Ishlab chiqarish vositalari savdosi bo`yicha tvf-tining mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarish vositalari savdosi bo`yicha tvf-tining mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ishlab chiqarish vositalari savdosi sarmoya aylanma xarakatining obyektiv shartlari. 2. Ishlab chiqarish vositalari bozori asosiy ishtirokchi-larning umumiy tavsifi 3. Xo`jalik faoliyati shakli sifatidagi vositachilarning mohiyati. 4.Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqaruvchidan iste`mol qiluvchiga tomon harakatlanishining asosiy shakl va bosqichlari. 1

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari savdosi sarmoya aylanma xarakatining obyektiv shartlari . Yuqori darajadagi tovar muammosi bozor iqtisodiyoti sharoitiga amal qilishining asosiy sharti hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti talab va taklif qonuniyatiga binoan ishlab chiqaruvchilar hamda iste`molchilar o`rtasidagi tovar muomalasi, xizmat ko`rsatish bilan chambarchas bog`liqdir. Har qanday alohida olingan sarmoya o`z muomala yo`lida, tadbirkor tasarrufida bo`lgan, ma`lum miqdordagi pul yoki qandaydir likvid, moddiy yoki ma`naviy qadriyat sifatida boshlaydi. Tadbirkorlik bilan shug`ullanuvchi barcha insonlarning asosiy maqsadi bo`lib, o`z sarmoyasini ko`paytirish hisoblanadi, ya`ni qaysi sohada faoliyat ko`rsatishidan qat`iy nazar o`z TVF-ti natijasida foyda olishdir. Sarmoya egasi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun bozordan o`ziga kerakli ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini xarid qiladi. Lekin shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, har qanday sarmoyador ham uddalay olmaydi, xatto istamaydi ham, garchi unda o`ziga kerakli ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini sotuvchiga to`g`ridan-to`g`ri chiqish imkoni bo`lsa-da. Shuning uchun u, odatda, iqtisoslashgan TVT-lari xizmatidan foydalanish uchun murojat etadi. Ular tadbirkorga nimeyki zarur bo`lsa, ma`lum miqdorda haq olish evaziga topadilar va o`z vaqtida yetkazib beradilar. Buni ular o`z ishini puxta bilgan holda bajaradilar, zero bu yumushni xech kim ulardek tez va arzon narxda udalay olmaydilar. Ishlab chiqarish vositalari bilan savdo qilinar ekan, TVTlar bozorning tarkibiy qismiga, ishlab chiqaruvchilarning hamda iste`molchilarning bir-biri bilan bog`lanish mexanizmiga aylanadi. Bu esa amalda obyektiv jarayon tusini oladi va u mehnatni taqsimlanish qonuniga to`la mos keladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish vositalari savdosi bilan shug`ullanuvchi TVT har qanday tadbirkorga o`z tijoratchilik rejasini amalga oshirishda ko`maklashadi, unga zarur ishlab chiqarish vositalarini xarid qilishda har tomlama xizmat ko`rsatadi. 2

www.arxiv.uz Demak, TVT, ishlab chiqarish vositalari savdosi bilan shug`ullanib, tayyor mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar bilan iste`mol qiluvchilarga turlicha imkoniyat doirasidagi tez va samarali aylanma xarakat bo`lishining muhim omiliga aylanadi. Ishlab chiqarish vositalari bozori asosiy ishtirokchi-larning umumiy tavsifi Ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar xarakatlanishi to`g`ridan-to`g`ri bo`ladi yoki TVT tomonidan amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish vositalari bozorining asosiy ishtirok etuvchilari bo`lib, turli mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar va iste`molchilar, shuningdek tovarni ishlab chiqaruvchi korxonadan iste`molchiga yetkazib borishini ta`minlovchi TVTlar hisoblanadi. Bu o`rinda, shuni alohida ta`kidlash lozim, chunki korxonalarni ishlab chiqaruvchi va iste`mol etuvchiga bunday ajratish, shubhasiz shartli tavsifga ega. Chunki, har qanday korxona iste`mol etmagan xolda xech narsa ishlab chiqara olmaydi. Shunga ko`ra korxona borki, u bir vaqtning o`zida tovar-moddiy qimatdorliklarni o`z faoliyati xususiyatlariga ko`ra va texnologiya jarayoni talablariga muvofiq ham ishlab chiqaruvchi, ham iste`molchi hisoblanadi. Shunga ko`ra biz tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste`molchiga tomon to`g`ridan-to`g`ri yoki TVT yordamida harakati haqida so`z yuritar ekanmiz, muloxazalarimiz asosli bo`ladi qachonki, bizning bahsimiz qandaydir muayyan tovar xususida bo`lsa. Masalan: podshipniklar tayyorlovchi zavod o`z mahsulotini avtomobil ishlab chiqaruvchi zavodlarga yetkazib beradi. Lekin, shu bilan birga, podshipniklar ishlab chiqaruvchi zavod boshqa mashinasozlik zavodlari uchun zarur mahsulot ishlab chiqarishda ma`sul metallarni hamda boshqa zavodlar ishlab chiqaradigan ammo, podshipnik tayyorlashda kerakli bo`lgan moddiy xom-ashyo resurslarini talab etadi. Shunday qilib, podshipniklar zavodi umuman ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi hamda iste`molchi hisoblanadi, xususan esa, muayyan mahsulotga nisbatan olsak, u bir tomondan podshipnik ishlab chiqaruvchi, ikkinchi tomondan iste`molchi hisoblanadi. «O`zbekiston Respublikasidagi korxonalar haqida»gi qonunga binoan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va jamiyat extiyojlarini qondirish hamda foyda olish 3

www.arxiv.uz uchun barpo etilgan mustaqil xo`jalik subyekti korxona deb yuritiladi. Quyidagilar asosiy tashkiliy-huquqiy korxonalar shakli bo`lib hisoblanadi: davlat korxonalari, maxalliy korxonalar, yakkaxonlik (oilaviy) xususiy korxonalar, to`la sheriklik, aralash sheriklik, mas`uliyati cheklangan sheriklik (yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati), ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar birlashmalari, korxonalar shahobchalari va vakolatxonalari mulkini mehnat jamoalari tomonidan sotib olish yoki ijaraga olish asosida bunyod etilganlar. Chiqarayotgan mahsulotining turi va salmog`iga ko`ra korxona iqtisodiyotning biror soxasiga taaluqli bo`ladi. Korxonalar tavsifida ular miqdoriy tarkibini va tarmoqlar bo`yicha taqsimotini o`rnatish muhim ahamiyatga ega. Amaldagi metodologiyaga muvofiq quyidagi faoliyat turlari va tarmoqlar farqlanadi: sanoat, qishloq xo`jaligi, o`rmon xo`jaligi, transport, aloqa, qurilish, geologiya va kon qidiruv, savdo va umumovqatlanish, moddiy-texnika ta`minoti va moddiy ishlab chiqarishning boshqa faoliyat soxalari, turar joy – kommunal xo`jalik, axoliga xizmat ko`rsatish, moliya va kredit ishi, davlat sug`urtasi, boshqaruv, tarbiya va jamoat tashkilotlari. O`zbekiston xududidagi, shuningdek sobiq sho`rolar mamlakatlaridagi korxonalarning o`ziga xos xususiyatlari bo`lib, ularning rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega g`arb va sharq mamlakatlaridan farqlanuvchi katta ko`lamga egaligidir. Bu ahvolni korxonalar tuzilishiga oid statistika ma`lumotlari ham tasdiqlaydi. Bu ma`lumotlar ular xajmi nuqtai nazaridan yirik o`rta va mayda korxonalarning taqqosidan iboratdir. Bunday taqqosda korxonalarni u yoki bu hajm guruhiga ajratish metodidagi ba`zi farqlar istisno tariqasida qaralgan. Yetakchi g`arb va sharq korxonalar tuzilishidagi o`ziga xoslik ularga nisbatan mayda ekanligidadir. (50 nafargacha xodimga egaligidir). Masalan; Fransiyadagi mayda korxonalar ulushi 90% ni tashkil etsa, AQShda 70% tashkil etadi. O`zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni vujudga keltirish hisobiga korxonalar tuzilishini sezilarli darajada o`zgarishiga imkon berdi. 4

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalari bozori qatnashchilarining muhim xususiyatlari bo`lib ularni mulk u yoki bu turiga taaluqli ekanligi hisoblanadi. Rasmiy statistikada, odatda, davlat sektori, kooperativ va xususiy (shaxsiy) sektor bir-biridan farqlanadi. Garchi, bugungi kunda, korxonalarni mulk shakliga ko`ra farqlanishi bo`yicha ishonchli va to`liq statistik ma`lumot mavjud bo`lmasa-da, unda shu narsa ayonki, davlat sektori barcha ko`rsatkichlar bo`yicha, bozor munosabatlariga o`tish sharoitlarida ulishi bir oz kamayganiga qaramay hamon ustun vaziyatda turibdi. Bu ko`p jihatdan bozor iqtisodiyotiga o`tishning birinchi yillarida xususiylashtirish past sur`atlarda bo`lgani bilan izoxlanadi. Ammo, 90 yillar o`rtalariga kelib davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatlariga va xususiy firmalarga aylantirish jarayoni sezilarli darajada jadallashdi. Davlat sektoridan chiqishga intilish unda band bo`lganlar sonining qisqarganligida ham yaqqol ko`rinadi. Bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish maqsadida iqtisodni isloh qilish asosiy bozor ishtirokchilari ham miqdoriy, ham sifat tavsiflarini sezilarli o`zgarishi shubhasizdir. Bu ishlab chiqaruvchi vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste`mol qiluvchilarga qanday taalluqli bo`lsa-da, TVT ham shunchalik taalluqlidir. Xo`jalik faoliyati shakli sifatidagi vositachilarning mohiyati Yer qurrasining turli nuqtalarida olib borilgan qidirish ishlari va arxeologiyaviy tadqiqotlar natijasida ko`pincha xayratda qolarli holatlarga duch kelamiz. Masalan; biror moddiy-tovar qimmatdorlik, ataylik, faqat Islandiyadagi ishlab chiqarilganiga qaramay Belgiyada topilgan yoki aksincha. Albatta buni odamlarning yangi manzil izlab ko`chib yurganliklari bilan yoki sargo`zashtlar, bosqinchilik urushlari va boshqa tasodifiy holatlar bilan izohlash mumkin. Biroq, olimlarning tadqiqotlari shuni isbotlamoqdaki, tovarlarning shaharlararo va qit`alararo harakatlanishi ko`pincha qonuniyatlar bilan bog`liq ekan. Har qanday tovar, ma`lumki, insonning muayyan talablarini qondirish uchun ishlab chiqariladi. Biror tovarga bo`lgan mavjud yoki kutilayotgan talab uni ishlab chiqarishga bo`lgan ishtiyoqini qo`zg`atuvchi omil bo`ladi. Ishlab chiqarish hajmi esa, odatda talab miqdori va uning geografiyasiga bog`liqdir. 5

www.arxiv.uz Ishlab chiqaruvchilar tarixan mahalliy talabni qondirishni mo`ljallanganlar, ammo, uning o`sib borishi va ishlab chiqarishni ko`paytirish, hamda foyda olish imkonining yuzaga kelishi tufayli ular boshqa shahar qit`alarning bozorlariga ko`z tikadilar, bunda o`z tovarlari bilan u yerlardagi talab hali qoniqtirilmaganini e`tiborga oladilar. Lekin yangi bozorlarni o`zlashtirish sezilarli darajada moddiy va moliyaviy xarajatlarni – transport, tovar ko`rinishi holatini saqlash va ishlab chiqaruvchilar mahsulotini sotuvga chiqarish bo`yicha xarajatlarni talab qiladi. Bu xarajatlarni ko`pchilik ishlab chiqaruvchilr ko`tara olmasligi mumkin. Shunday qilib, ochilayotgan yangidan yangi bozorlardagi iste`molchilarga tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan yetkazib berishni o`z zimmasiga oluvchi tadbirkorlarning yangi toifasi yuzaga kelishi zarurat taqozasiga aylanadi. Mazkur vazifani o`z zimmasiga olishga qaror qilgan tadbirkorlar o`z intilishlarida mutlaqo beg`araz deyishlik, oddiy qilib aytganda, soddalikdan o`zga narsa emas. Ularni bunday faoliyat ko`rsatishga undagan omil, shubxasiz ular sotadigan tovarning, u ishlab chiqarilgan joydagi narxi bilan u sotiladigan, ya`ni ishlab chiqarilgan joydan ancha olisdagi – bozordagi narxi o`rtasidagi farqdir. Ana shu narxdagi farq sarf xarajatlarni qoplab, yana ularni qanoatlantiradigan foyda ham keltiradi. Shunday qilib, tarixan, bozor sahnasida tijorat asosida muayyan tovarlarni ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rtasida vositachilik qiluvchi tadbirkorlarning yangi toifasi paydo bo`ladi. Ular bizning yurtimizda – «savdogar»lar, ruslarda esa «kupets»lar deb yuritiladi. TVF bilan shug`ullanib, bu kishilar faqat tovarlarnigina ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon harakatini ta`minlabgina qolmay, balki tadqiqotchilar ta`kidlab o`tganlaridan turli xalqlar va davlatlar o`rtasidagi madaniyat maorif, fan va boshqa o`z xissalarini qo`shganlar. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, vositachi faoliyati, garchi mohiyatan tijorat faoliyatiga yaqin bo`lsa-da, lekin ayni bir faoliyat bo`la olmaydi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, vositachilikda har doim ham tijoratdagi maqsad, ya`ni foyda olish ko`zda tutilmaydi. Bunday vaziyatlarda vositachi sotuvchi yoki tijoratchi bo`lib hisoblanmaydi, o`z vazifasini qandaydir boshqacha maqsadlarga ko`ra bajaradi. Shu bilan birga bozor 6

www.arxiv.uz munosabatlari amaliyoti ko`rsatadiki har qanday tijoratchi ham vositachi bo`lavermaydi. Fikrimizning dalili sifatida sotish uchun tovar ishlab chiqaradigan, tijorat maqsadini ko`zlagan, masalan, o`z mahsulotini iste`molchiga to`g`ridan-to`g`ri sotadigan korxonani misol tariqasida keltirish mumkin. Shunday qilib, xo`jalik faoliyati shakli sifatida vositachilikning mohiyati asosan tijorat asosida tovar – moddiy qimmatdorliklarni sotishga ko`maklashuvchi ishlab chiqaruvchilar bilan iste`molchilar o`rtasida huquqiy va jismoniy shaxslar paydo bo`lishida yaqqol ko`rinadi. Mazkur tijorat vositachi tashkilot (TVT)larning faoliyati ushbu kursning o`rganish obyekti hisoblanadi. TVFning ko`plab turi mavjud. Agentlar, brokerlar, dilerlar, distribyutorlar, chakana savdo qiluvchilar va boshqalar vositachilar hisoblanadi. Ular turlicha ko`rsatgan xizmatlari uchun (moliyalashtirish, yirik partiyada tovar sotib olish, qimmatdor qog`ozlarni saqlash, yirik partiya mollarni kichik-kichik partiyalarga bo`lish, tavakkalchilikka sherik bo`lish, bozorni taqsimlash, narxni barqarorlash ham shu jumladan) daromad oladilar. Vositachilik turi tavsifdagi baxsli masalalarni hal etishda muhim o`rin tutadi. Bunday vositachilikdan maqsad – anglashilmovchilik ro`y bergan tomonlarning murosaga kelishlariga yordam berishdan iborat, bunga odatda vositachilikning har ikki tomon vakili bilan alohida-alohida uchrashuvi, so`ng ikki tomon vakili bilan birgalikdagi muloqati yo`li bilan erishiladi. Agar vositachi majburiy to`lovlar belgilash vakolatiga ega bo`lsa, unda butun jarayon arbitraj (hakamlik) deb ataladi. Agar vositachi faqat nizoni hal etish usulini taklif etsa, unda jarayon kelishuvchilik deb ataladi. Vositachilik pul bozorida ham o`z o`rniga ega. Bu jarayonda pul qarz (kredit)ga bir xil protsent stavkasida olinadi, qarz (kredit)ga esa boshqacha protsent stavkasida beriladi. Tashqi iqtisodiy sohada vositachilik xorijiy sherik izlash, bitim tuzish va uni amalga oshirish uchun xujjatlar tayyorlash, transport – ekspeditorlik operatsiyalar, kredit-moliya xizmat ko`rsatish, tovarlarni sug`urta qilish, tovarlarni reklama qilish, sotiladigan bozorni o`rganish va tahlil qilish, bojxona rasmiyatchilikni bajarishi va boshqa shaklda amalga oshiriladi. Shunday qilib, bozor sharoitlarida vositachilik xo`jalik faoliyatining bir turi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy xayotning ajralmas qismi bo`lib qoladi. Bozor 7

www.arxiv.uz munosabatlarining rivojlanishi vositachi tashkilotlar sonining oshishiga so`zsiz ko`maklashadi. Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqaruvchidan iste`mol qiluvchiga tomon harakatlanishining asosiy shakl va bosqichlari Tovar – moddiy qimmatdorliklarni ishlab chiqaruvchilardan iste`mol etuvchilarga tomon xarakatlanishi ishlab chiqarish va iste`mol shartlari, yetkazib berish usuli, sotuvchi hamda xarid qiluvchilarning moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarini tashkil etishlari va rasmiylashtirishlariga bog`liq holda sezilarli darajada turli-tumanligi farqlanadi. Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`zaro munosabatlarini demokratlashtirish, shundoq ham tovar-moddiy qimmatdorliklar bozori ishtirokchilari orasidagi turli tuman shakldagi tovar xarakatini yanada rang-baranglashtiradi. Buni ko`p jihatdan mahsulot sotish, uni saqlash va h.k.lar bo`yicha xizmatlar turkumini ishlab chiqaruvchlar hamda iste`molchilarga taklif etuvchi har xil toifadagi TVTlarining soni kun sayin oshib borishini izohlash mumkin. Quyidagi biz TVTni ishlab chiqarish vositalari bozorida ko`rib chiqamiz, mazkur qismda esa, shakllangan keyingi o`n yilliklarda mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun eng xususiyatli bo`lgan ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqaruvchidan iste`molchiga tomon harakatlanishi an`anaviy (bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ham o`z qadrini yo`qotmagan) shakllariga alohida e`tibor qaratildi. Tovarlarning ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon harakatlanish xususiyatlariga asosan tranzit (to`g`ridan-to`g`ri) va omborlar orqali tarqatish shakli mavjud. Tranzit shakli ishlab chiqarish vositachilarini ishlab chiqaruvchilardan oraliq bo`g`inlar (ombor, ulgurji do`kon va boshqalarsiz) iste`molchilarga yetib borishidir. Ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga ishlab chiqarish vositalarining omborlar orqali tarqatish shaklida tovar – moddiy qimmatdor-liklar to`g`ridan-to`g`ri xarakatlanmaydi, balki oraliq omborlar, ulgurji savdo do`konlari orqali o`tadi. Bozor munosabatlariga o`tishdan ancha oldinroq ishlab chiqarish vositalari bilan ulgurji (ko`tara) savdo qilish rivoj topa boshlagan, shu bilan birga, u bilan bog`liq 8

www.arxiv.uz shakllar uzoq muddatli to`g`ridan-to`g`ri xo`jalik aloqalari, kafolatlangan mujassam xizmat ko`rsatish, iste`molchilarga buyurtma asosida xizmat ko`rsatish, prokat (muvaqqat ijara) va bir qator boshqa xizmat turlari mavjud bo`lgan. Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon harakatlanishining yuqorida bayon etilgan shakllari xususida mufassal to`xtalib o`tamiz. Tranzit asosida ishlab chiqarish vositalarini jo`natish yoki TVT ishtirokida ishlab chiqaruvchi va iste`molchi o`rtasidagi hisob-kitob bo`yicha amalga oshiriladi, yoki ularning ishtirokisiz Ishlab chiqarish vositalarini tranzit shaklda harakatlanishi (hisob-kitob qilishdagi ishtirokka ko`ra) TVTning iste`molchilar bilan tuzilgan bitim bo`yicha bevosita ishlab chiqaruvchilardan ishlab chiqarish vositalarini olib to`g`ridan-to`g`ri iste`molchi-larga tovarni o`z vaqtida va to`la ravishda yetkazib xizmat ko`rsatish faoliyati namoyon bo`ladi. Bunda TVT mahsulot qiymatini to`laydi va keyinchalik uning haqini iste`molchidan undiradi. TVTning mahsulot hisob-kitoblarida ishtiroki nisbatan tranzit asosida yetkazib berishda, ayniqsa fanko narxlari bo`yicha sotiladigan ishlab chiqarish vositalarining ommaviy turlari – energiya manbai, yog`och-taxta, qora metall, qurilish materiallarini iste`mol manziliga yetkazishda yaqqol namoyon bo`ladi. TVT ishtirokidagi hisob-kitoblarda tranzit asosida yetkazib berishda vositachi tashkilotlar faoliyatini yuzaga keltiradi. Bundan faoliyat ham, asosan TVT vazifasi bilan qurilish va tashkilotlarning ehtiyojlarini aniqlash, ularga buyurtmasini ishlab chiqaruvchilarga faollashtirish va TVT ombor hamda do`konlarini chetlab o`tib yetkazib berilishini nazorat qilishdan iborat bo`ladi. Ishlab chiqarish vositalarini tranzit shaklda yetkazib berish bir necha o`n yilliklar mobaynida umumiy miqdorning ko`p qismini tashkil etgan. Bu muomala sohasida tovar – moddiy qimmatdorliklar yo`lda bo`lish vaqtini qisqartirish imkonini bergan hamda tashish, ortish, tushirish va saqlashda ishlab chiqarish vositalarini vositachi tashkilotlar oraliq omborlari va do`konlaridagi sarf-xarajatlarni sezilarli darajada tejashga olib kelgan. 9

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berishlikning tranzit shaklidan foydalanish muayyan davrdagi korxonaning izlayotgan tovarga bo`lgan talabi tovarlarning mazkur turi uchun belgilangan me`yordan kam bo`lmagan taqdirdagina maqbuldir. Bunda tranzit me`yori deyilganda yo`l qo`yilgan eng katta miqdordagi tovarni, uni ishlab chiqaruvchi tomonidan oluvchi manziliga bitta buyurtma doirasida ortib jo`natish tushuniladi. Ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berishning tranzit shakli imkoniyatlari kengayishi mumkin, qolgani esa ancha mayda buyurtmalar belgilansa. Buni shunday izohlash mumkin: buyurtmaning bitta bandi bo`yicha eng kam tovar miqdori tushuniladi, uni ishlab chiqaruvchi majburiy buyurtma asosida bir vaqtning o`zida bir toifada bo`lgan turli miqdordagisini bitta oluvchi manziliga yetkazib berishida amalga oshiradi. Ta`kidlangan ustun jihatlarga qaramay, ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berishning tranzit shaklida shuni e`tiborga olish lozimki, mazkur shakl ham jiddiy nuqsonlardan xoli emas. Bu shu bilan bog`liq, iste`molchi korxonalarda, agar ulardagi talab belgilangan tranzit me`yoran past bo`lsa, ayrim tovar –qimmatdorliklar zahirasi xaddan tashqari ortib ketadi. Natijada nomutanosib mujassama yuz beradi, ayrim resurslarning ishlab chiqarish zahirasiga kelib tushish muddati cho`zilib ketadi va tovar – moddiy qimmatdorliklar samarali foydalanish umumiy tarzda pasayishi kuzatiladi. Bular barchasi keyingi yillarda umumiy tovar aylanishi miqdorida tranzit yetkazish umumiy kamayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vositalarini omborlardan yetkazib berish usuli korxonalar ehtiyojini, belgilangan tranzit me`yorlaridan qat`iy nazar, ta`minlashga imkon beradi. Bu ayniqsa, iste`molchiga qulay bo`lgan o`rta va kichik korxonalardir. Mazkur shakldagi yetkazib berish, iste`molchilar tovarlarga buyurtma berishlari va o`zlariga zarur ishlab chiqarish vositalarini, ularga bo`lgan amaldagi talabga mos ravishda olishga imkon beradi, hech qanday ortiqcha zahira vujudga kelishiga yo`l qo`yilmaydi. Bu hol ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar orasida oraliq bo`g`in sodir bo`lishi tufayli yuzaga keladi. U ham bo`lsa TVT–dir. Anna shuning omborlaridan zarur tovarlarni tashish hech qanday bir marta tashishlik hajmi cheklanmagani holda amalga oshiriladi va bu bilan tashishning tranzit shaklidan farqlanadi. 10

www.arxiv.uz Bundan tashqari, omborlardan tashish shakli zarur ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi korxonalarning tayyorlash muddatlariga bog`lanib qolishlikdan istisno bo`lishlari uchun imkoniyat tug`diradi. Yetkazib berishlik to`la-to`kis va mujassam holda bo`lishligi masalasini hal etadi va zarur tovarlarni yetkazib berishlikning aniq muddatlarini kelishib olishga imkon beradi, chunki iste`molchilar o`zlariga kerakli tovarlar turlarini har xil yetkazib beruvchilardan emas, balki birgina yetkazib beruvchidan olishi mumkin, u ham bo`lsa, TVT dir. Yuqorida bayon etilganlardan shu narsa ma`lum bo`ldiki, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar uchun ular faoliyatining samaradorligini oshirishning muhim masalasi bo`lib, ishlab chiqarish vositalari bozorida tovar – moddiy qimmatdorliklar harakatlanishining eng samarali shaklini tanlashdir. Ishlab chiqarish vositalarining harakatlanish usuli yoki shakllari bilan bir qatorda tovarlarni turi, sifati, muddat va x.k.lar, shuningdek ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rtasidagi hamkorliklar aloqalarining muddatlari kabi shakllarni ham alohida ko`rsatish o`rinlidir. Tovar yetkazib berishning muhim shartlari bevosita ishlab chiqaruvchilar va mahsulotni iste`mol etuvchilar tomonidan yo`lga qo`yilsa hamda munosabati barqaror toifasida bo`lsa, unda bunday o`zaro iqtisodiy munosabatlar to`g`ridan-to`g`ri, uzoq muddatli xo`jalik aloqalari deyiladi. Bunday vaziyatda TVT faqat ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilarni bir-biri bilan bog`laydi va mahsulotning guruh-guruh turlarini yetkazib berishning umumiy hajmi va muddatini belgalaydi To`g`ridan-to`g`ri uzoq muddatli xo`jalik aloqalari mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun barqaror ishlab chiqarish rejasi va qat`iy faoliyat iqtisodiy ko`rsatkichlarini ta`minlaydi, keng turdagi mahsulotlar bo`yicha iste`molchilar bilan tuzilgan bitim hamda olingan buyurtmalarni o`z vaqtida yanada to`liq bajarish imkonini yaratadi, ishlab chiqarish vositalarining hajmi, miqdori va sifat ko`rsatkichlari, ularni tayyorlash texnologiyasini yanada takomillashtirishga imkon beradi, sarf – harajatlarni qisqartiradi, investitsiya mablag`larni oqlashini tezlatadi. 11

www.arxiv.uz Iste`molchilar uchun barqaror xo`jalik aloqalari zarur ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan talablarini uzluksiz qondirish uchun, ishlab chiqarish zahiralarini va u bilan bog`liq xarajatlarni qisqartirish uchun, chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilash va x.k.lar uchun imkon tug`diradi. Shunday qilib, to`g`ridan-to`g`ri uzoq muddatli aloqalarning, ishlab chiqaruvchilardan iste`molchilarga tomon ishlab chiqarish vositalarining harakatlanishi shakli sifatida o`ziga xos jihatlari bo`lib, quyidagilar hisoblanadi: - tovarlar yetkazib berishning asosiy shartlari bevosita ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rtasida kelishib olinadi.; - ishlab chiqarilgan mahsult turlari iste`molchilarning aniq buyurtmalariga ko`ra shakllanadi; - sheriklar o`rtasidagi munosabat uzoq muddatli va barqaror tusda hamda hamkorlik qilish bo`yicha tuzilgan reja doirasida bo`ladi. Ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar manfaatlarini muvofiqlashtirishning yangi shakllarini izlash 60-chi yillarda ishlab chiqarish texnikaviy ahamiyatga loyiq ishlab chiqarish vositalari ulgurji savdosi rivojlanishiga olib keldi. O`sha davrdagi ishlab chiqarish vositalari ulgurji savdosi xususidagi keng tarqalgan tushuncha, uni xalq xo`jaligini davlat rejasi asosida rivojlantirishga asoslangan, moddiy resurslarni rejali taqsimlash tushunchasi edi. Ulgurji korxonalar va mahsulot to`g`ridan- to`g`ri (tranzit) jo`natish orqali savdo qilish ulgurji savdoning asosiy turi hisoblangan. Bunda mahsulotlar ta`minotining hududiy idoralari tomonidan mayda ulgurji do`konlar orqali taqsimlangan, mahsulotlar ichki resurslarni jalb etish tartibida sotilgan. Sobiq itifoq bo`yicha 1990 yildagi ulgurji savdo umumiy hajmi 110 mlrd rublni tashkil etgan, shu jumladan ulgurji korxonalar orqali 40% ga yaqini, erkin savdo tartibida esa 60%ni tashkil etgan. Bir necha o`n yilliklar davomida ishlab chiqarish vositalari bilan ulgurji savdo qilishni reja – taqsimot asosida amalga oshirishga bo`lgan urinishlar sezilarli natijani bermadi. Haqiqiy ulgurji savdo shu vaqtda amalga oshadiki, qachonki, ishlab chiqarish va iste`molchilar o`zlari yuqoridan bo`lgan ko`rsatmasiz bir-birlarini topsalar, bitimlarda narx va shartlarni belgilasalar. Ilgari esa mana shuncha mutlaqo amal qilinmagan. 12

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish vositalarini reja asosidagi taqsimoti va ulgurji savdosi ular uchun bir- birini inkor etuvchilar bo`lgan va shuning uchun ulgurji savdoning rivojlanishi hamda sifat jihatdan o`zgarishi 90 yillarning boshiga, bozor isloxotlari boshlangan davrga to`g`ri keldi. Ishlab chiqarish vositalari ulgurji savdosi shakllari va ularning o`ziga xosliklari to`g`risida keyingi ma`ruzalarda batafsil to`xtalib o`tamiz. Kafolatlangan mujassama ta`minot, ishlab chiqarish talablarini moddiy ta`minlash shakli hisoblanadi, bunda davlat ta`minot tizimining xududiy idoralari iste`molchilarga ajratilgan tovar moddiy qimmatdorliklarni realizatsiya qilish va ularga qo`shimcha xizmat ko`rsatishlik vazifalarini o`z zimmasiga olib qo`yadi. Bunday shakl resurslarni rejali taqsimlash davlatning tizimiga xosdir. U bozor munosabatlarini rivojlantirish va TVTlar faoliyatini jonlantirish sharoitlarida sezilarli o`zgarishlariga uchraydi. Xuddi shu fikrni ta`minot yetkazib berish tashkilotlari ko`rsatayotgan qo`shimcha xizmatlar xususida ham, texnikaviy vositalar prokati tizimi haqida ham aytish mumkin. Bozor munosabatlari sharoitlarida prokat tizimi, xususan, turli ijara shakllariga aylanmoqda, masalan: lizing – o`zining barcha turlari bilan. U to`g`risida mahsus ma`ruzada alohida so`z yuritiladi. 13

O'xshashlar

Ishlab chiqarish omillarining mohiyati

Ishlab chiqarish vositalari savdosida tvtlar vazifalari

Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi soha

Qarzlar bo`yicha хarajatlar hisobi