1 60,0 4,8 3,5 5 Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.62-64.

boshqalar 25,9 6,6 2,3 57,7 4,9 2,6 Mehnat buyumlariga ta’sir etish darajasiga qarab asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv va passiv fondlarga bo’linadi. Aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlari shaklini o’zgartiruvchi, ya’ni bevosita ta’sir etuvchi fondlar (mashinalar, asbobuskunalar, texnologik liniyalar, o’lchov va to’g’rilash asboblari, transport vositalari) kiradi. Passiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlariga bilvosita ta’sir etuvchi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining normal o’tishiga kerak sharoit yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.k.). Asosiy fondlar tarkibini o’rganishda ularning tuzilmasi masalasiga ham e’tibor berish zarur. Asosiy fondlarning tarkibi deb, uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning, guruhlarning har birinining umumiy qiymatiga bo’lgan nisbatga aytiladi. Masalan, 100 mln. so’m bo’lsa, ulardan binolar 25 foiz, inshootlar 15 foiz, uzatuvchi qurilmalar 10 foiz, ishchi mashinalar va jihozlar 30%, qolganlari esa 20 foiz bo’lishi mumkin (10-jadval). Asosiy fondlar tuzilmasi quyidagi turlarga ajratiladi: 6 1. Tasviriy tuzilma. 2. Texnologik tuzilma. 3. Tarmoq tuzilmasi. 4. Hududiy tuzilma. 5. Takror ishlab chiqarish tuzilmasi. Tasviriy tuzilmaning har xil vaqtda o’zgarishidan sanoatning texnik darajasini va asosiy fondlardagi kapital sarflashning samarasini tasavvur qilsa bo’ladi. 11-jadval O’zbekiston Respublikasi sanoatida asosiy fondlarning texnologik tarkibi 7 (yil oxiriga foizda) 2012 2013 2014 2015 Binolar 11,5 13,2 13,0 13,1 6 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.134. 7 Muallif tomonidan quyidagilar asosida tuzilgan: Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.62.

Inshootlar 22,6 22,1 23,3 22,1 Uzatish moslamalari 13,3 13,4 13,3 12,9 Mashina va uskunalar 45,4 44,3 43,7 45,4 Transport vositalari 5,9 6,0 5,7 5,5 Boshqa asosiy fondlar 1,3 1,0 1,0 1,1 Asosiy fondlarning tarkibiga konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish, kombinatsiyalashtirish, yangi korxonalar qurish va modernizatsiyalashga sarflangan kapital mablag’larning texnologik tuzilishi, korxonalarning hududiy joylashishi, tayyorlanadigan mahsulotning xususiyati va hajmi ta’sir ko’rsatadi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi qancha ko’p bo’lsa, shuncha ishchi mashinalar va asbob-uskunalarning tutgan o’rni ko’proq bo’ladi. Texnologik tuzilish asosiy fondlarning qismlari nisbatini ko’rsatadi (11- jadval). Tarmoq tuzilishi sanoat tarmoqlaridagi asosiy fondlarning tarkibi bilan ifodalanadi (12-jadval). 12- jadval Asosiy fondlarning tarmoq tarkibi 8 (foiz hisobida) Tarmoqlar 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Elektroenergetika 13,6 12,4 12,8 14,8 14,7 14,6 Yoqilg’i sanoati 28,9 31,3 30,7 31,2 31,4 31,9 O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va Selluloza qog’ozi 0,7 0,6 0,5 0,5 0,4 0,3 Kimyo va neft- kimyo sanoati 5,3 5,0 4,6 4,3 3,9 4,4 Mashinasozlik va 9,5 8,6 11,2 10,7 10,8 10,4 8 Muallif tomonidan quyidagilar asosida tuzilgan: Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2014. Б.44.; Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.46.

metallni qayta ishlash sanoati Qurilish materiallari sanoati 2,9 3,2 2,8 3,3 3,3 3,3 Yengil sanoat 8,4 7,3 7,1 6,5 5,9 6,0 Oziq-ovqat sanoati 4,6 4,1 4,2 4,0 3,7 3,9 Boshqa tarmoqlar 26,1 27,5 26,1 24,7 25,9 25,1 Hududiy tuzilma asosiy fondlarining hududiy taqsimlanishi va ularning nisbati bilan belgilanadi. Takror ishlab chiqarish tarkibi yangi qurilish va qayta qurish, qayta qurollantirish va asosiy fondlarni kengaytirishning nisbati va tutgan o’rnini ifodalaydi. 2. Asosiy fondlarni baholash Amaliyotda asosiy fondlarni baholashning quyidagi turlari qo’llaniladi: 1) dastlabki to’la qiymat orqali belgilangan baho; 2) qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan baho; 3) qolgan qiymati orqali belgilangan baho; 4) ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash bahosi. Dastlabki to’la qiymat orqali belgilangan baho ( Ob ) asosiy fondlarning sotib olingan bahosi ( Sb ), asosiy fondlarni olib kelish uchun qilingan transport xarajatlari ( Xt ) va montaj xarajatlari ( Xm )ni o’z ichiga oladi. Ob = Sb + Xt + Xm Bu baho korxona (firma)ning asosiy ishlab chiqarish fondalarini sotib olish va ishga tushirish uchun qilgan haqiqiy xarajatlarini ifodalaydi. Bu ko’rsatkich korxona (firma) balansida hisobga olinadi. Ammo asosiy fondlarning dastlabki to’la qiymat orqali belgilangan bahosi ularning hajmini va turli yillarda qurib ishga tushirilgan korxona (firma)lar asosiy fondlarini taqqoslashda yetarli emas, shuning uchun asosiy fondlarni baholashda qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan bahodan foydalaniladi.

Baholashning bu usuli asosiy fondlarning har xil davrda ishlab chiqarilgan va olingan baholarni hozirgi yangi sharoitdagi bahoda ifodalash imkoniyatini beradi. Bu baho bir xil iste’mol qiymatga ega bo’lgan asosiy fondlarni baholashda bir xil qiymatlarda ifodalash, korxonalar ko’rsatkichlarini taqqoslash va fondlar samaradorligini oshirish rezervlarini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Qiymatni qaytadan tiklash orqali belgilangan baho amaldagi asosiy fondlarning jismoniy holati va ma’naviy eskirishini hisobga olgan holda qayta baho qo’yish orqali aniqlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida ishtirok eta borib asta-sekin ishdan chiqa boradi, shuning uchun ularga baho belgilashda ularning ishdan chiqish va yemirilish qismi hisobga olinadi. Shu tufayli asosiy fondlarni baholashda qolgan qiymati orqali belgilangan baho ham qo’llaniladi. U ikki xil baho bilan ifodalanadi: a) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularning dastlabki to’la qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat; b) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularning qaytadan tiklangan qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat. Asosiy fondlar juda eskirib, yaroqsiz holga kelgan, qayta tiklash, kapital remont qilish yoki modernizatsiya qilish natija bermaydigan hollarda ularni ishlab chiqarishdan olib tashlash zarur bo’lib qoladi. Bunday hollarda asosiy fondlarni ishdan chiqarib tashlash bahosi aniqlanadi. Bu baho ishdan chiqqan, ishlab chiqarishdan chiqarib tashlanadigan asosiy fondlarni (temirtersak narxida) realizatsiya qilish bahosidir. 3. Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi Ishlab chiqarishda qatnashadigan asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida yillar o’tishi bilan eskiradi va o’z sifatini yo’qota boradi. Asosiy fondlar ishlab chiqarishda uzoq muddat ishtirok etganligi tufayli vaqt o’tishi bilan jismoniy va ma’naviy jihatdan eskiradi.

Jismoniy eskirish deganda asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi natijasida butunlay yoki qisman yemirilishi tushuniladi 9 . Ma’lum vaqt o’tgandan keyin ishlab chiqarishda ishlab turgan mehnat qurollari ishga butunlay va qisman jismoniy yaroqsiz bo’lib qoladi, bunday hollarda ular yangisi bilan almashtiriladi yoki ayrim qismlari kapital remont yoki modernizatsiya qilinadi. Jismoniy eskirish natijasida asosiy fondlarning qiymati yo’q bo’lib ketmaydi, balki tayyorlangan mahsulot qiymatiga ko’chiriladi. Korxonalarda faqatgina amalda ishlayotgan mashina va asbobuskunalargina emas, balki bekor turganlari ham yemiriladi. Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy eskirish miqdori ularning xizmat qilish muddati va yemirilish darajasiga nisbatan aniqlanadi. Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligining o’sishi tufayli ishlab turgan mashina va asbob-uskunalar qiymatining kamaytirilishi hamda eskilariga nisbatan unumli va tejamli yangi mashinalar kashf etilishi, ularning ishlab chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy yemirilish muddati tugamasdan qadrsizlanishi – asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi deb ataladi. Ma’naviy eskirish fondlarning bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqishni ko’p jihatdan zarur qilib qo’yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish rejali ravishda eng kam mehnat va mablag’ sarf qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o’z qiymatining ma’lum qismini amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot qiymatiga oz-ozdan ko’chirib boradi. Amortizatsiya – (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar) amortizatsiyasi – asosiy kapital (mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar)ning ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o’tib borishi. 10 9 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.137. 10 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет

Asosiy vositalar moddiy yoki jismonan va ma’nan eskiradi. Moddiy eskirish mehnat vositalaridan foydalanish jadalligi va uning korxonada ishlatilgan muddatlari bilan belgilanadi. Ma’naviy eskirish fan va texnika taraqqiyoti natijasida mehnat vositalarining arzonlashuvi hamda iqtisodiy jihatdan mukammal bo’lgan yangi mehnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog’liq. Amortizatsiya me’yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida eskirgan jihozlar o’rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo’lgan mablag’lar summasi tarzida jamg’ariladi. Amortizatsiya ajratmalari – mahsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy fondlarni qisman tiklash (kapital ta’mir va yangilash) va to’liq tiklash (renovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat qiladi. Amortizatsiya ajratmalari me’yorlari asosiy fondlar qiymatiga proporsional ravishda hisoblanishi, ya’ni taxminiy foydalanish muddatiga tekis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans usulida – jadallashtirilgan tartibda hisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya me’yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20% va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi. Natijada asosiy fondlar qiymatining 2 / 3 qismi ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya me’yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sekinlashtiradi, oshirilgan me’yorlar mahsulot tannarxini qimmatlashtiradi. Shu sababli amortizatsiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya ajratmalari ta’minlanishi kerak bo’lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishini to’liq qoplashi va ularni takror yaratishni ta’minlashidir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini belgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orqali tadbirkorlarga soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib beradi. Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini hisobdan chiqarishni tezlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma’naviy

eskirishi bilan bog’liq ehtimoli bo’lgan zarar ko’rishdan saqlaydi, yangi texnika va texnologiyani tezroq joriy etishga rag’batlantiradi. Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki uning ba’zi qismlarini yangilash vaqti kelguncha shu shaklda ma’lum fondda jamg’arilib turiladi va bu fond amortizatsiya fondi deyiladi. Demak, amortizatsiya fondi – amortizatsiya ajratmalari hisobiga shakllanadigan maxsus fonddir. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan moddiy aktivlar amortizatsiyasi degan tushuncha ham mavjud. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: - asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi (hisoblangan eskirish); - lizing bo’yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, jadallashtiriladigan amortizatsiya summasi. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar eskirish, har oyda xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan natijali foydalanish muddatidan (biror xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt muddatidan ortiq emas) kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli bo’ladi. Natijali foydalanish muhlatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirgan normasi 5 yilga hisoblanadi. Ma’lumki, amortizatsiya ajratmalari belgilangan normalar bo’yicha tayyor mahsulotning tannarxiga kiritiladi va u quyidagi formula yordamida aniqlanadi: N a = (F 1 - F t ) / (T a * F 1 ) * 100%, Bu yerda: F 1 – asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati; F t – asosiy fondlarning tugatish qiymati; T a – asosiy fondlarning normativ ishlash muddati (amortizatsiya vaqti). Amortizatsiya normasining darajasi asosiy fondlarning eskirgan qismini tiklash uchun resurslar hajmini aniqlaydi. Amortizatsiya normasi bilan asosiy fondlarning

aylanish tezligi belgilanadi va ularni qayta ishlab chiqarish jarayoni jadallashtiriladi. Asosiy fondlarni to’liq tiklanishi uchun zarur jami amortizatsiya ajratmalari quyidagi formulaga asoslanib hisoblanadi: A a = N a * F, Bu yerda: N a – amortizatsiya normasi; F – asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati. 4. Asosiy fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, rejalashtirish, hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini ifodalash uchun juda ko’p ko’rsatkichlar kerak bo’ladi. Ularni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin: - asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymatini ifodalovchi ko’rsatkichlar; - ulardan foydalanish darajasini, ularning samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar; - ishlab chiqarish fondi bilan qurollantirish darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar; - integral ko’rsatkichlar. Bu ko’rsatkichlar tizimida ayniqsa, fond qaytimi ko’rsatkichi va fondrentabelligi ko’rsatkichi alohida o’rin egallaydi. Fond qaytimi – bu bir so’mlik asosiy fond ishtirokida qancha mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Fk = Q / Fas, Bu yerda, Fk – fond qaytimi (so’m hisobida); Q – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (so’m hisobida); Fas – asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati.

Fond sig’imi – bu fond qaytimiga teskari ko’rsatkich bo’lib, ma’lum miqdordagi mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha asosiy fond kerakligini ifodalaydi va quyidagi formula asosida hisoblanadi: Fs = Fas / Q Mehnatning fond bilan ta’minlanganligi har bir ishlovchi hisobiga qanchadan asosiy vositalar to’g’ri kelishini bildiradi va u quyidagi formula bilan ifodalanadi: Fbt = Fas / Xym, Bu yerda, Xym – xodimlarning yillik o’rtacha miqdori (kishi hisobida). Asosiy fondlardan foydalanishni ifodalaydigan ko’rsatkichlardan yana biri – bu jihozlardan foydalanish ko’rsatkichlari: a) ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti ( Ke ). U jihozlarning rejali ish vaqti fondida ( Tjr ) haqiqiy ishlagan vaqti ( Tjx ) darajasini ko’rsatadi: Ke = Tjx / Tjr, b) intensiv foydalanish koeffitsiyenti ( Kin ). U jihozlarning minimum mahsulot ishlab chiqarishi mumkin bo’lgan miqdoriga ( Mch ) nisbatan haqiqiy ishlab chiqargan mahsulot miqdori ( Mx ) darajasini ko’rsatadi: Kin = Mx / Mm. 5. Ishlab chiqarish quvvati va ulardan foydalanishni yaxshilash yo’llari Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo’llaridan biri mavjud ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashdir. Ulardan samarali foydalanish masalasi ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida yanada dolzarblashadi. Shuning uchun ham O’zbekistonda ulardan unumli foydalanishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Ishlab chiqarish quvvatlaridan qanchalik to’la va unumli foydalanilsa, ko’proq mahsulot ishlab chiqariladi, mahsulotning tannarxi kamayadi, korxonaning foydasi va samaradorligi oshadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati vaqt birligi ichida belgilangan assortiment va nomenklatura, mavjud dastgohlar, ishlab chiqarish maydonlaridan to’liq foydalanilgan holda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi.

Korxonaning ishlab chiqarish quvvati natura birligida o’lchanadi. Masalan, metallurgiya sanoatida ishlab chiqarish quvvati tonnada, to’qimachilikda yigirilgan ip tonnada, gazlamalar metrda, avtotraktor tarmoqlarida avtomobillar va traktorlar donalab o’lchanadi. Ishlab chiqarish quvvati korxonaning texnik darajasi, unumdorligi, kadrlar malakasi, xomashyolarning sifati va mahsulotlarning assortimentiga qarab o’zgara boradi. Korxonalarda ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar bo’lishi lozim: a) mavjud uskunalar va agregatlarning soniga (ta’mirlashdagi uskunalar) rejalashtirish davrida yangidan kiritilgan uskunalar qo’shiladi, lekin jismoniy va tabiiy sharoit ta’sirida yemirilgan uskunalar hisobga kiritilmaydi; b) korxonalar va sexlarning ishlab chiqarish maydonlari haqidagi ma’lumot; v) korxonalarning ish rejimi, ya’ni smenalar soni (ta’mirlashga to’xtash vaqtisiz), ish vaqti fondi; g) uskunalar, agregatlarning unumdorlik normasi. Ishlab chiqarishda turli uskunalardan foydalanish, korxonaning quvvati asosiy texnologik jarayonlarni bajaradigan yetakchi sexlar, bo’linmalar yoki agregatlarning quvvatlariga binoan hisoblanadi. Turli korxonalar (birlashmalar)ning ishlab chiqarish quvvatini hisoblashda ularning xususiyatlari inobatga olinadi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Q = Ds * Du * Div, bu yerda, Q – korxonaning ishlab chiqarish quvvati; Ds – bir turdagi dastgohlar soni; Du – vaqt birligidagi bir dona dastgohning unumdorligi; Div – dastgohlarning ishlash vaqti.

Ayrim tarmoqlarning korxona va sexlarida yig’uv, quyuv, mebel, konserva ishlab chiqarish quvvati, maydon bo’yicha quyidagi formulaga asosan hisoblanadi: Q = (M : Mn) * (F : Vt), bu yerda, M – korxonaning yoki sexning ishlab chiqarish maydoni (kvm); Mn – norma ish joyiga taalluqli ishlab chiqarish maydoni (kvm); F – ish joyining yillik rejali ish vaqti fondi (soat); Vt – mahsulotning mehnat talabchanligi – texnologik vaqt (soatda). Yil boshida belgilangan ishlab chiqarish quvvati – kirish quvvati, yil oxiridagisi esa chiqish quvvati deyiladi. O’rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Kur = Kk + (Kt * P 1 ) / 12 - (Kch * P 2 ) / 12, bu yerda, Kk – kirish (rejalashtirilayotgan yil boshidagi) quvvat; Kt – yil davomida ishga tushirilgan quvvat; Kch – chiqish (yil oxiridagi) quvvat; P 1 – rejalashtirilayotgan davrdagi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanilmagan oylar soni; P 2 – rejalashtirilayotgan davrda, ishga tushirilgan ishlab chiqarish quvvatidan foydalanilgan oylar soni. Asosiy fondlardan va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilash ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, kapital mablag’ sarflamay qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga, mehnat unumdorligi va samaradorlik o’sishiga hamda mahsulot tannarxini kamaytirishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda respublikada ulardan unumli foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Sanoat asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari samaradorligini oshirishda korxonalarda texnologik uskunalarning ish smenasini ko’paytirish katta ahamiyatga egadir.

Uskunalardan intensiv foydalanishni yaxshilash uchun korxonaning texnika va texnologiyasini takomillashtirish, mashina-larning ish tezligini oshirish, metall quyishga, Kimyoviy jarayonlarga sarflanadigan vaqtni qisqartirish, shuningdek, kadrlar malakasining texnikaviy saviyasini oshirish, korxonalarni yiriklashtirish, ixtisoslash-tirish va hamkorlik asosida mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish zarur.

Qisqacha xulosalar 1. Ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan holda o’z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga astasekin o’tkazib boradigan mehnat vositalari asosiy ishlab chiqarish fondlari bo’lib hisoblanadi. 2. O’zbekiston sanoatida ilg’or texnika va texnologiya, ustuvor tarmoqlar va ishlab chiqarishning o’sishi natijasida asosiy fondlar to’xtovsiz o’sib bormoqda. 3. Ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish munosabati bilan asosiy fondlar tarkibida ko’zga ko’rinarli siljishlar amalga oshdi va oshmoqda. Yangi jihozlar, asbob- uskunalar, qurilmalar, hisoblash texnikasi va ishlab chiqarish inventarlari salmog’i oshib bormoqda. 4. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash anchayin dolzarb masala bo’lganligi uchun ham ushbu masalaga alohida ahamiyat beriladi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi. 2. Kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishda asosiy fondlarning 3. Asosiy fondlarning yemirilishi va amortizatsiyasi 4. Asosiy fondlarni ta’mirlash va modernizatsiya qilish 5. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari. 6. Ishlab chiqarish quvvatlari tushunchasi va uni aniqlash usullari. 7. Ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish masalalari.

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

O'xshashlar

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari

Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Sanoat korxonalari ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish imkoniyatlari va yo‘llari