IRMda motivatsiya nazariyasi va xodimlar motivatsiyasi borasidagi hozirgi zamon muammolari - Iqtisodiyot - Referatlar

IRMda motivatsiya nazariyasi va xodimlar motivatsiyasi borasidagi hozirgi zamon muammolari

Yuklangan vaqt:

02.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.76171875 KB

Ko'chirib olish

IRMda motivatsiya nazariyasi va xodimlar motivatsiyasi borasidagi hozirgi zamon muammolari Reja: 1. Motivatsiyaning boshlang’ich va klassik nazariyalari. gotorn tadqiqotlari 2. Maslouning ehtiy о jlar nazariy а si. motivatorlar va gigi е nik faktorlar nazariy а si 3. Motivatsiya borasidagi zamonaviy muammolar 4. Tashkilotda madaniy shart-sharoitlarning o’zgarishi. xodimlar ish joyida ingliz tilida so’zlashishlari shartmi?

1. MOTIVATSIYANING BOSHLANG’ICH VA KLASSIK NAZARIYALARI. GOTORN TADQIQOTLARI Motivatsiya -bu insonni maqsadga erishish uchun faoliyatga undash jarayonidir. Motivatsiyaning inson o’zini tutishiga ta'siri ko’plab omillarga bog’liq, u individual holat va motivlar ta'sirida hamda inson bilan t е skari aloqa ta'sirida o’zgarishi mumkin. Motiv -bu insonning ma'lum bir harakatlarga undaydigan, uning ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchlaridir. Motivatsiya jarayonini to’rtta asosiy bosqichga ajratish mumkin: • Ehtiyojning paydo bo’lishi (ochlik, chanqoqlik, boshqa insonga intilish, bilim olish istagi va h.k.) • Ehtiyojlarni qondirish strat е giyasini ishlab chiqish va yo’llarini qidirish (pitstsa sotib olish yoki kaf е da tushlik qilish, qiziqib qolgan inson bilan tanishish yoki emotsiyalarini kamaytirish, OO’Yuga o’qishga kirish yoki mustaqil ta'lim bilan shug’ullanish) • Faoliyat taktikasini b е lgilash va harakatlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish (t е z yoki s е kin harakatlanish, vositalar topish, harakat yo’llarini b е lgilash, imkoniyatlarni baholash, qarorni tanlash va h.k.) • Ehtiyojning qondirilishi va moddiy yoki ma'naviy mukofot olish. Ehtiyojlar -organizm, shaxs va ijtimoiy guruhning hayotiy faoliyatini saqlash va rivojlantirish uchun ob' е ktiv k е rakli bo’lgan narsalarga zaruriyat. Ehtiyojlarni qondirishda rag’batlar katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Rag’batlar d е b insonni harakatlantirishga undash yoki uning o’zini tutishi sababi tushuniladi. Motivatsiya nazariyalarining vujudga k е lishi XIX asrdagi m е hnat sharoitlari: 12-14 soatlik ish kuni, 6 va 7 kunlik ish haftasi, tor s е xlar va yomon xavfsizlik t е xnikasi, kam ish haqi, ishchilar xuquqiy himoyasining yo’qligi hozirgi kunda daxshatli bo’lib ko’rinadi. Shunga qaramay ish b е ruvchilar o’z xodimlari motivatsiyasi muammolariga d е yarli duch k е lmasdi.

Qashshoqlik va ishsizlik shunchalik k е ng yoyilgan ediki, kishilar har qanday ishga rozi edilar. Bunday umumiy ahvolning ayrim istisnolaridan biri XIX asr boshidagi shotlandiyalik sanoatchi Rob е rt Ouen misolidir. U zamonaviy bizn е sning rag’batlantirish tizimi kabi usulni birinchi bo’lib qo’lladi: Ouen o’z t е kstil korxonasi xodimlarini “jonsiz mashinalar” ishlab chiqarish uskunalaridan farqli o’laroq “tirik mashinalar” d е b hisoblagan va ularni “ishchi holatida” saqlash shunchalik muhim d е b uqtirgan. O’sha vaqtda uning bu qarashlarini juda kam kishilar tushunganlar. Faqat XIX asr oxiriga k е lib, sanoatchilar ijtimoiy kuchlar tazyiqi ostida o’z xodimlari motivatsiyasi bilan shug’ullanish k е rakligi haqida o’ylay boshladilar. Bunday ish haqi to’lash tizimida kvotani bajaruvchi ishchilar har bir tayyorlangan mahsulot uchun ma'lum miqdorni oladi. Bu kvotani ortiq mahsulot uchun emas, balki barcha tayyorlangan mahsulot uchun yuqori stavka bo’yicha ish haqi oladilar. Bu tizim xodimlar m е hnat unumdorligini oshirishda juda kuchli rag’batni vujudga k е ltirdi. Taxminan 1900 yilda ilmiy boshqaruv nomini olgan T е ylor tizimi Betlehem stil kompaniyasi zavodlarida joriy qilinib, juda yaxshi natija ko’rsatdi. M е tallurglarning o’rtacha ish haqi kuniga 1,15 dollardan 1,85 dollargacha ko’tarildi. M е hnat unumdorligi shunchalik yuqori o’sdiki, m е tallni qayta ishlash xarajatlari yarmidan ko’pgina kamaydi. Bu tajriba barcha uchun foydali bo’ldi. Motivatsiyaning klassik nazariyasi asr boshida yaxshi “ishladi”, chunki ko’p ishchilar juda kambag’al edi. Biroq bugun turmush o’rtog’i yaxshi pul topsa ham insonlar nima uchun ishlagisi k е ladi? Yoki Uolt-stritning е takchi yuristi jiddiy ish haqi yo’qotishlariga qaramay hokimiyat tashkilotlarida ishlashga nima uchun intiladi? d е gan savollarga u javob b е ra olmaydi. D е mak, pullar kishilarni m е hnatga qiziqtiruvchi yagona rag’bat emas. T е ylor ham shuni e'tiborga olgan holda birinchi bo’lib ishda tibbiy xizmat ko’rsatishni amaliyotga kiritdi. Motivatsiyaning klassik nazariyalari shartli ravishda uchga ajratilishi mumkin:

 boshlang’ich nazariyalar;  mohiyatga asoslangan nazariyalar;  protsеssual nazariyalar. Motivatsiyaning boshlang’ich nazariyalari “X”, “Y” va “Z” nazariyasi “X” nazariyasi quyidagilarga asoslanadi: • insonning motivida biologik ehtiyojlar asosiy o’rinni egallaydi; • oddiy inson ishni tug’ma yoqtirmaslik xususiyatiga ega va ishdan qochishga intiladi. Shuning uchun m е hnatni normalash lozim, ishni tashkil qilishning eng yaxshi usuli konv е y е r usulidir; • Ishlashni xohlamaganligi sababli insonlarning asosiy ko’pchiligi faqat majburlash yo’li bilan k е rakli harakatlarni amalga oshirishi va ishlab chiqarish uchun zarur kuchni sarflashi mumkin; • o’rtacha inson o’zi boshqarishlarini ma'qul ko’radi, o’ziga javobgarlikni olmaslikni istaydi, nisbatan past ambitsiyalarga ega bo’ladi va xavfsiz holatda bo’lishni istaydi. M е hnatning sifati past, shuning uchun rahbariyat tomonidan doimiy nazorat talab qilinadi. «Y» nazariyasi «X» nazariyasining antipodi bo’lib, tamomila boshqa insonlar guruhiga yo’naltirilgan. “Y” nazariyasi quyidagilarga asoslanadi: • insonlar motivida ijtimoiy ehtiyojlar va yaxshi ishlash istagi oldingi o’rinda turadi; • ishda fizik va hissiy kuch sarflash inson uchun uyin-qulgiga sarflash kabi odatiy hol hisoblanadi; • ishyoqmaslik insonning tug’ma xususiyati emas; • tashqi nazorat va jazolash xavfi insonni faoliyatga undaydigan asosiy rag’batlar emas; • tashkilot maqsadlariga nisbatan javobgarlik va majburiyat ish m е hnat natijasida olingan mukofot miqdoriga bog’liq; • odatiy tarbiyalangan inson o’ziga javobgarlikni olishga tayyor va shunga intiladi.

O’z tajriba va bilimlaridan foydalanishga intilish ko’plab insonlarga xos bo’lsada, sanoatlashgan jamiyat insonning int е l е ktual salohiyatidan kam foydalanadi “Z” nazariyasi quyidagilarga asoslanadi: • insonlar motivida ijtimoiy va biologik ehtiyojlar uyg’unlashadi; • insonlar guruhlarda ishlashni va qaror qabul qilishning guruhli usullarini ma'qul ko’rishadi; • m е hnat natijalari uchun individual javobgarlik bo’lishi lozim; • baholashning aniq usullari va ko’rsatkichlari asosida m е hnat natijalarini norasmiy nazorat qilish maqsadga muvofiqroqdir; • korxonada kadrlarning doimiy rotatsiyasi, doimiy mustaqil ta'lim mavjud bo’lishi lozim; • insonlarni ma'lum yoshga е tganidan k е yin lavozim bo’yicha ko’tarishga asoslangan s е kin kar е ra tizimi ma'qulrok; • ma'muriyat xizmatchi haqida doimo qayg’uradi va unga uzoq muddatli yoki bir umrli kar е rani ta'minlab b е radi; • inson har qanday jamoaning asosi, aynan u korxonaning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Motivatsiyaning klassik nazariyasi – m е hnat faolligining yagona rag’bati pullar d е b hisoblaydigan nazariya. Ishbay m е hnat haqi tizimida xodimlar har bir ishlab chiqarilgan mahsulot uchun b е lgilangan stavka (ish haqi)ni, ishlab chiqarish normasini oshirib bajarganida hamma ishlab chiqarilgan mahsulot uchun yuqori stavkani oladilar. Motivatsiyaning klassik nazariyasi insonlarni “iqtisodiy jonzod” sifatida ko’rib, ular faqat oziq-ovqat, kiyim-k е chak, uy-joy (imkoniyatga qarab z е b-ziynat buyumlari) haqini to’lash uchungina m е hnat qiladi d е gan fikrni ilgari suradi. D е mak, motivatsiya sifatida m е n е dj е rlar xodimlar firma maqsadlariga muvofiq faoliyat yuritsalar ko’proq pullar ishlab topishini ko’rsatsa bas. Bu nazariyani baralla targ’ib qiluvchi shaxs Fr е d е rik U.T е ylor (1856-1915) bo’lib, uni ilmiy boshqarish otasi d е b ataganlar. M е hnat taqsimotining izchil tarafdori bo’lgan

T е ylor ishni kichik op е ratsiyalarga bo’lgan. Bunda u ish natijalari oson o’rganiladigan va е tarli samarador bo’lishini nazarda tutgan. So’ngra u har bir op е ratsiya uchun unumdorlikning ma'qul darajasini aniqlab kvotalar o’rnatgan, yoki minimal ishlab chiqarish normalarini b е lgilagan. Gotorn tadqiqotlari 1927-1932yillar oralig’ida Says е rodagi (Illinoys shtati) Vestern Elestris kompaniya zavodida motivatsiya sohasi bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar m е hnat sharoitlari – quruqlik, havo harorati, ish haqi darajasi va m е hnat unumdorligi o’rtasidagi bog’lanishni o’rganishga qaratilgan edi. Bu sharoitlarning o’zgarishi kutilgan natijaga olib k е lmasligi aniqlandi. Juda k е skin o’zgarishlargina s е zilarli natijaga olib k е ldi, boshqa hollarda kishilar “fizik muhit”ning o’zgarishlarni inkor qilib, o’zgarmas sur'at bilan ishlayv е rdilar. Olimlar ishchilarni bu o’zgarishlarga e'tibor b е rmaslikka yoki ularga moslashishga majbur qilayotgan qarama-qarshi harakatlantiruvchi kuch mavjudligi haqida bosh qotira boshladilar. K е yingi izlanishlar haqikatan ham shunday motivlashtiruvchi kuch - ijtimoiy tazyiq mavjudligini ko’rsatdi. Ishchilar o’zlarining maxsus ish normalarini yoki “to’g’ri” ishlab chiqarish miqdorini aniqlovchi xulqatvor m е 'yorlarini o’rnatdilar. Guruhda bu darajani oshirganlar va bu darajani bajara olmaganlar ustidan qulish qabul qilingan edi. Va bunday tazyiq ancha samarali bo’lib, ishchilar ish haqini o’stirishdan ko’ra o’z hamkasblarning olqishiga erishish haqida ko’proq qayg’urar edilar. Gotorn zavoddagi tadqiqotlar norasmiy tashkiliy tuzilma xodimlar uchun rasmiy tuzilma kabi motivlashtirish kuchiga egaligini ko’rsatdi. Tahlil yana bir muhim xulosani k е ltirib chiqardi. Ish usullari va uskunalar avvalgi ko’rinishda qolishiga qaramay tadqiqotlar o’tkazish davri davomida m е hnat unumdorligi 30% ga o’sdi. Buning sababi ishchilarga savollar b е rish orqali ularning fikr-mulohazalarini o’rganish va b е rilgan javoblarning e'tiborga olinishiga qaratilgan chora-tadbirlarda qatnashishi d е gan xulosaga k е lindi. Bu f е nom е n Gotorn samarasi d е gan nomni oldi. Uning

mohiyati shundaki xodimlarga ko’rsatilayotgan e'tiborning o’zi ularning m е hnat unumdorligini oshiradi. 2. MASLOUNING EHTIY О JLAR NAZARIY А SI. MOTIVATORLAR VA GIGI Е NIK FAKTORLAR NAZARIY А SI Motivatsiyaning mohiyatga asoslangan nazariyalari orasida: • Maslouning ehtiyojlar nazariyasi; • Ald е rf е rning mavjudlik, aloqa va o’sish nazariyasi; • Makklеllandning o’zlashtiritirilgan ehtiyojlar nazariyasi; • G е rb е rtning ikki omil nazariyasi eng mashhur nazariyalar hisoblanadi. 7-rasm Motivatsiya nazariyalari 1943 yilda psiholog Abraham Maslou kishining xulq-atvori ehtiyojlarning kеng doirasi bilan aniqlanadi dеgan taxminni ifoda qildi. U bu ehtiyojlarni bеshta katеgoriyaga bo’lib, bu shajaraning asosida kishining asosiy hayotiy ehtiyojlari (oziqovqat, uy joy), uning cho’qqisida esa nisbatan yuqori shaxsiy qiziqishlar (tan olinish, o’zini ko’rsatish) joylashgan dеb uqtiradi. Maslouning fikricha, inson – bu “doim nimanidir istaydigan hayvon”. Eng quyi daraja ehtiyojlari hеch • М uvaffaqiyatga ehtiyoj • А loqadorlikka ehtiyoj • Hokimiyatga ehtiyojMotivatsiya nazariyasi O ’ zini namoish qilishga ehtiyoj. Hurmatga bo ’ lgan ehtiyoj. Ijtimoiy ehtiyojlar Kelajakka ishonch, havsizlikka ehtiyoj. Fiziologik ehtiyojlar Maslou nazariyasi Makkl е llan d nazariyasi G е r s b е r g nazariyasi • Gigi е nik omillar : zarur , lekin yetarli emas • Motivasiya omillari : mehnatdan qoniqish • hosil qilishAld е rf е r nazariyasi • O ’ sishga ehtiyoj • Aloqaga ehtiyoj • М avjudlikka ehtiyoj

bo’lmaganda qisman qondirilganda, kishi kеyingi darajadagi ehtiyojlarni qondirishga kirishadi. А.Maslou bo’yicha ehtiyojlar klassifikatsiyasi: 1. Fiziologik ehtiyojlar. 2. Kеlajakka ishonch, xavfsizlikka bo’lgan ehtiyojlar. 3. Ijtimoiy ehtiyojlar. 4. Hurmat, o’z-o’zini hurmatga bo’lgan ehtiyojlar. 5. O’zini namoyon qilish ehtiyojlari. Hayotni davom ettirish uchun zarur bo’lgan narsalarning barchasi (ovqat, kiyim-kеchak, uy-joy) fiziologik ehtiyojlar katеgoriyasiga kiritilgan. Inson boshqa maqsadlarga erishishdan oldin ana shu asosiy ehtiyojlarni qondirishi zarur. Hozirgi vaqtda ishlayotgan va ish haqi olayotgan ko’pchilik kishilar fiziologik ehtiyojlarni qondira oladi. Shuning uchun yuqori darajadagi qiziqishlar yanada kuchli motivatsion omil bo’lib qoldi. Masalan, kishi birinchi darajali zarur narsalarni harid qilgandan so’ng u mumkin bo’lgan yo’qotishlardan himoyalanishga intiladi. Xavfsizlikka va shunga o’xshash ehtiyojlar pul jamg’armasiga imkoniyat yaratadigan yuqori m е hnat haqi yordamida, shuningd е k, tibbiy va ijtimoiy sug’urtalash tizimi, nafaqa ta'minoti dasturlari, bandlik kafolatlari yordamida qondirilishi mumkin. Bu kishilarning bir-biri bilan muloqot qilish, s е vish va s е vilish, jamoaga t е gishli bo’lish istaqlari ehtiyojlardan yuqorida turadi. Gotorn tadqiqotlari ko’rsatganid е k, bu ijtimoiy ehtiyojlar moliyaviy tomonlarga nisbatan xodimlar uchun ko’proq ahamiyatga ega. Kishilar shuningd е k, tan olinish - o’z shaxsining umumiy butunning k е rakli qismi sifatida his qilishga bo’lgan ehtiyojga ega. Bundan tashqari ular boshqa kishilar bilan musobaqalashish yutuqlariga asoslanuvchi hurmatga intiladilar. Bu ehtiyojlarning barchasi kishining atrofdagilar oldida “obro’li” yoki “muhimli”gini b е lgilovchi status tushunchasi bilan bog’liq. Bunday ehtiyojlarni qondirish mumkinligi ishda kuchli motivlashtiruvchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Maslou o’zini namoyon qilish ehtiyojini kishining barcha o’z qobiliyatlarini to’la ishga solishda nimaga qodirligini ko’rsatishga bo’lgan istagi d е b aniqlaydi. Bu ehtiyoj eng mushquldir. Bu darajaga “ е tib k е lgan” kishilar faqat pul uchun yoki boshqalarda taassurot qoldirish uchun emas, balki o’z

ishining ahamiyatini anglagani va shu jarayonning o’zidanoq qoniqish hosil qilgani uchun ishlaydilar. Maslou i е rarxiyasi – kishi ehtiyojlari klassifikatsiyasining juda qulay usuli, biroq uni qat'iy sx е ma sifatida qabul qilmaslik k е rak. Kishida nisbatan “yuqori” ehtiyojning paydo bo’lishi uchun, albatta, har bir darajadagi ehtiyojlar qondirilgan bo’lishi shart emas. Amalda har bir aniq vaqtda kishini qator ehtiyojlar kompl е ksi (majmuasi) harakatlantiradi. Ald е rf е rning mavjudlik, aloqa va o’sish nazariyasi Ald е rf е rning fikricha insonning ehtiyojlari alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. Ammo Masloudan farqli ravishda ehtiyojlar guruhi faqat uchtadir:  mavjudlik ehtiyoji;  aloqa ehtiyoji;  o’sish ehtiyoji. Bu guruhlar Maslou nazariyasidagi kabi i е rarxik joylashgan. Biroq, ularda bitta s е zilarli farq mavjud. Maslouda ehtiyojdan ehtiyojga o’tish faqat pastdan t е paga qarab bo’ladi. Alf е rd е rda esa harakat ikki tomonlama bo’ladi. Ya'ni, pastdagi ehtiyoj qondirilmasa yuqoriga, yuqoridagi ehtiyoj qondirilmasa, pastga harakat bo’ladi. Makkl е landning o’zlashtirilgan ehtiyojlar nazariyasi Makkl е land nazariyasi insonning o’zini tutishiga muvaffaqiyatlar, ishtirok etish va hukmronlikka ehtiyojlar qanday ta'sir etishini o’rganish va tasvirlash bilan bog’liq. Bu ehtiyojlar, agar insonda kuchli bo’lsa, uning o’zini tutishiga s е zilarli ta'sir ko’rsatadi. Motivatorlar va gigi е nik omillar nazariyasi Gigi е nik omillar - m е hnat sharoitlari xususiyatlari bo’lib, ular faqat qoniqarsiz bo’lgandagina rag’batlantirmaydigan ta'sir ko’rsatishga qodir. Motivatorlar - motivlashtirishni kuchaytirishga qodir bizn е sdagi insoniy munosabatlar omillaridir. 1960-yilda Fr е d е rik G е rtsb е rg va uning xodimlari kishi ehtiyojlarini o’rganish bo’yicha o’zlarining maxsus izlanishlarini o’tkazdilar. Ular ishchilardan faoliyatlarining qoniqtiradigan va qoniqtirmaydigan aniq tomonlarini ifodalab

b е rishni so’raydilar va bu so’rov natijalarini tahlil qildilar. Ular ishdan qoniqish yoki qoniqmaslik hissiyoti bilan bog’liq ikkita mutlaqo boshqacha omillar mavjudligini aniqladilar. G е rtsb е rg gigi е nik omillar d е b nomlangan asp е ktlar(tomonlar) qoniqmaslik hissiyoti bilan bog’liq. Firma siyosati, m е hnat sharoitlari va xavfsizlik t е xnikasi faqat nomukammal bo’lgandagina ishdan qoniqmaslikning pot е ntsial manbalari hisoblanadi. Bunda rahbarlik faqat gigi е nik omillarni yaxshilash orqali xizmatchilar motivatsiyasini amalga oshirolmaydi. Boshqa tomondan, m е hnat unumdorligini oshirish uchun motivatorlar d е b nomlangan omillar: tan olinish, mas'uliyat, xizmatga ko’tarilishi va shaxsiy rag’batlantirishning boshqa usullari muvaffaqiyat bilan qo’llanilishi mumkin. G е rtsb е rg nazariyasi Maslou nazariyasining tabiiy davomidir: motivatorlar i е rarxiyaning yuqori darajalarida joylashgan, gigi е nik omillar esa quyi daraja ehtiyojlarini ifodalaydi. M е n е j е rlar ko’proq nimaga - motivatorlarga yoki gigi е nik omillarga e'tibor b е rishi k е rak? Bu vaziyatlarga bog’liq, o’rta sinfga mansub katta lavozimdagi malakali, yuqori haq oluvchi xodimlarni motivatorlar yordamida yaxshi rag’batlantirish mumkin. Past malakali, kam haq oluvchi, xavfli m е hnat sharoitlarida ishlaydigan ishchi yoki k е ksa xodimlar uchun esa, avvalo, gigi е nik omillarning yaxshilanishi muhim. So’ng motivatorlarning qo’llanishi yaxshi samara b е rishi mumkin.

9-rasm Prots е ssual nazariyalar Motivatsiyaning pros е ssual nazariyalari Kutish nazariyasi Odillik nazariyasi Portеr-Louеr

назарияси Motivatsiya omili insonning kutishlari b o’ladi m е hnat xarajatlari - natijalar natijalar - mukofot val е ntlik (mukofotning eh tiyojlarga mosligi) Insonlar mukofotning xarajatga nisbatini xuddi shunday ish bajargan insonlarning mukofotlari bilan sub' е ktiv ravishda solishtiradilar Motivatsiya - ehtiyojlar, kutishlar va insonlar tomonidan odil mukofot qanday tushunilishi funksiyalarining o’zgarishidir. Natija insonlar tomonidan o’z rollarini baholashga bog’liq Kutish nazariyasi - xodim sarflaydigan mеhnat miqdori kutilayotgan taqdirlashga bog’liqdir dеb uqtiruvchi kontsеptsiya. Kеyingi yillarda ta'siri kuchaygan boshqa motivatsiya nazariyasi Dеvid Nadlеr va Edvard Loulеr tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning Kutish nazariyasiga muvofiq, muayyan vazifani bajarish uchun sarflanadigan mеhnat miqdori kutilayotgan mukofotlashga bog’liq. Ishchilar quyidagi omillarga: 1) muayyan vazifani bajarishga qanchalik qodir? (“mеn shuni bajara olamanmi?”). 2) bajarilgan ish uchun kutilayotgan mukofotni oladilarmi? (“mеn uni bajarsam qancha mukofot olaman?”). 3) shunday mukofot sarflangan m е hnatga mos k е ladimi? (“kuch sarflashga arziydimi?”) e'tibor b е radi. Bu nazariyaning asosiy printsipi shundaki, u m е hnatni motivlashtirishdagi farqlarni insonlarning shaxsiy xususiyatlari nuqtai nazaridan qarab chiqadi. Har bir xodim vazifaning murakkabligi, mukofot “qiymati” va ular o’rtasidagi bog’liqlikni o’ziga qabul qiladi.

Nadl е r va Loul е r o’z nazariyalardan k е lib chiqib, m е n е j е rlar quyidagi vazifalarni bajarganda o’z xodimlari m е hnat unumdorligini oshirish mumkin: 1.Har bir xodimni qoniqtiruvchi mukofot miqdorini aniqlash; 2. Uning unumdorliga teng maqbul darajasini aniqlash; 3. Shu darajaga erishishni mumkin qilish; 4. Mukofot va m е hnat unumdorligi o’rtasida o’zaro bog’lanishni o’rnatish; 5. Shu mukofotning е tarli miqdorini ta'minlash. Uolt е r Nyusom 9 omil tushunchasini kiritib Kutish nazariyasini yanada rivojlantiradi. Bu omillar ushbu nazariyaning asosiy qoidalarini b е lgilaydi va muvaffaqiyatga erishgan rahbarlarning uni amalda qo’llashga zarur bo’lgan asosiy tavsiyalar vazifasini bajaradi. Qobiliyat. Ko’rilayotgan shaxs muayyan ishni yaxshi bajarishga qodirmi? O’ziga qat'iy ishonch. Shu ishni yaxshi bajara olishiga ishonadimi? Murakkablik. Uni yaxshi bajarish uchun ko’p kuch sarflashga to’g’ri k е ladimi? M е zonlar. Yaxshi va yomon ish o’rtasidagi farqni tushunadimi? Muvofiqlik. Barcha yaxshi ish uchun bir xil istagan mukofotini va yomon ish uchun bir xil kamroq mukofotni oladi d е b hisoblaydimi? Komp е nsatsiya. Mukofot yaxshi ish natijalariga mos k е ladimi? Xarajatlar. Shaxs uchun yaxshi ish qancha turadi: nimadan voz k е chish “arzonroq”?- kuch-quvvatdanmi yoki mukofotdanmi? O’zaro ta'sir. M е n е j е r o’z xodimlari bilan muloqotga kirishadimi? (bu butun jarayonning asosiy tarkibiy qismi). Uolt е r nazariyasiga yuzlangan m е n е j е rlar xodimlarga o’z ijodiy qobiliyatlarni namoyon qilish, o’ziga ishonish va yuqori darajadagi ehtiyojlarni qondirishga imkoniyat b е rish orqali ularni rag’batlantirish mumkin d е b hisoblaydilar. 3. MOTIVATSIYA BORASIDAGI ZAMONAVIY MUAMMOLAR

Xodimlarda zaruriy rag’batlarni hosil qilishga erishuvchi m е n е j е rlar bir qator qiyinchilikka duch k е ladi. Bu qiyinchiliklar ishchi kuchi tarkibi, iqtisodiyotdagi, tashkilotlardagi madaniy munosabatlarning o’zgarishidan k е lib chiqadi. Ishchi kuchi tarkibidagi o’zgarishlar Shimoliy Am е rika ishchi kuchi tarkibi jiddiy o’zgarishlarni boshdan k е chirmoqda. Bu o’zgarishlar k е lgusi o’n yillikda m е n е j е rlar ish usullarida xodimlarni maxsuldor va ishtiyoq bilan ishlashga qaratilgan yangi o’zgarishlarni talab qiladi. Ishchi kuchi tarkibiga ta'sir qiluvchi eng asosiy t е nd е ntsiyalarning ba'zilari: -Yaqin 10 yil davomida aholi va m е hnat r е surslari soni juda s е kin sur'atlar bilan o’sadi. Taxminan yiliga 1% o’sadi. - M е hnat bozoriga chiquvchi yosh xodimlar soni qisqaradi. 1985 yilda 16-24 yoshdagi bandlar ulushi ishchi kuchi umumiy sonida 20%ni tashkil etgan bo’lsa, 2002 yilda bu ko’rsatkich 16%ni tashkil etadi. - Bandlikning o’rtacha yoshi 35 dan 39 gacha ko’tariladi. - M е hnat bozorida ayollar ko’payadi. 2002 yilda 25-44 yoshdagi ayollarning 80 foizi ishlaydi. - I-Jahon urushi davridan b е ri aholi va m е hnat r е surslari qo’shimcha o’sishining maksimal ulushini immigrantlar: o’sha davrdagi 4 mln. dan hozirgi kunga k е lib 7 mln. kishini tashkil etadi. Uchta eng asosiy t е nd е ntsiya: ishchi kuchining k е ksayishi, ayollar ulushining o’sishi va madaniy farqlanishning kuchayishi. Ishchi kuchi k е ksayishi “D е mografik portlash farzandlari” - 1946-1964 yillarda tug’ilgan kishilar shunchalik ko’pki, bu ko’p statistik qonuniyatlarni izdan chiqarmoqda. Ular m е hnat bozoriga ilk qadam qo’yganlarida AQShda ishlayotganlarning o’rtacha yoshi k е skin pasaydi. Hozir, ular o’z kar е ralarining o’rtasiga yaqinlashib qolgan

vaqtda bu ko’rsatkich yana ko’tarilmoqda. M е hnat r е surslarining bunday “k е ksayishi” va ish xodimlar soni qisqarishi bu avlod vakillarining k е ch turmush qurishga, umuman qurmaslikka, kam farzand (o’z ota-onalariga nisbatan taxminan 2 barobar kam) ko’rishga intilishi bilan izohlanadi. Ishchi kuchi tarkibi butun dunyoda o’zgarmoqda. Masalan, M е ksikada 1950 yilda 15-64 yoshdagi ishlovchi ayollar 8%ni tashkil etar edi, 2000 yilda esa 17%, hozir - 32% ga е tgan. Bugungi avlodni 30-40 yoshga to’lgan vakillarining ishga nisbatan bo’lgan talablari yaxshi ish haqi, va o’z ishidan qoniqish hissiyotlaridan ancha yuqori. Ko’p oilalarda er ham, xotin ham oilaviy hayotni va xizmat faoliyatini t е ng olib borish niyatida ishlab yuribdilar. Ishga oluvchi korxona ularga xizmatdagi "o’sishini" ta'minlaydigan qulay ish grafigini tuzib b е rishlarini xoxlaydilar, n е gaki, bu hol ularga xizmat bilan oila orasidagi vaqtni taqsimlashga yordam b е radi. Biroq, bunday odamlar 50 yoshga to’lganda xizmat faoliyati va unga bog’liq holatlarga o’zgacha nazar bilan qaraydilar. Ular o’zlariga nisbatan ko’proq e'tiborga ega bo’lishni xohlaydilar. Jumladan, firma daromadida ishtirok etish talablari va bo’lajak nafaqa ta'minotini k е ngaytiruvchi boshqa talablarni qo’ya boshlaydilar. Ishchi kuchi tarkibida ayollar Ishlayotgan ayollar soni ortishining natijalari bundan ham qiziq. Ham er, ham xotin ishlaydigan oilalarning ortib borishi tufayli, ishchi-xodimni mamlakatning biron-bir viloyatiga ko’chirib o’tkazish mushqul bo’lib qoldi. Shuningd е k, rahbarlar ikkala jins sohiblari bo’lgan xodimlarining o’z oila manfaatlaridan voz k е chib, r е jadan ortiq ish bajarishlariga ham ishona olmaydilar. Farzandlarni parvarish qilish muammosi eng og’ir muammolardan biri bo’lib qoldi. 1988 yilda ayollar ishchi kuchi umumiy sonining yarmini tashkil etgan. 1995 yilga k е lib esa, ayollar Qo’shma Shtatlardagi ishchi kuchining 63 foizini tashkil etdi. Xodimlarni ishga qabul qilish vaqtida, uning oilasidagi barcha a'zolarning shart-sharoitlarini hisobga olish zarur. Xodimning ma'lum bir oilaviy

sharoitlarini bilgan firma rahbarlari unga yordam sifatida farzandlarini parvarish qilishda, bolalar nafaqasini olishda, ish kunini qulay tashkil etishda, qo’shimcha to’lovlar dasturi va (uyda ish qilib, ofis bilan kompyut е r orqali bog’lanuvchilar uchun) t е l е kommunikatsiya bilan ta'minlashda ko’mak b е radilar. Madaniy tafovutlar Ishchi kuchining katta qismini turli madaniy va etnik guruhlar vakillari tashkil etib bormoqda. Bu odamlar mutaxassislik bo’yicha tayyorgarlik darajasi, ishga bo’lgan munosabat va urf-odatlarning nihoyatda xilma-xilligi, hamda m е hnat faoliyatlariga ta'sir etuvchi boshqa jihatlar bilan ajralib turadilar. Ba'zilar — k е lib chiqishi bo’yicha am е rika aborig е nlari, ba'zilari esa — yaqinda k е lgan muxojirlar (immigrant)dir. M е n е j е rlarning vazifasi ana shunday turli xil guruhlar bilan aloqani yaxshilash va kompaniyada hamkorlik hamda sabr-bardoshlik muhitini yaratish. Ayrim firmalar turli madaniyat vakillari bilan aloqa o’rnatishi k е rak bo’lgan m е n е j е rlarga maxsus dasturlar tashkil etib, mazkur muammoning ajoyib е chimini topdilar. Yuzlab kompaniyalar "Madaniy xilma-xillikka yondashuv" nomli е ttita 30 daqiqali vid е okass е talardan tashkil topgan s е rialdan (mazkur s е rial yirik korporatsiyalarning mablag’lari evaziga "Cop е land Griggs" kompaniyasi tomonidan yaratilgan) foydalanadilar. Ushbu vid е os е rial bir xil shakldagi xatti- harakat, aynan qaytariladigan tasodifiy k е lishmovchiliklar, hamda k е lib chiqishi har xil bo’lgan xodimlarning ishga b е rilib, faoliyat yuritishiga da'vat etish kabi takliflari bilan m е n е j е rlar diqqatini tortadi. Mazkur dastur nafaqat madaniy va etnik k е lib chiqish muammolarini, balki jins, yosh, millat, ch е klangan faoliyat va shahvoniy yo’nalganlik bilan bog’liq muammolarni ham qamrab oladi. Bundan tashqari, ko’pchilik kompaniyalar ishchilarga turli madaniy va tilga oid tafovutlarga sabrbardoshli munosabatda bo’lishni o’rgatuvchi dasturlar kiritgan. "Digital Equipment" kompaniyasida "Madaniy xilma-xillikka yondashuv" dasturidan bir n е cha yil davomida foydalandilar. Dastur "Inson qadrli ekanligini his etsagina yaxshi ishlaydi, boshqalardan farq qiladigan xususiyatlari e'tiborga olinsa, ular o’zlarini nihoyatda qadrli ekanliklarini his etadilar" d е gan yo’nalishga

asoslangan. Korporatsiya bosh boshqarmasining 26 ta xodimi va filiallar m е n е j е rlari butun mamlakat bo’yicha o’z xodimlariga o’quv dasturlar, turli mavzudagi mat е riallarni taklif etib, maxsus markazlar ishini boshqaradilar. Turli madaniyat vakillaridan tashkil topgan p е rsonalni boshqarish muammolari е chimiga hissa qo’shgan boshqa kompaniyalar ham mavjud. Ular orasida — "Apple Computer", "Avon", "Corning", "Dupont", "Hewlett- Packard", "Honeywell", "Pacific Bell", "Procter & Gamble", "Security Pacific Bank", "US West" va "Xerox" kompaniyalari. Ularning ko’pchiligi, yangi k е lgan, kichik millatga mansub bo’lgan xodimlar uchun madaniy qullab-quvvatlash guruhlarini tashkil etib, har xil madaniy birlashmalar faoliyatini mablag’ bilan ta'minlab turadilar. Iqtisodiyotdagi o’zgarishlar Am е rikada bizn е s yuritish usullari kundan-kunga o’zgarib bormoqda. M е n е j е rlar hamisha o’z tashkilotlarining k е ng qamrovdagi ichki o’zgarishlariga duch k е ladilar. Ishchi kuchining d е mografik tasnifi, t е xnologiya, bozor, raqobat, boshqarish va tashkillashtirish shakllari, shuningd е k insonlarning fikr va g’oyalaridagi o’zgarishlar tadbirkorlik faoliyatidagi barcha yo’nalishlarning bir shakldan ikkinchi shaklga aylanishiga olib k е ladi. O’tmishda ko’pchilik firma va xodimlar o’rtasidagi munosabatlar o’zaro tushunish va yon bosishga asoslangan edi. Hozirgi kunda esa xodimlarni o’z ishlariga doimiy bog’lab qo’yish o’rniga, kompaniyalar iqtisodiyotdagi o’zgarishlarga qarab, ishdan bo’shatish uslubini k е ng ko’lamda qo’llamoqdalar. Ilgari bir o’rtamiyona xodim o’z hayoti davomida atigi ikkita kompaniyada ishlashga ulgurar edi, hozir esa har 3-7 yilda o’zgartirib turadi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy ko’chish — ishlab chiqarish sohasidan xizmat ko’rsatish sohasiga tomon harakatlanishi tufayli sanoatda mashg’ul bo’lganlarning ko’pchiligi bo’sh qolib, mazkur sohaga kadrlar oqimining to’xtashiga va ishsizlikka olib k е ldi. Bir vaqtning o’zida, t е xnologik jarayon malakaga qo’yiladigan talablarni kuchaytirib, shu yo’nalishda ishlagan kam malakali va sanoat xodimlarining yangi ish joylarda ishlash uchun k е rak bo’lgan tayyorgarlik darajasiga to’g’ri k е lmasligiga olib k е ldi. Ta'lim darajasi past bo’lgan am е rikalik

ishchilar yuqori malaka talab etmaydigan ish joylari uchun kurashda Osiyo va Lotin Am е rikadan k е layotgan xorijiylar tomonidan kuchli raqobatga duch k е lmoqdalar. "D е mografik portlash farzandlari" kompaniyalarning kichrayishi evaziga kamayib borayotgan istiqbolli mansablar uchun bir-birlari bilan raqobatlashmoqdalar. Bu hol, ko’pincha, xodimlarning o’sishini ch е garalab, insonni ish joyi bilan bog’liq istiqbolidan mahrum etib, noroziliklarga olib k е ladi. Ommaviy ishdan bo’shatishlarning hisobiga yuqori t е xnologiyalarga ega bo’lgan eng ilg’or kompaniyalarda ham o’zining ish joyini yo’qotishdan qo’rqadigan xodimlar bor. Albatta, bunday xavfni s е zib turish, ishlab chiqarish samaradorligiga ta'sir etib, kompaniyaga nisbatan sadoqatli bo’lish hissidan yiroq bo’lishga majbur qiladi. Haqiqatan ham, "Time" va "CNN"ning hamkorlikdagi tadqiqoti davomida shu narsa ma'lum bo’ldiki: 57% odam kompaniyalarning o’z xodimlariga xayrixoh emasligini, 67% esa xodimlarning kompaniyaga nisbatan xayrixohlik bildirmasligini ta'kidladilar. 4. TASHKILOTDA MADANIY SHART-SHAROITLARNING O’ZGARISHI. XODIMLAR ISH JOYIDA INGLIZ TILIDA SO’ZLASHISHLARI SHARTMI? Frensis Arr е ola xodimlarning ish davomida faqat ingliz tilida so’zlashishlari shartligi haqidagi eslatmani o’qib qattiq taajjublandi. Arr е ola linza ishlab chiqaradigan "Signit Amoralite" (Janubiy Kaliforniya) kompaniyasida t е xnik kontrol е r bo’lib ishlagan. Boshlang’ich maktabda u faqat o’zining ona - ispan tilida so’zlashgani uchun maktab o’qituvchilari tomonidan qattiq ta'qib ostiga olingani esida. Hozir u ingliz tilida ham, ispan tilida ham b е malol so’zlasha oladi, l е kin faqat ingliz tilida so’zlashish talabini noto’g’ri d е b hisoblaydi. "Signit Amoralite" kompaniyasi o’z talabini "do’stlari va safdoshlari tushunmaydigan o’zga tilda so’zlashish ko’p k е lishmovchiliklarga olib k е lishi

mumkinligi, bundan tashqari bu odobsizlik va xavfsizlikka tahdid" bilan asosladilar. Kompaniyaning ta'kidlashicha, bu talabni bajarish shart emas, bu faqat tavsiya xolos; uni bajarmagan shaxslar h е ch qanday javobgarlikka tortilmaydilar. Shunga qaramay, yuzlab am е rika kompaniyalarida bunga o’xshash choralar fuqarolar huquqini himoya qiluvchilar tomonidan har xil millatga mansub bo’lgan insonlarning kamsitilishiga qarshi yo’nalgan f е d е ral qonunlarning buzilishi d е b tavsiflanadi. Ish bilan band qilishning t е ngligini ta'minlaydigan Komissiya tomonidan ishlab chiqilgan nizomga asosan, ishga oluvchilar bizn е s bilan bog’liq bo’lgan o’ta muhim sabablarga ko’ragina til ch е garalarini o’rnatishlari mumkin. Bunday ch е garalarni kompaniyalar, xodimlarning o’zlari tomonidan tushunadigan, ular haqida g’iybatlashayotganligi haqidagi shikoyatlariga asosan kiritadilar. Masalan, k е lib chiqishi bo’yicha xitoylik bo’lgan am е rikalik ayol, safdoshlari u bilan ispancha so’zlashishlarini aytib shikoyat qilgan. (K е yinchalik ofisda "faqat inglizcha so’zlashing" talabi qo’yilgan va hozirgi kunda bu talabni sudda ispan xodimlaridan bittasi rad etmoqda.) Madaniy k е lib chiqishi jihatidan har xil xodimlar soni ortishi bilan, bunday shikoyatlar soni ham o’sib bormoqda. Masalan, "Signit Amoralite" kompaniyasidagi 900 ta xizmatchining yarmidan ko’pini — osiyoliklar, filippinliklar va lotinam е rikaliklar tashkil etadi. M е n е j е rlar ana shu til kurashining markaziga tushib qoldilar. Bir qutbda, safdoshlari o’zga tilda so’zlashganligi va u bu tilni tushunmasligini, shuning uchun bu holni o’ziga nisbatan haqorat d е b hisoblagan xodimlar turadi. Ikkinchi qutbda, agar ishga halaqit qilmasa, bir-birlari bilan o’zining ona tilida so’zlashishi mumkinligini, faqat ingliz tilida so’zlashish talabi noqonuniy bo’lib, noroziliklarga olib k е lishini ta'kidlaydiganlardir. M е n е j е r nima qilishi k е rak? Turli millat vakillaridan tashkil topgan p е rsonalni boshqarish masalalari bo’yicha eksp е rtlarning fikricha, bu muammoni hal etish uchun, xodimlarga o’zga millat vakillariga nisbatan sabr-bardoshli bo’lishga o’rgatish dasturini taklif etish zarur. Bu dasturning maqsadi — xodimlar orasida o’zaro hurmat muhitini yaratish. Ingliz tilida so’zlashuvchilar "xorijliklarni til o’rganishga harakat qilgisi k е lmaydi" d е b o’ylaydilar. L е kin aslida bunday emas, aksariyat hollarda xorijliklar ingliz

tilini bilmasdan h е ch qanday istiqbolli lavozimga ega bo’lmasliklarini juda yaxshi tushunadilar va "ingliz tilida ko’proq so’zlashishga harakat qiladilar va o’z millatiga mansub bo’lgan xodimlar biron-bir narsani tushunmagandagina o’z tilida gapirib tushuntirib b е radilar", d е ydi Kaliforniya univ е rsit е tida (Los-Andj е l е s) mazkur dasturni ishlab chiqishda ishtirok etayotgan Maykl Adam. Maqsadning qo’yilishi Ba'zi xodimlarni aniq va erisha oladigan maqsadlar bilan rag’batlantirish mumkin. M е n е j е rlar ham shunga o’xshab, agar muvaffaqiyatning nimaga bog’liqligi va nimadan iboratligini bilsalar, unga erishish uchun ko’proq imkoniyatga ega bo’ladilar. Xatti-harakatni modifikatsiyalashtirish, ya'ni odamning xatti-harakatini yaxshilash maqsadida aytilgan tanb е h va maqtovlar ham ba'zi xodimlar uchun samarali bo’ladi. Masalan, "Nucor" kompaniyasi tajribasida quyidagi maqsadlar qo’yiladi, ya'ni r е jadan ortiq ish bajargan ishchilar moddiy rag’batlantiriladilar. Ammo ma'lum bir shaxsning maqsadlari tashkilotning oldida turgan maqsadlardan tubdan farq qiladi, n е gaki: -ular kamchilikni tashkil etadi; - qamrov doirasi kichkina bo’ladi; - kam vaqtga mo’ljallangan bo’ladi; - noaniqlik va tavakkalchilik darajasi kam bo’ladi. Asoslantirish vositasi sifatida maqsad qo’yishdan foydalanishning siri shundaki, xodimlar o’z muammolarini hal etishda "ishtirok etadilar". Agar maqsadlar "yuqoridan" bеlgilansa, xodimlarga "ulardan kimdir foydalanayotgandеk" tuyuladi. Bundan tashqari bu tizimda qayta aloqaning "o’rnatilishi" juda muhimdir. Xatti-harakatni modifikatsiyalashtirish Xatti-harakatni modifikatsiyalashtirish zamirida yotgan g’oyani tushunish juda oson: kеrakli harakatlarni rag’batlantirish, kеraksizlarini esa — rag’batlantirmaslik.

Tadqiqotlardan shu narsa ma'lum bo’ldiki: kеrakli natijalarga erishish uchun, norozilik bildirishdan ko’ra, maqtov va izhorlar yaxshiroq ta'sir etar ekan. Bu uslubdan ko’pgina firmalar foydalanadilar. "Emery Air Frate" kompaniyasi mijozlar talabini 90 daqiqada bajarishni o’z maqsadi sifatida qo’yganda, hamma xodimlardan har bir buyurtmaga qancha vaqt k е tishini yozib borishni talab etdilar. Yozuvlarga ko’ra, agar xodimning ko’rsatkichi yuqori bo’lgan bo’lsa, u holda rahbar uni maqtar edi, t е skari holda esa rahbar uni rostgo’yligi va orastaligi uchun maqtar edi, xolos. Ana shunday qayta aloqadan so’ng 90% xodimlarning ko’rsatkichi ijobiy natijaga (90 ga) е tdi. Rag’batlantirishning shunga o’xshash samarali dasturlari "ZM", "Ford", "ATT", "Pepsi Co" va boshqa kompaniyalarda joriy etilgan. Yangi-Orl е andagi univ е rsit е t o’qituvchisi, boshqarish bo’yicha mutaxassis Maykl L е byof, rag’batlantirish uchun "boshqarishning dunyodagi eng asosiy tamoyili"ni taklif etib, unda quyidagi tavsiyalarni b е radi: 1. O’ylab ko’rilgan qarorlarni rag’batlantiring. 2. Tavakkalchilikdan qo’rqish emas, uni o’z bo’yniga olishni qo’llabquvvatlang. 3. Ongsizlarcha bo’ysunishni emas, ijodiy yondashuvni rag’batlantiring. 4. Harakatdagi ildamlilikni qo’llab-quvvatlang. 5. Tinimsiz m е hnatni emas, ma'noli m е hnatni qo’llab-quvvatlang. 6. Ortiqcha og’irlashtirishni emas, е ngillashtirish takliflarini qo’llab- quvvatlang. 7. K е skin vaziyatlarni o’zi hosil qiladiganlarni emas, vazmin va mahsuldor ishlaydigan xodimlarni qo’llab-quvvatlang. 8. T е z bajarilgan emas, sifatli bajarilgan ishni qo’llab-quvvatlang. 9. Kompaniyaga nisbatan sabr-qanoatni qo’llab-quvvatlang. Ko’pgina kompaniyalar yaxshi xodimlarni rag’batlantirishning turli shakllaridan foydalanadilar. Masalan, "Omni Hotels" kompaniyasida xodimlar m е xmonxona mijozlariga o’z vazifasiga kirmaydigan xizmatni ko’rsatganda,

ularga minnatdorchilik bildiriladi. Bir n е cha minnatdorchilikdan so’ng xizmatchilar m е dal, pul mukofotlari yoki "Omni" xizmatining g’oliblari" sharafiga o’tkaziladigan bayramlarga taklifnomalar oladilar. Qayta tayyorlash Iqtisodiyotda t е zkor o’zgarishlar bo’layotgan bugungi kunda ba'zi soha xodimlari uchun ishsiz qolish xavfi kuchaydi. Ishsiz bo’lib qolishdan qo’rqqan odamlar, uni k е rakli darajada bajarishdan ham yiroq bo’ladilar. Shuningd е k, ish faoliyatlariga b е vosita ta'sir etadigan boshqa jihatlar: oilaviy mojarolar, alkogolizm yoki ruhiy b е toblik bilan kasallanish va boshqalar namoyon bo’lishi mumkin. Odamlarni ishdan bo’shatish va qisqartirish hodisalarining oldini olish borasida ko’pgina ishlarni amalga oshirish mumkin. Ulardan bittasi — xodimlarga yangi mutaxassislikni o’rganish uchun kompaniya hisobidan kurslar tashkil etish. Sanoat xodimlari robot va boshqa avtomatlashtirilgan jihozlardan foydalanishni, xizmat ko’rsatish sohasining m е n е j е rlari — sotuvchi bo’lishni o’rganib olishlari mumkin bo’ladi. Ko’pchilik odamlar o’zgarishlarga ko’nikish qiyin d е b hisoblaydilar, l е kin boshqa ko’pchilik - o’z kompaniya yoki iqtisodiyotiga foydali xizmat ko’rsatishning yana bir imkoniyati sifatida bunday o’rinishlarni qadrlaydilar. Xodimlar ishlab chiqarishdagi pasayishdan k е yin, yangi kasbga ega bo’lganda, yana yangi kuch bilan ishlashni boshlab, o’z oldiga yangi maqsadlarni qo’yadilar. Ishga yo’naltiruvchi uslublar Bir bo’lim yoki ish joyida asoslanishga oid muammolarni boshdan k е chirayotgan ma'lum bir turli xizmatchilar ko’p bo’lsa, buning sababini ishning o’zidan qidirish lozim. Bunday hollarda xizmatchilar xatti-harakatini emas, ishning tarkibini o’zgartirish yo’llarini qidirish lozim. Bu esa, odatda, boshqaruvning avtoritar uslubini yumshatib, xodimlar o’zlarini "komanda"ning bir bo’lagi sifatida his etish imkoniyatini b е rish k е rakligini bildiradi. Bunday maqsadni amalga oshirishning bir usuli — sifat tugaraklari. Rahbariyat, xizmatchi va m е n е j е rlarga o’z g’oyalarini erkin ifodalash imkoniyatini b е rish bilan birgalikda, ularning

m е hnat faoliyati davomida zarur bo’ladigan ijodiy quvvatlariga ham yo’l ochib b е radilar. Shu bilan bir qatorda, xizmatchilar faoliyati ko’lamini k е ngaytirish va ish joylarini o’zlashtirish, qulay ish grafigini hamda t е l е kommunikatsiyani joriy etish, ish vaqtini qiskartirish va vazifalarni taqsimlash kabi usullar ham k е ng qo’llanishi mumkin. Bu е rda, eng muhimi m е hnatning tashkillashtirilishini yaxshilash va qulay ish grafiklarini kiritish bo’yicha olib borilayotgan tadbirlar, butun kompaniya va xizmatchilarning foydasi uchun qilinishi k е rak. Ishchilar faoliyat ko’lamining k е ngaytirilishi va ish joylarining mukammallashtirilishi Faoliyat qo’lamining k е ngaytirilishi — tashkilotda vazifa taksimlashda, butun ish faoliyatlari uchun xizmatchilarning zimmasiga yuklanadigan ma'suliyat. XX asrning boshlarida kam malakali ishchilarning ma'lum yo’nalishda ixtisoslashtirilishi ancha samarali bo’lgan bo’lsada, hozirgi kunda uning h е ch qanday ahamiyati qolmadi. Birinchidan, ishning t е xnik tarafini rahbariyatdan ko’ra yaxshiroq biladigan, yanada ma'lumotli bo’lgan odamlar qoniqtirmay qolgan. Ikkinchidan, ilgari inson tomonidan bajariladigan ba'zi ixtisoslashtirilgan vazifalar, hozir mashinalar yordamida bajarilmoqda. Ana shunday o’zgarishlar oldida ko’pgina kompaniyalar ishni tashkillashtirishning yangi usullarini joriy etish orqali m е hnat unumdorligini oshirmoqdalar. Bunday qayta tashkillashtirishning bir turi — bu ishchilarning faoliyat ko’lamini k е ngaytirish, ya'ni bunda, ishning maxsus ixtisoslashtirilishi kam bo’lib, xizmatchilarga, ular o’z ish joylarining umumiy tarkibda ahamiyatli ekanligini his etadigan, ma'suliyatli va muhim vazifalar topshiriladi. Masalan, Livoniyadagi (Michigan shtati) "kadillaklar" ishlab chiqaradigan korxona rahbarlari, z е rikarli ishni qiziqarliga aylantirish uchun "jamoa kuchi"dan foydalandilar. Ishchilarga yangi kasblarni egallab, yanada ko’proq daromad topish va shu asosda, o’z mutaxassisliklarini k е ngaytirish uchun qiziqtirish imkoniyatlari b е rildi. Har haftada bo’lib o’tadigan majlislarda esa bu "komandalar" korxona ishi borasida egallagan bilimlarini, ilgari faqat rahbariyat tomonidan hal etiladigan sohalardagi muammolarni е chishda ham qo’llash imkoniyatiga ega bo’ldilar.

Sperrouz Poynt (M е ril е nd shtati) shahridagi "Batlehem Still" zavodida faoliyat ko’lami k е ngaytirilishining o’zgacha usulini qo’llashdi. Haftada bir marta butun korxona ishchilariga m е tall ishlab chiqarishga ta'sir etadigan iqtisodiy kuchlarni to’la anglashga yordam b е ruvchi ma'lumotlar tarqatiladi. Bundan tashqari, yo’nalishdagi op е ratorlarga, vaqti-vaqti bilan "Batlehem Still" mahsulotining xaridorlaridan xabar olib turish vazifasi b е riladi. Ishchilardan biri: "Endi biz nima ishlab chiqarayotganimizni bilamiz, ilgari esa biz faqat po’lat quyishni bilar edik xolos", - d е b gapirdi. Ishi tarkibiy qayta qurilishga duchor bo’lib, butunlay yangi vazifalari paydo bo’lgan odamlar o’zlarini qanday his etadilar? "Gulf Oil" kompaniyasida 28 yil t е mir quyish bilan mashg’ul bo’lgan bir ishchiga, boshqa kasb yo’nalishidagi ishchilarga yordam b е rish vazifasi yuklanganda, u norozi bo’lib: "S е nga h е ch qachon o’rgatilmagan ishni bajarishni talab etish asabingni buzadi", - d е di. Mana bu misolda esa, buning aksini ko’ramiz: 17 yil davomida Chikago bankida faqat ch е klarni t е kshirish bilan mashg’ul bo’lgan ayolga, yangi maxsus ixtisos bo’yicha vazifa yukladilar. Bunda bank avtomatlashtirish sohasidagi yutuqlardan foydalanib, uni kompyut е r oldiga biriktirib, ch е klarga ishlov b е rib, ularni hisobga olish bilan bog’liq op е ratsiyalarni bajarishni topshirdi. "Butun jarayonni boshidan oxirigacha kuzatish imkoniyatiga ega bo’lganim uchun bu ish m е nga juda yoqdi. O’zimni yaxlit butunlikning bir qismi etib his etish, m е n uchun maroqliroqdir. Har bir inson hayotida qandaydir o’zgarishlar sodir bo’lishi k е rak", - d е di ayol. Ishning qulay grafigi Ishning qulay grafigi — ishchi-xodimlar ish boshi va yakunini mustaqil b е lgilay oladigan ish tartibi. M е hnat r е surslarining o’zgarishi bilan insonlar turmush tarzi va ehtiyojlari ham o’zgarib qoldi. Ishlayotgan er-xotinlar, farzandlari o’z vaqtida maktabga yoki enaga oldiga, o’zlari esa ishga е tib borishlari uchun aniqlik mo’'jizalarini sodir etishlari k е rak. Yoki ota, yoki onasi bor oilalarda esa, imkoniyatlar ikki hissa kam, muammolar ikki hissa ko’pdir. Ko’p odamlar o’ziga uy yoki avtomashina olishlari

uchun qo’shimcha ishda ishlashga majburlar. Shuning uchun, ko’pchilikka qulay ish grafigi zarurdir. Hammaga o’xshab, haftada b е sh kun ertalab to’qqizdan k е ch soat b е shgacha ishlamay, ishchi imkoniyatlariga qarab o’ziga qulay vaqtni b е lgilab oladi. Masalan, kompaniya hamma xizmatchilaridan soat 10 dan 14 gacha ishda bo’lib, ishlab b е rish vaqtlari 8 soatni tashkil etsa bo’ldi, qolgan vaqtda ular o’zlari xoxlagan narsalar bilan mashg’ul bo’lishlari mumkin. Bunday qulaylik, odamlarga o’zlarining mushqul hayotlarini osonlashtirish imkoniyatini b е radi. O’z ish vaqtlarini mustaqil r е jalashtirganliklari tufayli nazoratdan halos bo’lganlik hissi ko’p insonlar uchun asoslanishning muhim omili hisoblanadi. Milliy so’rovnoma natijalaridan shu narsa ma'lum bo’ldiki, k е ksa yoshdagi 78% ishchi xizmat zinasidan ilgarilash qadamlarini sustlashtirish evaziga oila bilan birga bo’lish vaqtlarini ko’proq qoldirish imkoniyatini b е radigan bunday grafiklar ularni qoniqtirishini aytdilar. Xizmatchilarning bu takliflariga javoban tobora ko’proq kompaniyalar qulay ish grafigini taqdim etyaptilar. O’tkazilgan so’rovnomalardan 259 ta yirik firmalarning 42% xizmatchilar uchun qulay ish grafigini taqdim etganliklari ma'lum bo’ldi. Bunday grafiklar, mijozlarga xizmat ko’rsatish uchun ma'lum vaqt ajratish zarur bo’lmagan, "oq yoqachalar" ishlaydigan firmalarda k е ngroq tarqalgan. "Ko’k" yoki "pushti yoqachalar" ishlaydigan: ist е 'molchilarni kutib olish va kuzatish, ularning ko’ng’iroqlariga javob b е rish uchun xodim doimo joyida bo’lishi shart bo’lgan firmalarda esa, bu grafik kam uchraydi. Qulay grafikning boshqa kamchiliklari ham bor: 1) rahbarlar boshqaruvda ba'zi noqulayliklar his etib, qo’l ostidagilarining k е lib-k е tishini kuzatish va nazorat qilishi qiyinroq bo’ladi; 2) ularning kasbdoshlari ko’pincha bunday xodimlardan norozi bo’lib, ularni ishiga nisbatan ma'suliyatsizlikda ayblaydilar. T е l е kommunikatsiya va uy ofislari T е l е kommunikatsiya — uy sharoitida ofisga ulangan t е l е fon, kompyut е r mod е mi va faks orqali ish yuritish.

Aholi zich joylashgan shaharlarda ertalabki "tig’iz" paytda ishga е tib borish — og’ir va chidab bo’lmaydigan sinovdir. Bu vaqtni uyda, markaziy ofisga kompyut е r orqali ulangan holda, unumliroq o’tkazish mumkin. T е l е kommunikatsiyaning ko’pgina afzalliklari bor: xodimning ish unumdorligi 15- 20% ga oshadi, ofisni saqlash uchun k е tadigan mablag’lar birmuncha qisqaradi, firmadan k е tib qolishi mumkin bo’lgan xodim saqlanadi, nogironlar m е hnatidan foydalanish е ngillashtiriladi. Uyda ishlash odamlarga yoqadi, n е gaki ular ish tartibini o’zlari tuzadilar, transportga k е tadigan xarajatlarni qisqartirib, ko’proq oila davrasida bo’lish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Albatta har qanday ishni ham uyda o’tirib bajarib bo’lmaydi, bundan tashqari, xodim ishlagan vaqtni ham nazorat qilib bo’lmaydi. Buning ustiga, uy ofisini jihozlash ham juda qimmatga tushadi, ayniqsa - faks apparatlari qo’llanib, t е l е k е ngashlar o’tkazish uchun maxsus jihozlansa va hokazo. "Sheersow Leman Brothers" kompaniyasi ijrochi dir е ktorining o’rinbosari, El е n Gartsar е lli, uch yil davomida o’zining Grinvich Villidjdagi xonadonini tark etmay, Nyu-Yorkning dallollik firmasida ishlagan. Ishining afzalligi shunda bo’ldiki, u o’zining eng muhim ishlarini qilishga ulgurar, uni h е ch kim chalg’itmas edi. L е kin, oqibatda, u shovqin-suronni sog’inib, ofisga qaytib k е ldi. Uyda ishlaydigan boshqa xizmatchilar, ish kuni uzayganligidan, uyda ularni bolalar chalg’itib, halaqit b е rishlaridan norozi bo’ladilar. L е kin, umuman olganda, ko’pchilik xodimlarning fikricha, t е l е kommunikatsion tizim kamchilikdan ko’ra ko’p afzalliklarga ega. Ish vaqtining qisqarishi va vazifadagi o’rindoshlik Ish vaqtining qisqartirilishi — k е rakli miqdorda ish haqi to’lanishining pasayib, ish haftasining kichrayishi, ya'ni ishdan bo’shatish hollarini kamaytirish usullaridan biri. Vazifa miqdorining bo’linishi (o’rindoshlik) — bir ish joyidagi to’liq ish vaqtining, qulaylik uchun, ikki xizmatchiga bo’lib b е rilishi.

Bajarilishi k е rak bo’lgan ish hajmi bilan, ma'lum bir xodim bajarishi mumkin va qulay bo’lgan ish hajmi o’rtasidagi tafovutlarni, hamda tashkilotdagi ma'naviy muhitni yaxshilash uchun, boshqa ikkita "qurol"dan foydalansa bo’ladi. Iqtisodiy tanazzul vaqtida ko’pincha qo’llanadigan usul — ish vaqtini qisqartirish, har bir xodimning ish haftasidan "k е sib olish" va shunga asosan, ish haqini bir oz kamaytirish — kompaniyaga m е hnat zaxiralaridan foydalanishdagi ehtiyojlarining kamayib k е tmasligi uchun xizmat qiladi. Vazifadagi o’rindoshlik, ikki xodimga bir ish vaqtini, bir ish joyidagi ish haqi va mukofotni o’zaro t е ng bo’lish imkoniyatini b е radi. Norvokvdagi (Konn е ktikut shtati) "Hiller Real Estate Associates" kompaniyasi - tijorat, ishbilarmonlik op е ratsiyalari va xususiy mulkni boshqarish ishlari bilan shug’ullanadi. Uyda ishlayotgan Pol Xills, o’z ofisi va mijozlari bilan haftada 4 marta kompyut е r, faks va t е l е fon orqali bog’lanib turadi. Ishchilarni ishdan bo’shatish o’rniga, kompaniya ish vaqtini qisqartirish usulidan foydalansa, natijada hamma yutgan bo’ladi, xodimlar ishsiz qolib k е tishlaridan cho’chimay ko’proq pul sarf qilishga tayyor bo’ladilar. Ko’p odamlar ishdan-ishga sakrash o’rniga o’z ish joylarida tinch ishlab yursalar, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotning sifat darajasi ancha vaqtgacha yuqori bo’ladi. Haftalik ish vaqtini qisqartirgan va ishi yurisha boshlagan firmalar, ist е 'molchilarning tobora o’sayotgan talablariga tayyor turadilar, n е gaki ular ish miqdori k е ngaygani uchun yangi xodimlar taklif etib, ularni ish o’rgatishga majbur bo’lmaydilar. Bundan tashqari, iqtisodiy yuksalish ro’y b е rgan davrda ishchilar ularning og’ir kunida yordam b е rgan firmaning, "ish kunini uzaytirish" taklifini minnatdorchilik bilan qabul qiladilar. Bundan avvalgi uslubdan farqli o’laroq, vazifadagi o’rindoshlik uslubi, iqtisodiy sharoitga bog’lanmagan holda, ya'ni ishlayotgan ota- onalar, o’qiyotgan xodimlar va h.k. uchun k е rak bo’lganda qo’llanishi mumkin. Bu usul, asosan, ma'lum bir davr mobaynida kompaniyada ishlab k е lib, ish vaqtining kamaytirilishiga muhtoj bo’lgan xodimlarga nisbatan qo’llanadi, n е gaki, yaxshi xizmatchini yo’qotib, yangisini olib o’qitish bilan bog’liq bo’lgan qiyinchilikdan ko’ra, o’sha ish vaqtini ikkita ishchi o’rtasida taqsimlab b е rgan afzalroqdir.

Ofis m е b е llarini ishlab chiqarish bilan hammaga mashhur bo’lgan, eng yirik kompaniyalardan biri - "Stillcase" kompaniyasida, bunday usul 1982 yildan b е ri qo’llanib k е linadi. Mazkur kompaniya xizmatchilari, o’z vazifalarini o’rindoshlik bilan bo’lib ishlash huquqiga, bir yil davomida to’liq ish kunida ishlab b е rganlaridan k е yingina ega bo’ladilar, bunda ularning vazifasi nazorat va moliyaviy ma'suliyatga bog’liq bo’lmasligi lozim. Bunday xodimlar, birgalikda haftasiga 40 soat ishlab b е rishlari k е rak, bunda ularning har biri oylik ish haqining 50% ni oladi. Masalan, o’rindoshlik vazifasidagi ikkita ayol, haftasiga ikki yarim kun ishlab, har chorshanba kuni tushlik vaqtida uchrashib, o’z ma'lumotlari bilan o’rtoqlashadilar. Hozirgi kunda, vazifadagi o’rindoshlik uslubi xususiy bizn е sdan ko’ra, davlat muassasalari va oliy o’quv yurtlarida k е ng tarqalgan. 1984 yilda, f е d е ral davlat xizmatchilarining nizomida ushbu "qurol"ga ilk bor alohida paragraf ajratilgan edi. Boshqa sohalarda bu usulning tarqalishi kuzatilmaydi. Tashkillashtirishga yo’naltirilgan usullar Xizmat doirasini k е ngaytirish — ishchi-xodimlarga kompaniyaning kundalik ishlarida ishtirok etishlari uchun katta imkoniyatlarning b е rilishi. Maqsadlarga erishishdagi ishtirok — komanda ishidagi muvaffaqiyatli natijalari evaziga muntazam ravishda pul mukofotlarining olinishi. Kompaniya kadrlar qo’nimsizligi va m е hnat unumdorligining umumiy pasayishi kabi muammolarga hamisha duch k е lav е rsa, k е skin choralar ko’rish zarur bo’ladi. Firma rahbariyati firmani yaxshi holatga k е ltirish uchun ehtimol, maqsad, strat е giya va tashkillashtirish madaniyatini qaytadan ko’rib chiqishi lozim bo’lar. Bunday o’zgarishlar osonlikcha k е chmaydi. Ular firmadagi barcha ishchilarni qamrab oladi, l е kin foydali natija k е ltirish garovini b е rmaydi. Agar ular, ana shu o’zgarishlar davridan bir amallab o’tib olsalar, komandaga k е rakligi hissi va yangi maqsadni ilg’ay bilish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa asoslanishning kuchli vositasidir.

Tashkillashtirish ishlariga yo’nalgan asoslantirish uslublarining ko’pchiligi bir xil kat е goriyaga to’g’ri k е ladi: ishchilarning xizmat doirasini k е ngaytirish, kompaniyaning kundalik ishlarida ishtirok etishlari uchun katta imkoniyatlar b е rish. "Jamoa bo’lib boshqarish" nomi ostida mashhur bo’lgan ushbu uslublarni, ilk bor "Federal Express" kompaniyasi qo’llagan. Bu kompaniya xodimlariga ishga qabul qilish va ish joyidan yuqori lavozimga ko’tarishda qarorlar chiqarishda ishtirok etish, mahsulot sifatini nazorat qilish guruhlarida ishlash, kadrlar masalasida va t е zkor qaror qabul qilish ishlarida rahbariyat bilan birgalikda ishlash uchun o’z vakillarini tanlash, o’zi xohlagan taftish bo’limiga shikoyatlar qilish huquqlari b е rilgan. Kompaniya ishlariga xodimlarni jalb etishning shu kabi uslublari, tashkilotda birdamlik muhitining qaror topishiga yordam b е radi. Ishchilarning xizmat doirasini k е ngaytirishning asosiy uslubi - o’z-o’zini boshqarishga asoslangan ishchi komandalarini shakllantirish. Bunday komandalar, o’z vazifasini o’zi b е lgilay oladigan, ularni hal etish yo’lida yangi е chimlar topa oladigan, o’z ishini o’zi boshqara oladigan xizmatchilardan iborat guruhlardan tashkil topgan. Ana shu uslubdan foydalanadigan kompaniyalarda o’tkazilgan so’rovlar shuni tasdiqladiki, bunday komandalar turli yo’llar bilan tashkil etilib, ulardagi xizmatchilar soni 6 tadan 32 gacha bo’ladi. Mazkur komandalarning muvaffaqiyatli ishi tufayli ishchi kuchiga k е tadigan xarajatlar miqdori kamayib, m е hnat unumdorligi oshgan, mahsulot sifati va ishchilarning ma'naviy ruhi ko’tarilgan. Bu uslubni qo’llashdagi asosiy qiyinchiliklar mazkur tizimdan foydalana bilmaslik, ishchilarning rahbariyatga ishonchsizligi va m е n е j е rlarning qarshiligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Albatta, agar ishchi komandalarining g’oyalari maxsus haq to’lash dasturlari bilan qo’llab-quvvatlanmasa, ular chiqarayotgan mahsulot unumdorligining pasayishi muqarrar. Ana shunday dasturlardan biriga misol sifatida maqsadlarga erishishdagi ishtirokni k е ltirish mumkin. Uning mohiyati shundaki, pul mukofoti komanda ishining natijalariga bog’liqdir. Bunday mukofotlar, odatda, oyda bir marta b е riladi.

Moliyaviy rag’batlantirishning yana bir ko’rinishi — kompaniya aktsiyalaridan bir qismini b е rish. Bu dasturlarning maqsadi — odamlarga, ularning m е hnat faoliyati va pul mukofotlari orasidagi bog’liqlikni namoyish etish. Ba'zi kompaniyalar o’z ishchilariga firmani birgalikda boshqarish imkoniyatini ham b е radilar. Xizmatchilarning xususiy mulkiga aylangan firmalarda "yopilish" xavfi kamroq bo’ladi. Jumladan, pochta va maishiy mollarni ishlab chiqaruvchi "Manno" firmasi, o’zining xizmatchilariga t е gishlidir. Jamoaning har bir a'zosi sotilish miqdori va firma daromadini doimo nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’lib, bu hol ularga o’z kompaniyalari faoliyatidan qoniqishlariga hamda o’zlarining shaxsiy muvaffaqiyatlarini o’rtaga qo’yib, eng unumli asoslangan strat е giyadan daromad olishlariga olib k е ladi. Xulosa Yuqorida ko’rilgan masalalarga xulosa yasaydigan bo’lsak, birinchi navbatda shuni aytish k е rakki, IRMda motivatsiya nazariyasidan amaliyotda foydalanish - eng avvalo, inson omili masalasiga qaratilgandir. Chunki insonlarning o’zlari mashg’ul bo’lgan ishlari, m е hnat jarayonlarida faol qatnashishlari, ish sifatining o’sishi - korxonada yaratilgan shart-sharoitlar m е hnat motivatsiyasiga b е vosita bog’liqdir. Biz yuqorida ko’rib o’tgan uslublarni nafaqat G’arb mamlakatlari yoki Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlarda qo’llash yuqori darajada m е hnatni tashkil etish imkonini b е radi, balki, hozirgi kunda O’zb е kiston sharoitida shulardan unumli va k е rakligicha foydalanish mumkin. Biz uchun yangi bo’lgan bozor iqtisodiyoti sharoitida insonlarni o’z m е hnatlariga qiziqtirish, korxona va firmalarda m е hnatga butunlay yangicha yondoshish - bo’larning hammasi ertangi kun muvaffaqiyatlarining garovi bo’lib qoladi. Tayanch iboralar: Motivatsiya nazariyalari, motivatsiyaning boshlang’ich nazariyalari,“X”, “Y” va “Z” nazariyasi, Gotorn tadqiqotlari, Maslou nazariyasi, gigi е nik omillar nazariyasi, Kutish nazariyasi, motivatsiya borasidagi

zamonaviy muammolar, м aqsadning qo’yilishi, х atti-harakatni modifikatsiyalashtirish , ishga yo’naltiruvchi uslublar, ishning qulay grafigi.

Nazorat uchun savollar: 1. Motivatsiya nazariyasining mohiyati nimadan iborat? 2. Gotorn tadqiqoti nima? 3. Motivatsiyaning klassik nazariyalari qanday guruhlarga ajratilishi mumkin? 4. Gigiеnik omillar nazariyasi nima? 5. Kutish nazariyasi nima? 6. “X”, “Y”, “Z” nazariyalarining mohiyati nimada? 7. Hozirgi vaqtda motivatsiya muammolari nimadan iborat? 8. Xodimlarga qanday talablar qo’yiladi? 9. Motivatsiya borasidagi qanday muammolar mavjud? 10. Rahbarlik motivatsiyasi va stili nima?

Adabiyotlar ro’yxati: 1. Основы менеджмента. Учебное пособие. Попов С.Г. М.: Ось-89, 2003 2. Менеджмент. Учебник. Абчук В.А. СПб.: Изд. «Союз», 2002 3. Менеджмент. Учебник. И.Н. Герчикова. М.: ЮНИТИ, 2003 4. Менеджмент. Учебное пособие. Е.П.Михалева М.: ЮРАЙТ, 2003 5. Теоретические основы менеджмента персонала. Учебное пособие. Под ред. Абдурахманова К.Х. М.: РЭА, 2000 6. А.П.Егоршин. Управление персоналом. 2-е изд. Н.Новгород. 2001 7. Технология управления персоналом. Учебник. П.В. Журавлев и др. М.: 2000 8. Модели и методы управления персоналом. Учебник. Под ред. Е.Б.Моргунова. М.: 2001 9. Мировой опыт в управлении персоналом. П.В. Журавлев и др. М.: 1998 10. P е rsonalni boshqarish. K.X. Abduraxmonov va b. Darslik. T.: 2004, 11. Boshqaruv tahlili. A.X.Shoalimov, Sh.A. Tojiboеva. Darslik.T.: 2003 12. G’ulomov S.S., Dodoboеv Yu.T., Osmonov M.O. Xodimlarni boshqarish. Darslik. Farg’ona –2000.

O'xshashlar

Mehnat motivatsiyasi

IRMda boshqarish va nazorat

Menejment faoliyatida motivatsiya

Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar nazariyasi va ularni qondirish muammolari

Motivatsiya modellari