Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari - Iqtisodiyot - Referatlar

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari

Yuklangan vaqt:

16.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.244140625 KB

Ko'chirib olish

Sanoat ishlab chiqarishining aylanma fondlari va mablag’lari Reja: 1. Aylanma fondlarning mohiyati va ahamiyati 2. Moddiy resurslardan samarali foydalanish masalalari 3. Aylanma mablag’lar va ularning aylanishini tezlashtirish

1. Aylanma fondlarning mohiyati va ahamiyati Sanoat sohasida turli mahsulotlarni tayyorlash jarayonida moddiy va moliyaviy mablag’larga bo’lgan ehtiyojlar doimo oshib boradi. Sanoat korxonalarida asosiy fondlar bilan bir vaqtda mehnat buyumlari ham harakatda bo’ladi. Shu sababli ular aylanma fondlar deb aytiladi. Aylanma fondlar – bu ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib, o’z qiymatini tayyor mahsulotga o’tkazib, o’z shaklini ham o’zgartiradigan, butunlay yo’qotib yuboradigan mehnat buyumlaridir. 1 Aylanma fondlarga ishlab chiqarish jamg’armalari va ishlab chiqarishdagi mablag’lar, tugullanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiradi. Ishlab chiqarish jamg’armalari aylanma fondlarning asosiy qismini tashkil etadi. Bu korxonalarga keltirilgan, Lekin ishlab chiqarish jarayonida hali foydalanilmagan mehnat bumlari, xususan, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg’i, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, xo’jalik jihozlari va tez yemiriluvchi buyumlardan iborat. Aylanma fondlarning yana bir qismini tugallanmagan ishlab chiqarish tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayoniga allaqachon tushgan, lekin ishlov berish tugamagan mehnat buyumlaridir. Bularga korxona o’zi yaratgan, lekin chala tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Aylanma fondlarning yana bir qismi kelgusi davr xarajatlari hisoblanadi. Ularga yangi turdagi mahsulotlarni loyihalash, tayyorlash va o’zlashtirish, mutaxassislarni o’qitish va qayta tayyorlash, xonalarni ijaraga olish, tog’-sanoat korxonalariga taalluqli xarajatlardan iboratdir. Bu xarajatlarning hammasi tayyor mahsulotning tannarxi tarkibiga kirishi evaziga qoplanadi. Aylanma fondlarning tarkibi turli tarmoqlarda turlicha bo’ladi. Masalan, umuman sanoat bo’yicha ishlab chiqarish jamg’armasi 64% ga yaqin bo’lsa, elektroenergetika va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish sohasida 56% ni, mashinasozlikda 54%, ko’mir sanoatida 33% ni tashkil etadi. Aylanma fondlarning tarkibi faqat tarmoqlarda emas, korxonalarda ham bir biridan farq qilishi mumkin. 1 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.158.

Bu ishlab chiqarishning texnikaviy darajasiga, joriy etilayotgan texnologiyaning usuliga, yo’liga, korxonani ixtisoslashtirish darajasiga, ishlab chiqarish jarayonining davomiyligiga, ishlatiladigan materiallarning tarkibiga bog’liqdir. Aylanma fondlarning tarkibini iqtisodiy tahlil etish va ularning tarkibiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash hamda ularning ta’sir kuchi natijalarini topish, tarmoqlar va korxona taraqqiyotini belgilashga katta yordam beradi. Aylanma fondlarning tarkibini aniqlash, foydalanishni yaxshilash yo’llarini belgilash uchun moddiy balanslar tuziladi. Bu balanslar har bir tarmoq ikkinchi tarmoqqa qanday buyumlar yetkazib berishini tavsiflaydi. 2. Moddiy resurslardan samarali foydalanish masalalari Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning asosiy bo’g’ini bo’lgan korxona faoliyatining samaradorligini oshirishda moddiy resurslardan oqilona foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Moddiy resurslardan foydalanishning juda ko’p yo’llari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: 1. Moddiy resurslardan kompleks (har taraflama) foydalanish; 2. Chiqindilardan yoki ikkilamchi xomashyo va materiallardan foydalanish. Xomashyo va boshqa aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash uchun dastavval fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish kerak. Eski texnikani yangi texnika bilan almashtirish, ayniqsa, hozirgi zamonda rivojlangan xorijiy mamlakatlar texnologiyasini joriy etish zarur. Bu borada hozirgi paytda respublikada anchagina ishlar amalga oshirilmoqda. Rossiya, Germaniya, AQSH, Yaponiya, Fransiya, Janubiy Koreya, Turkiya, Italiya va boshqa bir qator davlatlar bilan hamkorlikda sanoat korxonalari texnik va texnologik jihatdan yaxshilanmoqda. Korxonalarda ishlab chiqarish jarayonini kompyuterlashtirish kuchaymoqda. Ba’zi bir mashinamexanizmlar modernizatsiya qilinmoqda. Ishlab chiqarish jarayonlari takomillashmoqda. Bu esa korxonalarda ishlovchilarning malakasini oshishiga ta’sir ko’rsatmoqda, oqibatda har bir mahsulot birligiga sarflanayotgan mehnat buyumi kamaymoqda. Xomashyo, yoqilg’i, energetika

resurslari, ya’ni aylanma fondlarning yaxshi ishlatilishi tufayli katta samara olish borasida faqat texnikaviy omillargina katta o’rin tutmasdan, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ham yetarli rol o’ynaydi. Aylanma fondlardan samarali foydalanishda xo’jalik mexanizmining ahamiyati katta. Xususan, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash, xo’jalik hisobini yuritish, boshqarish, moddiy va ma’naviy rag’batlantirish kabi xo’jalik mexanizmining elementlari ham ta’sir ko’rsatadi. Aylanma fondlardan oqilona foydalanish uchun raqobatni joriy etish kerak. Raqobat esa mahsulotni eng sifatli, eng arzon va ko’plab ishlab chiqarish vositasidir. Raqobat bo’lishi uchun bir xil mahsulotni ishlab chiqaradigan korxonalar soni ko’p bo’lishi kerak. Aylanma fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ularning ayrim turlarini mahsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika ta’minotini tashkil etish, texnika va texnologiyani takomillashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Barcha normalar ilmiy jihatdan asoslangan va o’zlarining xususiyatlari bo’yicha ilg’or davr talabiga javob beradigan bo’lishi zarur. Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bo’lishi mumkin: 1. Foydalanish muddatiga normalar, a) istiqbolli; b) yillik va operativ normalar. 2. Qo’llanish miqyosi bo’yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va rasmiylashgan normalar bo’ladi. 3. Normallashtirilayotgan mablag’ning detallashtirish darajasi: tayyor mahsulot yoki uning ayrim qismlari bo’yicha ajratilishi mumkin. 4. Materiallarni detallashtirish bo’yicha yig’ma normalar, yiriklashgan normalar bo’lishi mumkin. 5. Moddiy resurslarni to’g’ri, oqilona sarflashni normallashtirish uchun ularning tarkibini belgilash katta ahamiyatga ega. Normalar tarkibida quyidagilar e’tiborga olinadi: - mahsulot birligiga sarflanadigan foydali xomashyo va materiallarning miqdori.

- zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. Masalan, kiyim tikish jarayonida qiyqimlar chiqadi. Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitik, hisob, statistik usullar bilan tuziladi. Bu usullarning eng muhimi birinchisi hisoblanadi. 3. Aylanma mablag’lar va ularning aylanishini tezlashtirish Sanoat korxonalarining faoliyati asosiy va aylanma fondlar hamda aylanma mablag’lar bilan uzviy bog’liq holda alohida ahamiyat kasb etadi. Muomaladagi ishlab chiqarish fondlarining yig’indisi aylanma mablag’larni ifodalaydi. Aylanma mablag’lar 2 ta fondni o’z ichiga oladi: 1. Aylanma fondlar; 2. Muomala fondlari. Aylanma fondlar o’z navbatida ishlab chiqarish jamg’armasi, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va omborlardagi tayyor mahsulotlardan iborat bo’ladi. Muomala fondlariga jo’natishga yuklangan mahsulotlar va davlat bankidagi pul mablag’lari kiritiladi. Aylanma mablag’larning tarkibini 4-chizmada ko’rish mumkin: Aylanma mablag’lar Aylanma fondlar Muomila fondlari Ishlab chiqarish jamg’arm asi Tugallan magan ishlab chi qarish usi Kelg vr da xaraj atlari Omborda - gi tayor mahsulot Jo’natish - ga yuklangan mahsulot Raschyotda gi mablag’lar va pul mablag’lari Normalashtiriladigan aylanma mablaglar Normalashtirilmaydigan aylanma mablaglar

4-chizma. Aylanma mablag’lar 2 (sanoat ishlab chiqarishi bo’yicha). Aylanma mablag’lar doimo harakatda bo’lib, pul va ishlab chiqarilgan tovar shaklida ro’y berishi mumkin. U quyidagi tartibda ifodalanadi: Bunda: P – korxonaning pul shaklidagi mablag’lari; ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun ( Iv ) va ish haqi ( Ih ), so’m hisobida. Ich – ishlab chiqarish vositalarining unumli iste’moli, so’m hisobida; T – ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinishi natijasida ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati, so’m hisobida; P 1 – ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish natijasida hosil bo’lgan pul, so’m hisobida. Korxonaning aylanma mablag’lari kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida muhim rol o’ynaydi. Chunki ular ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligiga sharoit yaratib beradilar. Aylanma mablag’lari kamayib ketgan korxona (firma)lar bankrotlikka yuz tutadilar. Tashkil etilish usuliga qarab aylanma mablag’lar normallashtiriladigan va normallashtirilmaydigan mablag’larga bo’linadi. Normallashtiriladigan aylanma mablag’lar korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun kerak bo’lgan mablag’larning minimal miqdoridir. Aylanma mablag’larning aylanish davri 3 qismdan iborat bo’ladi: 1. Mablag’larning ishlab chiqarishdagi jamg’arma shakli; 2. Ishlab chiqarish jarayonidagi shakli; 3. Tayyor mahsulot yoki hisob-kitob schyotidagi shakli. 2 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.161. Iv P Ich Ih Т P 1

Normallashtirishning asosiy vazifasi ishlab chiqarish jamg’armalarini, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini, tayyor mahsulot qoldig’ini aniqlashdan iborat. Normalarga binoan, ishlab chiqarish jamg’armalari rejalashtiriladi. Ularning miqdori korxonalarda kamroq, lekin ishlab chiqarish jarayoniga yetarli bo’lishi kerak. Har bir korxona aylanma mablag’larni saqlash va ulardan oqilona foydalanishni va ularning aylanishini tezlashtirishni ta’minlashi kerak. Faqat shundagina u samarali ishlagan bo’ladi. Aylanma mablag’larning iqtisodiy samaradorligi ularning doiraviy shaklda aylanishining tezlashishidir. Bunga erishilganda ortiqcha mablag’larning bo’shashiga va ulardan boshqa maqsadlarda qo’llanishiga sharoit yaratib beriladi. Aylanma mablag’larning aylanishi turli ko’rsatkichlar bilan belgilanadi. Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsiyenti quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ka = Msm / Ay.q, Bunda: Msm – sotilgan mahsluot miqdori, so’m hisobida; Ay.q. – aylanma mablag’larning o’rtacha yillik qoldig’i, so’m hisobida. Aylana mablag’larning 1 ta aylanish davrini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin: Ad = (A y.q*360) / Msm Aylanma mablag’larning aylanish davrini hisoblashni osonlashtirish uchun yildagi kunlar sonini 360 kun, kvartalni 90 kun, oylikni 30 kun deb qabul qilingan.

Qisqacha xulosalar 1. Sanoat ishlab chiqarishida asosiy fondlar bilan bir vaqtning o’zida mehnat buyumlari ham harakatda bo’ladi. Shu sababli ularni aylanma fondlar deb ataydilar. Aylanma fondlarning ashyoviy mazmunini asosiy va yordamchi materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim fabrikatlar, ehtiyot qismlar, kam baholi hamda tez to’ziydigan buyum va inventarlar, turli idishlar (taralar) tashkil etadi. Aylanma fondlarga tayyor mahsulot, yo’ldagi mahsulot va hisobdagi pullar ham kiradi. 2. Aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash mavjud xomashyo va materiallar bilan ishlab chiqarish ko’lamini yuqori darajaga ko’tarish, tarmoqlar o’rtasida yuqori tejamli nisbatlarni (proporsiyalarni) belgilash, ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish va mahsulot tannarxini pasaytirishga imkon yaratadi. Ishlab chiqarishni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish xomashyo va materiallardan, yoqilg’i va elektroenergetikadan oqilona foydalanishni talab etadi. 3. Moddiy resurslarni tejash maqsadida ko’p omillardan foydalanish mumkin. Resurslarni tejashning asosiy ishlab chiqarish – texnik omillariga ishlab chiqarishning texnik darajasini uzluksiz oshirish, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni yaxshilash, tejamkorlikni rag’batlantiruvchi dastak va stimullardan keng foydalanish kiradi. 4. Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirish juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Chunki u pul mablag’larini bo’shatishga imkoniyat yaratadi. 5. Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirishning asosiy yo’llari quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish siklining davomiyligini, uzoqligini qisqartirish; - normativdan tashqari, va oshiqcha zahiralarni yo’qotish; - tayyor mahsulotlarni sotishni tezlashtirish va h.k.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Aylanma fondlarning mohiyati, ahamiyati va mazmuni nimalardan iborat? 2. Aylanma fondlar asosiy fondlardan qaysi xususiyatlari bilan farqlanadi? 3. Aylanma fondlarning tarkibi va tuzilmasi to’g’risida nimalarni bilasiz? 4. Moddiy resurslardan foydalanishning asosiy yo’nalishlari nimalardan iborat? 5. Aylanma fondlardan samarali foydalanish mexanizmi nimalarni o’z ichiga oladi? 6. Aylanma mablag’lar deganda nimalarni tushunasiz? Ularninng turlarini izohlab bering? 7. Aylanma mablag’larning aylanish tezligini oshirishning ahamiyati nimalardan iborat? 8. Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirish yo’llarini izohlab bering? 9. Bu mavzu bo’yicha yechimi topilmagan qanday muammolar mavjud?

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

O'xshashlar

Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari

Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash